Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

hamisha, shunday, shunaqa, chunonam kabi so‘zlar bo‘ladi va ular bosh 
gapdagi voqeaning natijasi borligiga, ya’ni ergash gapga ishora qilib turadi, 
shuning uchun ularni havola bo‘laklar deyish mumkin. Natija ergash gapli qo‘shma 
gaplar, demak, bir havola bo‘lakli gaplardir, bu bo‘laklar bosh gapda, asosan, hol 
o‘rnida keladi. Ana shu bo‘lakka ko‘ra bosh mazmuni erkin bo‘lolmaydi, ergash 
gap esa erkin bo‘la oladi.
Natija ergash gapli qo‘shma gaplarda voqealarning mazmuniy 
xususiyatlari asosan ikki xil bo‘ladi. M. A. Asqarova tog’ri ko‘rsatganidek, 1) 
natija ergash gapdagi fikr real bo‘ladi; 2) natija ergash gapdagi fikr mo‘ljallangan 
va taxmin qilingan bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, natija ergash gapli qo‘shma 
gaplarda ba’zan real voqealar o‘rtasidagi ba’zan esa irreal voqealar o‘rtasidagi 
munosabat ifodalanadi. Yuqoridagi keltirilgan gaplarda real voqealar o‘rtasidagi 
munosabat ifodalangan. Agar irreal voqealar o‘rtasidagi natija munosabati 
ifodalanadigan bo‘lsa, ergash va bosh gaplarning kesimi buyruq-istak maylidagi 
fe’ldan iborat bo‘ladi, ba’zan bosh gapning kesimi kerak, zarur kabi so‘zlar 
ishtirok etgan birikmadan iborat bo‘lishi ham mumkin. Masalan, Shunday tasvirlab 
bersinki, o‘quvchi bu odamning yaxshi yoki yomonligini shu ovqat yeb o‘tirishdan 
bilib olsin (F. Musajonov). Bir ish qilaylikki, o‘z oyog’i bilan kelsin (Shukur 
Xolmirzayev).
… Biz chorvachilikda ishni shu qadar ongli va davr talabi darajasida 
tashkil etishimiz kerakki, yoshlar eng yaxshi zavodlarga oqib borgandek unga 
ishlatilsin (N. Qobul).

---

44 
Natija ergash gapli qo‘shma gaplardagi mazmuniy munosabat ham 
subyektiv murakkablashishi mumkin. Bu natija ma’nosini ta’kidlash, ergash 
gapdagi voqeani kelib chiqishi mumkin bo‘lgan bir necha natijadan biri – eng 
kichigi ekanligini ko‘rsatish ma’nosi kabilar hisobiga bo‘ladi. Birinchi ma’no 
nozikligi oqibatda, natijada kabi so‘zlar vositasida ifodalanadi: Keyingi vaqtlarda 
u shunday tadbirlar qo‘lladiki, oqibatda Malosh Zoltan bilan Zufar bir-birlarini 
ko‘ra olmadi (O. Yusupov). Yozuvchi ana shunday bir voqeani shunday 
favqulodda mahorat bilan tasvirlaganki, natijada kitobxon insonning hayotga 
muhabbati benihoya qudratli kuch ekanini his qiladi (Abdulla Qahhor). Keyingi 
ma’no nozikligi hatto so‘zi bilan ta’kidlanadi. Kecha shu qadar jimjitki, hatto 
keksa qayrag’ochda mudragan chumchuqning iniga sig’may tipirchilagani ham 
eshitiladi (Said Ahmad). Men uning og’zini shunday mahkamlab qo‘yamanki, 
hatto ichidagi sirini soyasiga ham aytmaydigann bo‘ladi (O. Yusupov). 
Voqealarning tabiati qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, baribir ular denotativdir. 
Shuning uchun ham natija ergash gapli qo‘shma gaplarda asosiy hollarda 
mazmuniy-sintaktik nomuvofiqlik yuzaga kelmaydi.