Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

X-XII manbalarida havola bo‘lakli qo‘shma gaplarning qo‘llanishi. 
Ma’lumki, o‘zbek tili turkiy tilning tarixiy taraqqiyot etgan bir shakli 
sanaladi. O‘zbek tilining tarixiy taraqqiyoti masalalarini belgilashda XI asr oxiri va 
20
Nurmonov A., Mahmudov N. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi. – Toshkent, O’qituvchi, 2007. 44-45 bet

---

21
XIX asrning II yarmigacha bo‘lgan eski o‘zbek tili deb ataluvchi davrning tili 
ahamiyatli ekanligi e’tirof etiladi. Jumladan, buyuk shoir va mutafakkir Yusuf Xos 
Hojibning adabiy merosi bo‘lgan “Qutadg’u bilig” asari O‘rta Osiyo Turkiy 
xalqlarining madaniy-ma’naviy hayotida muhim o‘rin egallagan. U chinakam 
vatanparvar shoir, qomusiy olim sifatida xalq tilining bitmas-tuganmas 
manbalaridan foydalanish uning boyligi va nafisligini namoyon etish bilan faqat 
o‘z zamondoshlariga emas, balki undan keyingi butun avlodlarga ham o‘rnak 
ko‘rsatdi. Yusuf Xos Hojib yaratgan asarlarida o‘zbek tilining boy xazinasidan 
foydalanish bilan birga, o‘z asarlarida an’anaga muvofiq boshqa tizimdagi 
tillarning ilmiylarini qo‘llaydi
21
. Tillarning qadimgi davrlarida yuzaga kelgan 
o‘ziga xos davriy yangiliklari o‘sha davriy yangiliklari, o‘sha davr yozma 
yodgorliklarida saqlanib qolganligidir.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili faqat bugungi kunning mahsuli emas, balki 
ma’lum bir tarixiy bosqichda yuzaga kelgan boshlang’ich sodda tilning o‘zgargan, 
takomillashgan holidir. Bugungi kungacha u turli fonetik, leksik, morfologik, 
sintaktik va boshqa mantiqiy o‘zgarishlarga uchraganligi aniq. Ana shu o‘zgarish 
va taraqqiyot yo‘llarini va uning ahvoli qanday bo‘lganligini, u vaqtdan boshlab 
tilda qanday o‘zgarishlar bo‘lib o‘tganligini “Qutadg’u bilig” asarini tadqiq qilish 
natijasida aniqlash mumkin. B. Abdurahmonova “Qutadg’u bilig” asari haqida 
quyidagi fikrlarni aytadi: “ “Qutadg’u bilig”ni ko‘rgan ko‘plab olimlarning 
ta’kidlashicha ko‘ra: u turkiy yozma adabiyotning rivojlanishida o‘ziga xos 
bosqich bo‘lib, qadimgi adabiy an’analarning yakunlanib, yangi bir tarixiy davr 
asosidagi adabiy an’analarning boshlang’ich nuqtasida paydo bo‘lgan. Shunga 
ko‘ra ularning barchasi to‘laligicha, yaxlit holda emas, balki tanlab, saralab olingan 
holda taqdim etilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi”
22
. 
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarida havola bo‘lakning asosan 
ikki havola bo‘lakli turini ko‘plab uchratishimiz mumkin. Masalan: 
Bayat kimka bersa bu beglik ishi,
21
Abdurahmonov G’., Shukurov Sh., O’zbek tilining tarixiy grammatikasi – Toshkent: O’qituvchi, 1973.26-bet
22
Abdurahmonova B. “Qutadg’u bilig” asari ustida ishlash. Toshkent, 2013. 36-bet

---

22
Berur o‘g ko‘ngul ko‘r ul ishka tushi. 
(Qutadg’u bilig 118-bet)