Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021
Biosfera va insoniyatning amaliy faoliyati
Yüklə 2,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Biosfera va insoniyatning amaliy faoliyati Inson eng kuchli tabiiy omil sifatida biosferada muhim ahamiyatga ega. Ibtidoiy davrda faoliyatning tabiatga ta’siri sezilarsiz bo’lgan bo’lsa, kishilik jamiyatining rivojlanib borishi, bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyadan ikkinchisiga o’tish, aholi sonini ortib borishi, ishlab chiqarish kuchlarining ravnaqi, fan-texnika va qishloq xo’jaligining jadal taraqqiyoti antropogen omilni biosferaga bo’lgan ta’sirini ortishiga sabab bo’ldi. Antropogen omil tabiatga bevosita va bilvosita ta’sir o’tkazadi. Jumladan, ayrim turga mansub organizmlarning yo’q bo’lib ketishi, ba’zilarning esa keskin ko’payishi, turli mintaqalar bo’ylab yangi ekologik majmualarning shakllanishi antropogen omilning tabiatga bo’lgan to’g’ridan- to’g’ri ta’sirini ifodalaydi. Inson faoliyati natijasida organizmlarning yashash sharoiti va muhitining o’zgarishi (iqlim, gidrologik holat, tuproq strukturasining o’zgarishi) antropogen omilning nisbiy ta’siri hisoblanadi. Inson faoliyati tabiatda katta ijobiy ahamiyatga ega, lekin u biosfera tizimidagi salbiy o’zgarishlarga ham sabab bo’ladi. Masalan, O’zbekistonda 118 dehqonchilikning jadal rivojlanishi tabiiy yashash sharoitining to’liq tanazzulga yuz tutishiga, kimyoviy moddalarning yuqori darajada, tartibsiz qo’llanilgani, paxta yakka hokimligi, erlarning o’ta sho’rlanganligi sababli barcha haydalgan er maydonlarining bioxilma-xilligi nihoyatda past darajaga tushib qolishiga sabab bo’ldi. Garchi sug’oriladigan erlar barcha hududlarning 10%ni tashkil etsa-da, O’zbekiston va unga chegaradosh respublikalarning ekologiyasiga katta ta’sir ko’rsatib, ba’zi bir ekotizimlarning to’liq buzilishiga va ayrim biogeotsenozlarning keskin qisqarishida namoyon bo’ldi. Barcha ekotizmlar amalda katta o’zgarishlarga uchradi. O’zbekiston tabiiy o’simliklar qoplami va o’rmonlar dasht va cho’l mintaqalarining 85%, tog’larning 13% ni egallaydi. Daryo bo’ylari va vodiylarida ularning bori yo’g’i 2% qolgan. To’qayzorlar yaqin vaqtga qadar katta hududlarni egallagan, lekin daraxtlarning kesilishi daryo o’zanlarini to’g’rilash oqibatida bu maydonlar 10 martadan ko’pga qisqarib ketdi. O’zbekistonda tog’ o’rmonlarning tartibsiz kesilishi, Amudaryo va Sirdaryo bo’ylaridagi tabiiy to’qayzorlarni o’rilishi ayni hududlardagi ekologik sharoitni keskin o’zgarishi va gidrosfera muvozanatini saqlovchi omildir. Lekin, hech bir o’ylamasdan o’rmon va to’qayzorlarni yo’qotilishi tuproqning yuvilishiga, ikkilamchi sho’rlanishga, jarlarning hosil bo’lishiga, qum bosishi va hayvonlarning qirilishiga sabab bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan mazkur mintaqalarda yangi o’simliklar qoplami vujudga kelishi kuzatildi. Juda katta tanazzullar, sho’rlanish, botqoqlanish va kimyoviy zaharlar bilan ifloslanish, qishloq xo’jalik amaliyotida ekologik asoslanmagan agrotexnik va himoya usullarini qo’llash natijasida kelib chiqqan. Tabiiy ekotizmlarning o’zgarishi ko’pchilik hayvonlarni, birinchi navbatda, yirik sut emizuvchilarni yo’q qilinishiga sabab bo’ldi. Yirtqichlarning yo’qolib ketgan turlariga turon yo’lbarsi, yo’qolish arafasida bo’lgan turlarga yo’l-yo’l sirtlon, qoraquloq, Osiyo qoploni mansub. Respublika hududida uchraydigan 184 tur hayvonlar noyob va yo’qolib ketish arafasida ekanligi «Qizil kitob» nashrida alohida ta’kidlagan. Sut emuzuvchilarning 23 turi (1 ta kenja turi), qushlarning – 48 turi (3 ta kenja turi), sudralib yuruvchilarning - 16, baliqlarning 17 turi (1 ta kenja turi) va umurtqasizlardan 78 tur ushbu kitobdan o’rin olgan. Inson yangi zot va navlarni keltirib chiqarish, o’simlik va hayvonlarni 119 iqlimlashtirish asosida tabiatni bir muncha boyitadi. 1960 yillarda O’zbekistonda 40 turga yaqin baliqlar uchraganligi ma’lum. Keyingi 40 yil davomida turli maqsadlarda olib kelinib iqlimlashtirilgan baliqlar hisobiga ularning xilma-xilligi 80 turga qadar ortdi. Shu bilan birga, ayrim mahalliy baliqlarning yo’qolib ketish xavfi tug’ildi, ba’zilari xatto yo’qolib ketdi. Hayvonlarni iqlimlashtirish tajribalari hamma vaqt ham ijobiy natija beravermaydi. Keltirilgan ayrim turlar mahalliy sharoitga moslasha olmay, qirilib yoki ayni hududdagi ekologik sharoitning mos kelishi tufayli ular ko’plab ko’payib jiddiy zarar keltirishi ham mumkin. Insonning biosferaga ko’rsatadigan ta’sirlaridan biri qishloq xo’jalik ekinlari, hasharotlar va begona o’tlarga qarshi kimyoviy kurash usulidan keng foydalanishdir. Kimyoviy zaharlar va zararli moddalar kasalliklarni bartaraf etish, begona o’tlarni qirish, zararli hasharotlar miqdor zichligining keskin kamayishida muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Lekin tartibsiz va yoppasiga qo’llaniladigan kimyoviy moddalar biogeotsenozlarda uzoq vaqt, barqaror saqlanib qoladi hamda to’planadi. Ozuqa zanjiri bo’ylab harakatda bo’lgan zaharli va zararli moddalar turli hayvonlar va odamga salbiy ta’sir etadi. Kelajakda o’simliklarni himoya qilishda biologik nazorat va kurash usullarini keng joriy etish ijobiy samara berishi shubhasiz. Zararkunandalarga qarshi bilogik usullardan foydalanishga barcha mintaqalarga katta e’tibor berilmoqda. Inson tabiatning bir qismi sifatida biosferaga bo’lgan munosabatini butunlay o’zgartirishi, uning boyliklaridan oqilona foydalanish, atrof-muhit musaffoligini saqlashda muhim o’rin tutadi. Inson faoliyati biosferani yangi sharoitda uzoq va barqaror funktsiyalanishiga ko’maklashishi, bu jarayonlar qonuniyatlarini tadqiq etishga qaratilishi lozim. Ekologik toza qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtirish, barqaror agroekotizimlarni shakllantirish, o’simliklarni himoya qilishda foydali turlarning tabiiy populyatsiyalaridan keng foydalanishga e’tibor berish lozim. Baliqchilik va ov xo’jaliklari faoliyatlarini ekologik ilmiy asosga qo’yish, tabiat boyliklaridan unumli foydalanish bilan ularni tiklash borasida keng amaliy faoliyat ko’rsatish zarur. Bugungi kunda buzilgan ekotizmlarning tiklanishi va qayta shakllanishiga sharoit yaratish, buning uchun suktsessiya jarayonlari qonuniyatlarini bilish va amalda qo’llash taqozo etiladi. 120 Inson amaliy faoliyatidagi biosferaga bo’lgan salbiy ta’sirini bartaraf etish va oldinda turgan ulkan ekologik vazifalarni bajarish malakali kadrlarni tayorlash va ularning salohiyati bilan belgilanadi. Yüklə 2,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|