Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021

Konsortsiya – ma’lum tur tanasiga joylashib boshpana va ozuqa topgan 
turlarning o’ziga xos ekologik birligi. Biotsenozdagi har bir tur atrofida o’ziga 
xos yashash sharoitini vujudga keltiradi. Natijada u konsortsiyaning markaziy 
turi sifatida boshqa turlarni trofik va topik aloqalar asosida o’z atrofida 
mujassamlantiradi. 
V.N.Beklemishev 
ta’riflashicha, 
dala 
sichqonlari 
ektoparazitlari, ichki organlardagi murakkab konsortsiyadir. Biotsenozda 
yirik konsortsiyalar bilan bir qatorda, bir qancha mayda – birinchi, ikkinchi, 
uchinchi tartibdagi konsortsiyalar ham farqlanadi. Umuman, biotsenoz bir-
biri bilan topik va trofik aloqalar asosida mustahkam bog’langan 
konsortsiyalar tizimidir. 
Biotsenozning fazoviy tuzilmasi. Barcha biotsenozlarda o’simliklar 
asosiy o’rinni egallaydi. Hayvonlar o’simlik bilan ozuqa zanjiri orqali 
bog’langan. Hayvonlar daraxt va butalarning turli qismlarida ma’lum yaruslar 

---

102 
(qavatlari) bo’ylab tarqaladi. O’simlik jamoalaridagi har bir qavat o’zining 
mikroiqlimiga ega bo’lib, o’ziga xos yorug’lik, namlik, harorat va boshqa 
ekologik sharoitlari bilan farqlanadi. Ko’pchilik hayvonlarning hayoti 
biotsenozdagi ma’lum qavat bilan mustahkam bog’langan. Masalan, 
hasharotlar orasida tuproqda yashovchilar – geobiylar, tuproq yuzasida 
yashovchilar – gerpetobiylar, mox to’shamalarida uchrovchilar – bribiylar, 
o’tsimon o’simliklardagi – fillobiylar va nisbatan yuqori yaruslarda yashovchi 
– aerobiylar farqlanadi.
Qushlar o’rtasida tuproq yuzasida (tovuqsimonlar, qurlar, yo’rg’a 
to’rg’aylar, dehqon chumchuqlar), butalar va daraxtlarga (qorayaloqlar, 
moyqutlar, sayhalar, bulbullar va boshqalar) daraxt tanasidagi qovoqlarga 
(qirg’iylar, panqushlar) uya qurib bola ochadi. 
Biotsenozning ekologik tuzilmasi. Har bir biotsenozda alohida ekologik 
guruhga mansub organizmlar uchraydi. Biotsenozdagi ekologik guruhlar 
nisbati uning ekologik tuzilmasini ifodalaydi. O’xshash ekologik tuzilmaga ega 
bo’lgan biotsenozlarning har birida o’ziga xos tur tarkibi bo’lishi mumkin. 
Chunki qiyoslanayotgan biotsenozlardagi mutanosib ekologik tokchani muhit 
omillariga bo’lgan talab darajasi bir muncha yaqin boshqa-boshqa turlar 
egallashi mumkin. Filogenetik uzoq, lekin ekologik talab darajasi mutanosib 
bo’lgan va biotsenozlarda bir xil funktsiyani bajaruvchi turlar vikar turlar deb 
ataladi. Tabiatda ekologik vikarlar keng tarqalgan. Masalan, Evropa 
o’rmonlarida suvsarlar, Osiyo o’rmonlarida sobollar, bir xil ekologik tokchani 
egallab hayot kechiradi. Afrika kengliklarida antilopalar, Shimoliy Amerika 
bizonlari, Osiyoda yashovchi yovvoyi otlar va qulonlar o’xshash ekologik 
tokchalar bo’ylab tarqalgan va tegishli biotsenozlarning ozuqa zanjirida o’rni 
va ahamiyati o’xshashdir.
Har bir biotsenozning tur tarkibi mazkur mintaqada tarqalgan turlardan 
tashkillanadi. Lekin biotsenozlarning ekologik tuzilmasi ma’lum iqlim va 
landshaft sharoitiga bog’liq holda shakllanadi. Turli mintaqalar bo’ylab 
tarqalgan o’xshash biotsenozlarda fitofaglar va saprofaglar nisbati qonuniy 
o’zgaradi. Biotsenozlarning ekologik tuzilmasi ulardagi gigrofil, mezofil va 
kserofil hayvonlar ulushini ham ifodalaydi. Biotsenozda u yoki bu ekologik 
guruh vakillarining ustunligi ayni hududdagi ekologik sharoitni uning fizik-
kimyoviy xususiyatlarini tahlil etish imkoniyatini beradi. 

---

103 
G’o’za agrotsenozi va uning tuzilmasi. Agrotsenozlar – bu ikkilamchi 
biogeotsenozlardir. Ularning vujudga kelishi, shakllanishi va tiklanishi 
bevosita inson faoliyati bilan bog’liq. Shuning uchun agrotsenozlarni 
boshqacha tarzda madaniy biotsenozlar deb ham aytiladi. Agrotsenozlar 
mavjud maydondagi ekin turiga qarab nomlanadi: g’o’za agrotsenozi, 
yo’ng’ichka agrotsenozi, poliz ekinlari agrotsenozi, bog’ agrotsenozi va 
boshqalar.
Agrotsenozlar barchasi tabiiy bitsenozlar o’rnida vujudga keladi. Lekin, 
agrotsenozlarda ham turli turlarga mansub organizmlar tevarak atrofdagi 
jonsiz tabiat sharoitiga evolyutsion jarayonda shakllangan tabiiy qonuniyatlar 
asosida bog’langan bo’ladi. Har qanday agrotsenoz ham tirik organizmlarni 
noorganik tabiat bilan mustahkam kompleks bo’lib, o’zini saqlab turadi va bu 
sistemada moddalar davra bo’ylab aylanib yuradi. Bu holatni g’o’za 
agrotsenozi misolida ifodalab berish mumkin.
G’o’za agrotsenozi asosini – produtsent hisobiga g’o’za o’simligining o’zi 
tashkil etadi. Uning hisobiga birlamchi konsumentlar – o’simlikxo’r 
organizmlar yashaydi, jumladan, shiralar, o’rgimchakkana, ko’sak qurti, ayrim 
qandalalar va boshqalar. Umuman, g’o’zada 30 ga yaqin zararkunanda 
uchraydi, ulardan faqat 5-6 tasigina bu o’simlikka doimiy zarar keltirib 
yashaydi. Lekin bularning hammasi ham g’o’zaga bir xil zarar etkazmaydi. 
Erta bahorda yangi ungan g’o’za maysalari asosini tomir qurti kemiradi. 
Keyinchalik g’o’zaning chin barglarida shiralarni uchratish mumkin. Ular asta-
sekin ko’payib g’o’za barglarini bujamaytirib qo’yishi mumkin. Bu 
bo’g’imoyoqlilarning ko’payishi ular hisobiga yashovchi organizmlar, 
ikkilamchi konsumentlar, yirtqich va parazit hasharotlari g’o’za agrotsenozida 
yig’ilishiga sabab bo’ladi. Bular xonqizi qo’ng’izlari, oltinko’zlar, parazit 
pardaqanotlilar va ayrim foydali qandalalardir. Bu hasharotlar g’o’zada 
yashovchi zararli turlar sonini kamaytirib, boshqarib turishda muhim rol 
o’ynaydi. Masalan, etti nuqtali xonqizi bir kunda 100-130 ta, oltinko’z 
lichinkasi 60-70 ta shirani eya oladi. Sirfid pashshasi esa bir kunda 200 dan 
ortiq shiraga qiron keltiradi. Lekin, bu foydali hasharotlar o’z navbatida 
uchlamchi konsumentlar – o’ta parazit hasharotlar (ayrim pardaqanotlilar)ga 
ozuqa bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib, g’o’za agrotsenozida ham emanzor 
agrotsenozidagi kabi 4-5 zvenodan tuzilgan ozuqa zanjiri kuzatiladi. 

---

104 
G’o’za agrotsenozidagi konsumentlar (ayniqsa, yirtqich va parazit 
hasharotlar) o’rtasida ovqat orqali raqobat kuzatiladi. Jumladan, yirtqich 
qandalalar ko’p bo’lsa, ko’sak qurtini parazit hasharotlar bilan zararlanganlari 
kamroq uchraydi. Chunki qandalalar g’o’za tunlami va kichik yoshdagi ko’sak 
qurti bilan oziqlanadi, parazitlarda qanotlilar – ixnevmonid va brakanoidlar 
esa katta yoshdagi qurtlarning tanasida voyaga etadi. Agar oltinko’z, xonqizi 
qo’ng’izlari va sirfid pashshalari lichinkalari soni ko’p bo’lsa, afidiid – parda 
qanotlilar bilan zararlangan shiralarni ham qiradi. 
Paxta dalalarida yuqoridagilardan tashqari o’simlik qoldiqlari, nektar, 
shiralar ajratgan suyuqlik bilan ovqatlanadigan, shuningdek, yovvoyi 
o’simliklarda yashovchi hasharotlar (chumolilar, arilar, ayrim qo’ng’izlar, 
o’rgimchaklar va boshqalar) uchraydi. Bu bevosita g’o’za o’simligi bilan 
bog’lanmagan bo’lsa-da, ayni agrotsenozning ajralmas qismi hisoblanadi va 
ayni ekosistemadagi tabiiy tenglikni tartibga solib turishda muhim rol 
o’ynaydi.
G’o’za agrotsenozidagi barcha tirik organizmlarni qoldiq va chiqindilari 
paxta dalalariga tushadi. Ular redutsentlar – turli bakteriyalar, saprofit 
zamburug’lar, ayrim umurtqasiz hayvonlar yordamida parchalanadi va 
mineral moddalarga aylanadi. Redutsentlar soni tuproqda nihoyatda yuqori 
darajada bo’ladi. Masalan, 1 m
2 
paxta dalasida faqat sodda hayvonlarnigina 
100 mln donadan ortig’i uchraydi.
Yuqoridagilardan ko’rinadiki, barcha tabiiy biogeotsenozlardagi kabi 
g’o’za agrotsenozida ham produtsent, konsument va redutsent tizimlari orqali 
murakkab ozuqa zanjiri mavjud bo’ladi. Olimlarning aniqlashicha, O’zbekiston 
paxta dalalarida 300 dan ortiq (tuproqdagi organizmdan tashqari) umurtqasiz 
hayvonlar uchrar ekan. Tabiiy ekosistemalardagi kabi g’o’za agrotsenozida 
ham turlar soni va ularning xilma-xilligi o’zgarib turadi. Bunda g’o’zaning ilk 
vegetatsiya davrida har 100 tup o’simlikda 25-30 dona foydali hasharot 
kuzatilsa, yoz o’rtalariga kelib, bu son deyarli 10-12 barobar ortadi. Ayniqsa, 
yozning ikkinchi davrida 100 o’simlikda 360-450 tagacha foydali hasharotni 
kuzatish mumkin. Qish iliq kelgan yillari tomir qurti yaxshi qishlaydi va 
ko’plab saqlanib qoladi, natijada, bahorda g’o’za nihollariga kuchli zarar 
etkazadi. Shunday holat Farg’ona vodiysida 1981 yilning bahorida kuzatilgan. 
Odatdagi yillarda paxta dalalarining 1 m
2 
maydonida 1-2 tomir qurti 

---

105 
kuzatilgan bo’lsa, o’sha yili zararkunanda soni 1m
2
da 17-20 taga etgan. Ilmiy 
ma’lumotlarda ko’rsatilishicha, bu holat keyingi 15 yil davomida 
kuzatilmagan. 
G’o’zaning boshqa zararkunandasi o’rgimchakkana yoz issiq va quruq 
kelganda ko’payishi mumkin. Agrotsenozlarda turlar sonining o’zgarishida 
inson faoliyati ham katta rol o’ynaydi. Masalan, zararli hasharotlarga qarshi 
tartibsiz va yoppasiga kimyoviy zaharlarni qo’llanishi ularni nobud qilsa-da, 
birinchi navbatda, foydalilarni ko’plab qirilishiga sabab bo’ladi. Zaharlardan 
omon qolgan ma’lum sondagi zararkunandalarni esa ximikatlarga chidamliligi 
ortib, zo’r berib ko’payadi va g’o’zaga jiddiy zarar etkazadi. Shuning uchun 
ham agrotsenozdagi har bir turni bioekologiyasini o’rganish undagi 
o’zgarishlarni hisobga olgan holda kimyoviy vositalardan oqilona foydalanish 
lozim. Bu esa ekologiyaning eng muhim vazifalaridan biridir.