Hatasız Düşünme Sanatı
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İLİŞİKLENDİRME YANILGISI
Deneyim neden aptallaştırır? Kevin daha önce çalıştığı departmanın sonuçlarını denetim kuruluna üç kez sunmuştu. Her seferinde sunum kusursuz geçmişti. Ve her seferinde içinde yeşil puanlı donu vardı. Her şey ortada diye düşünüyordu Kevin; yeşil puanlı donu ona şans getiriyordu. Kuyumcu dükkânındaki tezgâhtar kadın o kadar güzeldi ki, Kevin kadının gösterdiği 10.000 euro’luk nişan yüzüğünü satın almadan edemedi –miktar Kevin’in bütçesinin çok üzerindeydi (hele de ikinci evlilik için) ama Kevin farkında olmadan yüzüğü kadının güzelliğiyle ilişkilendirdi. Müstakbel karısının da aynı şekilde göz alıcı görüneceğini hayal etti. Kevin her yıl genel muayene için doktora gidiyordu. Genellikle yaşına (44) göre “gayet iyi” olduğu yönünde bir rapor geliyordu doktordan. Şimdiye dek yalnızca iki kere muayenehaneden şok edici bir teşhisle ayrılmıştı. Biri, gecikmeden alınması gereken bir apandisit teşhisiydi. Bir diğeri ise ne mutlu ki sonraki tetkiklerde kanser değil de iltihap olduğu anlaşılan bir prostat şişmesiydi. Bu iki günde de muayenehaneden çıkarken Kevin’in dünyası elbette başına yıkılmıştı –iki seferinde de hava olağandışı sıcaktı. O zamandan beri hava çok sıcak olduğunda Kevin kendisini hep rahatsız hisseder. Bir doktor randevusu aşırı sıcak bir güne denk gelirse de randevuyu hemen iptal eder. Beynimiz bir bağlantı makinesidir. Temelde, iyi ki de öyle: Bilmediğimiz bir meyve yiyip fenalaşırsak böylece o bitkiden uzak durur ve o meyveleri zehirli ya da en azından yenmez olarak tanımlarız. Bilgi böyle oluşur. Ancak, yanlış bilgi de böyle oluşur. Bunu ilk inceleyen Ivan Pavlov’du. Rus bilimci aslında köpeklerin tükürük üretimini araştırıyordu. Deney öyle kurulmuştu, köpeklere yiyecek verilmeden önce bir zil çalıyordu. Çok geçmeden iki köpeğin tükürük üretiminin harekete geçmesi için sadece zilin çalınması yeterli oldu. Köpekler, işlev olarak hiç ilgili olmayan iki şeyi birbiriyle ilişkilendirmişti –zilin çalması ve tükürük üretimi. Pavlov’un yöntemi insanlarda da aynı şekilde işler. Reklamlar ürünlerle olumlu hisleri birleştirir. Bu yüzden asla Coca-Cola ile bağlantılı olarak hoşnutsuz bir yüz ya da yaşlı bir vücut göremezsiniz. Coca-Cola-insanları gençtir, güzeldir ve inanılmaz derecede eğlenirler. İlişkilendirme yanılgısı kararlarımızın kalitesini etkiler. Örneğin, kötü haber getirenleri sevmemeye meylederiz. İngilizce’de buna shoot the messenger syndrome (elçiyi vurma sendromu) adı verilir. Haberi getiren haberin içeriğiyle ilişkilendirilir. CEO’lar ve yatırımcılar da (farkında olmadan) bu tür sözümona uğursuzlardan uzak durma eğilimindedir. Sonuç olarak yönetici katlarına sadece iyi haberler ulaşır –ve çarpık bir tablo oluşur. Warren Buffet bunun farkındaydı; şirketlerinin CEO’larına, iyi haberleri hiç bildirmemeleri, sadece kötü haberleri –bunları da hiç dolandırmadan– aktarmaları yönünde talimat vermişti. Telefonla pazarlama ve e-posta henüz hayatımıza girmemişken pazarlamacılar kapı kapı dolaşıp ürünlerini tanıtır, insanları ikna etmeye çalışırlardı. Günlerden bir gün satış temsilcisi Georg Foster, boş bir evin önüne geldi, içeride kimsenin yaşamadığını bilemezdi. Ufak bir gaz kaçağı nedeniyle ev haftalar boyunca yanıcı gazla dolmuştu. Ne yazık ki zil bozuktu. Foster zile basınca çıkan ufacık kıvılcım sonucu ev havaya uçtu. Foster’in hastaneye kaldırılması gerekti. Ne mutlu ki, çok geçmeden ayaklandı, ama zil düğmelerinden o kadar korkar hale gelmişti ki işini bir daha yapamadı. Bu tür bir olayın tekrarlanma olasılığının ne kadar düşük olduğunu elbette biliyordu. Ancak mantığı, ne kadar istese de (hatalı) bağlantıyı ortadan kaldırmayı başaramıyordu. Bu durumdan çıkarılacak dersi kimse Mark Twain’den daha yerinde ifade etmemiştir: “Bir deneyimden ancak o deneyimin içinde barındırdığı kadar bilgelik çıkarmaya dikkat etmeliyiz –daha fazlasını değil; yoksa kızgın sobanın üzerine oturan kediye benzeriz. Kedi bir daha asla kızgın sobanın üzerine oturmayacaktır, bu doğru; ama bir daha soğuk sobanın üzerine de oturmayacaktır.” |