Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021

5-BO’LIM. BIOSFERADA HAYVONLARNING 
TARQALISH CHEGARALARI 
Er sharining tirik organizmlar tarqalgan qobig’i (atmosfera, gidrosfera, 
litosfera) biosfera deb nomlanadi. Biosfera hayot qobig’i bo’lib, bir-biri bilan 
murakkab munosabatlar orqali bog’langan bir qancha ekotizimlar majmuidan 
iborat. Biosfera tarkibiga hozirda quruqlikda, havoda va suvda tarqalgan tirik 
organizmlargina emas, balki qadimda yashab, hozirda qirilib ketgan 
organizmlar ishtirokida shakllangan litosferaning qismi ham kiradi. 
Hayvonlar suv va quruqlikda yashaydi, hayoti to’lig’icha havo muhiti 
bilan bog’langan hayvonlar biosferada uchramaydi. Havoda faol (qushlar, sut 
emizuvchilar) yoki passiv (mayda hasharotlar, sporalar, tsistalar) uchib 
moslashgan hayvonlarning oziqlanishi, ko’payishi quruqlik yoki suv muhitida 
boradi. 
Biosferaning yuqori chegarasi 12-17 km balandlikda o’tadi. Uning 
yuqori qatlamlarida bakteriyalar, sporalar, sodda hayvonlar va boshqalar 
uchraydi. Biosferaning yuqori qismi ozon qatlami bilan o’ralgan. Ozon qatlami 
organizmlar uchun zararli bo’lgan ultrabinafsha va koinot nurlarini tutib 
qoladi. Ozon qatlami er yuzasidan 50-70 km yuqorida joylashgan. Quruqlik 
hayvonlarining ko’pchiligi, aksariyat hollarda havoda 50-100 m balandlikdan 
yuqoriga ko’tarila olmaydi. Er yuzasidan 100 m balandlikda hayvonlar kam 
uchraydi. Lekin, ayrim qushlar safar uchishlari davomida 1000-3000m 
balandlikda parvoz qiladilar, hasharotlar 4000-5000 m yuqorida, havo oqimi 
bilan harakatda bo’ladi. Markaziy Osiyo tog’larida hayvonlar dengiz sathidan 
4000-5000m balandlikda yashaydi. Masalan, yovvoyi qo’ylar – arxarlar tog’ 
etagidagi erlardan tortib, to 5500m balandlikkacha tarqalgan. Zag’chalar 
Everestning 8200 m balandligida ham uchrashligi qayd etilgan. 
Biosferaning quyi chegarasi 2-3 km chuqurlikdan o’tadi. Neft 
yotqiziqlarining suvlaridan topilgan mikroorganizmlar shundan dalolat 
beradi. Hayvonlarning eng chuqur inlari 6-7 m da joylashadi. Masalan, 
yumronqoziq va sug’urlarning inlari 6-7 metrda, termitlar uyalarda 5-6 m 
chuqurlikda bo’ladi. Ko’pchilik hayvonlar litosferaning bir metrga qadar 
bo’lgan qatlami bo’ylab taqsimlangan. Gidrosferada hayot tarqalgan eng quyi 
nuqta Tinch okeanida, 1100 m chuqurlikda qayd etilgan. Tinch okeanining bu 

---

117 
mintaqasi turlarga boy bo’lib, ayniqsa pogonoforalar ko’plab uchraydi. Suv 
hayvonlarining ko’pchiligi suv yuzasining 300-500 m qalinligi bo’ylab 
jamlangan. 
Biosfera doirasida ayrim o’ta sho’rlangan suv havzalari (O’lik dengiz, 
Armaniston Tuz ko’l), vodorod sulfid, karbonat angidrid kabilar bilan 
zaharlangan hududlardagina tirik organizmlar deyarli uchramaydi. Lekin, 
mazkur sharoitda ham ayrim bakteriyalar, sporalar va tsistalar qayd 
etilganligi ma’lum. 
Biosfera Er sharidagi global ekotizim bo’lib, u bir qancha kenja tizimlar 
biogeotsenozlar birligidan tarkib torgan. 
Biosfera to’g’risidagi ta’limotda akademik V.I.Vernadskiy hozirgi vaqtda 
insoniyat Erning yangi qobig’ini – noosfera («oqilona qobiq»)ni yaratishi 
kerak deb taxmin qiladi. Insoniyat biosferadagi qiyosan kichik bir massadir, 
lekin uning faoliyati g’oyat ulug’vor. Inson endilikda biosfera doirasidan 
tashqariga chiqib oldi, uning kosmik kemalari Oy, Venera va boshqa 
planetalarga etib bordi.