Hayot faoliyati

XIV.4. Momaqaldiroq, chaqmoq, do'I, qurg‘oqchi!ik va boshqa tabiat hodisalari


Momaqaldiroq—quyuq yom g'ir bulutlari va bulutlar bilan yer o'rtasida hosil bo'ladigan katta elektr zaryadlarining to'qinishi natijasida chaqm oq chaqib, guldirash bilan o'tadigan tabiat hodisasi hisoblanadi. Bunda kuchli jala quyishi kuzatiladi, ko'pincha d o i yog'ishi m um kin, bunda shamolning katta kuch bilan esishi bo'ron, quturgan bo'ron va aylanma bo'ronlarni hosil qiladiki, bular suv toshqinlariga va sellar kelishiga sababchi bo'ladi. M omaqaldiroqlar paydo bo'lishi birinchidan, quruqliklar ustida suzayotgan bulutlar

276

va yer o ‘rtasida konveksiya asosida, ko'pincha peshindan keyingi vaqtlarda va ikkinchisi atmosfera frontlarining issiq va sovuq frontlar qo'shilgan vaqtda, aksariyat kechalari hosil bo'lishi mumkin. Buning birinchisini massa ichkarisida hosil bo'ladigan, ikkinchisini bulutlar qo'shilishidan hosil bo'lganlari frontal momaqaldiroqlar deb yuritiladi.

Momaqaldiroqlar 7 -1 5 km balandlikda yig'ilgan quyuq bulutlar qatlamida, uning harorati —15—20 °C dan kam bo'lgan holatda vujudga keladi. Bu bulutlar nihoyatda sovigan tom chilar va muz kristallaridan tashkil topgan bo'ladi. M om aqaldiroq hosil qiluvchi bulutlarda jamlangan potensial energiya 1013—1014 J ni, ya’ni megatonnali termoyadro portlashidan hosil bo'ladigan energiyaga teng bo'ladi. Chaqm oqlar chaqishini ta ’minlayotgan bulutlarda yig'ilgan elektr zaryadlari 10—100 K1 ga teng bo'lib 1— 10 km masofaga cho'zilgan bo'ladi va bu zaryadlar hosil qilgan tok kuchi 10—100 A ga boradi. M omaqaldiroq hosil qiluvchi bulut markazidagi elektr kuchlanishi (1—3)xl05 V /m dan ham ortiq bo'lib, bulutning elektr o'tkazuvchanligi, atrofdagi atmosferaga nisbatan 100 marta katta bo'ladi.

Chaqmoqlar — atmosferada bo'ladigan ulkan yoysimon elektr razryadlarining yo'qolish hodisasi bo'lib bo'lib, odatda, yorqin chaqnash nuri sifatida ko'rinadi va momaqaldiroq bilan yakunlanadi. Chaqmoqlar odatda, quyuq bulutlar qatlam ida ba’zida esa yomg'irli qatlamli bulutlarda, shuningdek, vulqonlar otilganda, aylanma (tornado) va quturgan to'zonli bo'ronlar vaqtida paydo bo'ladi. Odatda, ko'proq chiziqli chaqm oqlar kuzatiladi va ularning uzunligi ba’zan bir necha yuz m etrdan oshib ketadi. Chaqm oqlar bulutlar ichida bo'lsa, uni bulut ichidagi va yerga urilishi mumkin, buni yerdagi chaqmoqlar deb yuritiladi.

Chaqmoqlar paydo bo'lishi bir necha bosqichdan iborat bo'ladi. Chaqmoq hosil qiluvchi bulut yerga yaqinlashganda uning chetlarida kuchlanish kuchaya boshlaydi va uning ta ’sirida yerdagi jihozlar va uskunalarda unga javoban qarama-qarshi zaryadga ega bo'lgan strimer, ya’ni elektr zaryadlari zanjiri paydo bo'ladi. Chaqmoqning bu xususiyatidan yashin qaytargichlarni o'rnatishda foydalaniladi.

Chaqmoqlar bir necha ming am per tok kuchiga, 108 m/sek tezlikka va 25000 °C haroratga ham da bu sekundning yuzdan biricha vaqt davomida o'tishi bilan tavsiflanadi.

Tabiatda sharsimon chaqm oqlar ham kuzatiladi, am m o uning xususiyatlari va kelib chiqish mazmuni o'rganilgan emas. Bu

277

chiziqli chaqmoq chaqqandan keyin paydo boMadigan shar shaklidagi yorugMik tarqatuvchi sferoiddan tashkil topgan bo‘lib, juda katta solishtirma energiyaga ega boMadi. Paydo boMish davri bir necha sekunddan bir m inutgacha, yo'qolishi kuchli portlash bilan o ‘tadi va buning natijasida birmuncha vayronaliklar kuzatilishi mumkin.

Chiziqli va sharsimon chaqm oqlar o‘zining kuchiga qarab katta m iqdorda zarar keltirishi va odamlarning oMimiga sababchi boMishi m um kin. Bunda uning issiqlik ta’siri va elektrodinamik ta’siri binolarni buzilishiga va yonib ketishiga olib kelishi bilan birga uning elektromagnit va yorugMik nurlari ta’siri ham kuzatiladi.

Chaqm oqning yerdagi obyektlarga urilishi katta vayronagarchiliklarga sababchi boMishi mumkin. Agar yerdagi chaqm oq tushgan obyektda tok o'tkazuvchi qismlar yo‘q boMsa, unda elektr ta’sirida ingichka kanallar hosil boMadi va ulardan chaqm oq hosil qiluvchi tok o ‘zga yerga o‘tish yoMini izlaydi. N ihoyatda, katta harorat paydo boMganligidan bu materialning m a’lum qismi bugManib ketadi va bu portlash kelib chiqishiga sababchi boMadi. Bu obyektning parchalanishiga va uning yonuvchi qism larining yonib ketishiga sababchi boMadi. Bunda, shuningdek, ayrim materiallarda potensiallarning zaryadlari qarama-qarshi boMganligi sababli uning ichida boMgan yonuvchi jihozlarning yonib ketishi natijasida yongMnlar chiqishi va u yeragi odamlar elektr toki ta’siriga tushib qolishlari mumkin.

K o‘pincha chaqm oqlar atrofdagi qurilishlardan balandroq qurilgan obyektga, masalan, tok oMkazmaydigan materialdan tiklangan tutun chiqarish vositalariga yongMnga qarshi qurilgan depo bashnyasiga yoki atrofida qurilishlar boMmasdan ochiq joylarda ayrim turgan binolarga tushishi mumkin. Juda baland obyektlar, masalan, televizor bashnyalariga chaqmoq uning uchiga em as, balki birm uncha pastki nuqtasiga tushadi, buni bu obyektlar o‘z atrofiga to ‘plagan zaryadlar ta ’siri sifatida ko‘rsatish mumkin.

Chaqm oqning yog'och asoslarga o‘rnatilgan aloqa vositalariga tushishi juda xavfli hisoblanadi. Katta ampletudaga ega boMgan elektr zaryadlari aloqa simlariga o'tishi ularning o ‘tkazgich simlar orqali tez tarqalishiga olib keladi va bu simlarga ulangan radio karnaylari, aloqa vositalari va apparaturalarning buzilishi hamda ular orqali yerga o ‘tishi natijasida kutilmagan yerdan yongMn chiqishi va kutihnaganda aloqa vositalaridan foydalanayotgan odam larni elektr ta’siriga tushib qolishiga sababchi boMadi. C haqm oqning katta quw atdagi elektr o ‘tkazish liniyalariga tushishi

278

elektr zaryadlarining yerga urib ketishiga, shuningdek elektr o ‘tkazgichlar o‘rdasida bir-biriga nisbatan yoysimon to'qinish paydo bo'lishi simlardagi tokning avtomatik o'chirib qo'yilishiga olib keladi, ba’zi hollarda elektr simlarining kuchli kuchlanishni ko'tara olmasdan erib uzilib ketish hollari ham bo'lishi mumkin. Kuchaygan kuchlanishdagi elektr toki stansiya va podstansiyalarga yetib kelib mashina va apparatlarda izolatsiyalarni yemirishi natijasida ularni odam uchun xavfli omilga aylantirishi mumkin.

D o‘I - tabiatda yog'adigan yog'inlardan biri hisoblanadi va tabiiy ofatlarning eng xavflilari qatorida turadi. O'zbekiston Respublikasi hududida va shuningdek, boshqa O 'rta Osiyoda joylashgan boshqa davlatlar hududida ham do'l asosan bahor oylarining oxiri va yoz oylarining boshlarida yog'ishi mumkin. Shuning uchun ham uning zararli ta’siri nihoyatda sezilarli bo'ladi, chunki bu vaqtlarda ertangi ekinlar yetilgan va kechkilari ekilib unib chiqqan vaqt bo'ladi. D o'l 5 mm dan 55 mm gacha kattalikdagi muz parchalaridan iborat bo'lganligi uchun (ba’zi hollarda do'lning kattaligi 130 m m va og'irligi 1 kg atrofida bo'lgan do'llar yoqqanligi m a’lum) ekilgan ekinlarning hammasini, daraxtlarning barglari, mevalari va hattoki, mayda shoxlarini sindirib vayron qilib yuboradi.

Do'lga qarshi kurashning zamonaviy usullari ishlab chiqilgan. Buning uchun hozirgi zam onda mavjud bo'lgan maxsus texnikalar yordamida bulutlarning eng sovuq qatlamlariga maxsus reagentlar bilan ta’sir ko'rsatiladi. Bu bilan ularning tom chilarga aylanmasdan muzlashiga erishiladi va bu nihoyatda mayda muz parchalarini hosil bo'lishiga olib keladi va ular atmosferaning issiq qatlamlariga kirgandan keyin erib suvga aylanadi yoki maydalashgan muz parchalari do'l zarbini birm uncha yumshatishga olib keladi. Bu usul yetarli darajada samarali usul hisoblansada, lekin u nihoyatda, qimmatga tushganligi uchun va ham m a davlatlar ham bulutlarga reagent sepish texnologiyasini o'zlashtirib ulgurmaganligini hisobga olib, bu usulni kelajakda qo'llanilishi mumkin bo'lgan usul sifatida keltirib o'tildi.
Q urg‘oqchilik — O 'zbekiston Respublikasi deyarli hamma hududlari uchun qurg'oqchilik xavfi doimo mavjud bo'lgan va hozirgi kunda ham bunday ofat Respublikamizning bir necha viloyatlariga tahdid solmoqda. Qurg'oqchilikning bahorgi, yozgi va kuzgi turlari bo'ladi.

Qurg'oqchilikning bahorgi turi uzoq vaqt davom ida yomg'ir yog'masligi va bahorning nihoyatda issiq kelishi natijasida yerda,

279

ayniqsa, sug'orilmaydigan lalm ikor yerlarda yerning suvi qochishi va qurib ketishi natijasida ekilgan ekinlar qurib qoladi va u yerdan hattoki, xashak olish imkoniyati ham yo'qoladi.

Respublikamizda qurg'oqchilikka qarshi kurashning samarali usullari ishlab chiqilgan. Buni bizdagi sug‘oriladigan yerlarni ko‘payib borayotganligidan va b a’zi bir hududlarda qurg‘oqchilik sezilarli zarar yetkazishi m um kin bo'lgan hududlarda yer osti suvlaridan foydalanish chora-tadbirlari ko'rilmoqda. O'zbekiston Respublikasi hududida joriy etilgan va etilayotgan suv yig'ish inshootlari va suv yig'ish havzalari qishloq xo'jaligida uzulishlar bo'lm asligini ta ’minlashi mumkin.

Hozirgi kunda qui^'oqchilikdan Orol bo'yida joylashgan hududlar aziyat chekmoqda. U yerdagi odamlarni ichimlik suvi va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash masalalari davlat miqyosida lial qilinmoqda va bu tez kunda hal qilinishi kerak bo'lgan m uam m olar qatorida turibdi.

Tabiat ofatlaridan biri deb sanaladigan favqulodda hodisalardan yana biri bahor va kuz oylarida kunning keskin sovib ketishini ham kiritish m um kin. Kuzgi havoning keskin sovub ketishi ekilgan ekinlarni saramjonlab olish imkoniyatidan mahrum qilishi mumkin.