Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F

sənədlərinin toxunulmazlığını  (maddə 25) və  həmçinin rəsmi 
korrespondensiya və  poçtun toxunulmazlığını (maddə 27) nəzərdə 
tutur.  
                                                 
1
 Сандровский К.К. Право внешних сношений. Киев: 1986, с. 274 
 
204 
 
205

Nümayəndəlik və deleqasiyaların poçtlarının tam 
toxunulmazlığı onların normal fəaliyyətlərinin həyata keçirilməsi 
üçün vacib şərtdir. BHK-sı, məhz bunu əsas tutaraq Konvensiyanın 
uyğun maddələrini hazırlamışdır. Konvensiyanın uyğun olaraq 27 və 
58-ci maddələrində  aşağıdakı müddəalar  əks olunmuşdur: “nü-
mayəndəliyin (deleqasiyanın) rəsmi korrespondensiyası 
toxunulmazdır” və “nümayəndəliyin (deleqasiyanın) poçtu tutulub 
saxlanıla və açıla bilməz”.  
27-ci maddəyə dair müəyyən qeyd-şərtlərin edilməsi 
cəhdlərinin olmasına baxmayaraq həmin maddə olduğu kimi qəbul 
edilmişdir.  
Beləliklə, Konvensiyada nümayəndəlik və deleqasiyaların 
poçtlarının tam toxunulmazlığı prinsipi möhkəmləndirildi və bununla 
da bu məsələyə aid ümumtanınmış adət norması Konvensiyada öz 
əksini tapmış oldu.  
1975-ci il Vyana Konvensiyası nümayəndəliyin rəsmi 
istifadəsi, nümayəndəliyin başçısının və diplomatik personalın 
üzvlərinin  şəxsi istifadəsi üçün nəzərdə tutulan əşyaların, o 
cümlədən, avadanlıq  əşyalarının yerləşmə dövlətinə  gətirilməsini və 
onların  gömrük rüsumlarından və  nəzarətindən azad edilməsini 
nəzərdə tutur(maddə 35).  
Yerləşmə dövlətinin qanun-qaydalarını  və adətlərini nəzərə 
almaqla daimi nümayəndəliyin və daimi müşahidəçilər missiyasının 
öz binaları üzərində  göndərən dövlətin bayraq və emblemindən 
istifadə etmək hüququ vardır. Bununla yanaşı belə 
nümayəndəliklərin başçılarının onların istifadə etdikləri binalara və 
nəqliyyat vasitələrinə münasibətdə də bu cür hüquqları vardır.  
Nümayəndələrin funksiyalarının həyata keçirməsi vasitələrinə 
aid olan əlaqə saxlamaq azadlığı və hərəkət etmək sərbəstliyindən də 
bəhs etmək vacibdir. Əlaqə saxlamaq azadlığının  əsas 
elementlərindən biri, bizim yuxarıda bəhs etdiyimiz nümayəndəliyin 
poçtunun toxunulmazlığıdır.  
Hərəkət etmək sərbəstliyi isə 1961-ci il Vyana 
Konvensiyasının uyğun müddəalarına analoji olaraq təsbit edilmişdir. 
1975-ci il Konvensiyası müəyyən etmişdir ki, yerləşmə dövləti 
dövlətin təhlükəsizliyi baxımından girişi qadağan olunan və ya 
tənzimlənən zonalar haqqında qayda-qanunları nəzərə almaqla daimi 
nümayəndəliklərin və orqan və konfranslardakı deleqasiyaların 
funksiyalarını yerinə yetirmələri üçün öz ərazisində  sərbəst hərəkət 
etmək imkanı yaratmalıdır.  
İkinci qrupa daxil olan immunitet və üstünlüklərə gəldikdə isə, 
şəxsi xarakterli immunitet və imtiyazlar arasında nümayəndəlik və 
deleqasiyaların başçılarının və onun qalan diplomatik personalının 
üzvlərinin şəxsi toxunulmazlığı prinsipi fundamental prinsip rolunu 
oynayır. Nümayəndəliyin başçısının və diplomatik personalın 
üzvlərinin normal fəaliyyəti üçün şəxsi toxunulmazlıq mühüm 
şərtdir. 1975-ci il Vyana Konvensiyasının 28-ci maddəsi aşağıdakı 
şəkildə  tərtib olunmuşdur: “Nümayəndəliyin başçısının və 
nümayəndəliyin diplomatik personalının üzvlərinin  şəxsiyyəti 
toxunulmazdır. Onlar heç bir formada tutulub saxlanıla və ya həbs 
oluna bilməzlər. Yerləşmə dövləti onlara lazımi hörmətlə yanaşmalı 
və onların şəxsiyyətinə, azadlıq və ləyaqətinə qarşı yönələn hər hansı 
bir qəsdin qarşısını almaq üçün bütün lazımi tədbirləri görməli və 
həmçinin bu cür qəsdlər edən  şəxsləri təqib edib onları 
cəzalandırmalıdır”.  
Bu 28-ci maddənin və deleqasiyalara aid olan hissədə uyğun 
58-ci maddənin sonuncu müddəası (bu cür qəsdlər edən  şəxsləri 
məhkəmə qaydasında təqib edib, cəzalandırmaq) mühüm əhəmiyyət 
kəsb edir. Bu baxımdan 1975-ci il Konvensiyası, 1961-ci il Vyana 
Konvensiyasından daha da irəli gedərək tam toxunulmazlıq 
prinsipinin təminatını yaratmışdır.  
1975-ci il Konvensiyası nümayəndəliyin başçısının və onun 
diplomatik personalının üzvlərinin sənədlərinin, 
korrespondensiyalarının və müəyyən istisnalarla əmlakının 
toxunulmazlığını nəzərdə tutur (maddə 29, 2-ci bənd).  
Əmlakın toxunulmazlığı prinsipindən istisnalar artıq başqa 
şəxsi immunitet növü ilə - yurisdiksiya immuniteti ilə əlaqədardır.  
1975-ci il Konvensiyasının 30-cu maddəsinə  əsasən nüma-
yəndəliyin başçısı və nümayəndəliyin diplomatik personalının üzvləri 
yerləşmə dövlətinin cinayət mühakimə aidiyyatından 
(yurisdiksiyasından) tamamilə azad olunur.  
30-cu maddə, həmçinin mülki və inzibati yurisdiksiya 
immunitetini də  nəzərdə tutur. Lakin burada müəyyən istisnalar 
vardır. 1975-ci il Vyana Konvensiyasının 30-cu maddəsinin 1-ci 
bəndinə  əasasən nümayəndəliyin başçısı  və onun diplomatik 
personalının üzvləri Diplomatik əlaqələr haqqında 1961- ci il Vyana 
 
206 
 
207

Konvensiyasının 31- ci maddəsində artıq qeyd etdiyimiz istisnalarla 
yerləşmə dövlətinin mülki və inzibati yurisdiksiya immunitetindən 
istifadə edirlər.  
Əgər nümayəndəliyin başçısı və ya nümayəndəliyin diplomatik 
heyətinin üzvü məhkəmədə özü iş qaldırırsa, bu həmin  şəxsi  əsas 
iddia ilə  əlaqədar cavab iddiasına münasibətdə yurisdiksiya 
immunitetinə istinad etmək hüququndan məhrum edir. (maddə 31, 3-
cü bənd).  
Yerləşmə dövlətinin yurisdiksiyasından immunitet, həmçinin 
onu nəzərdə tutur ki, bu yurisdiksiyanın şamil edildiyi şəxslər şahid 
kimi məhkəmələrdə ifadə vermək öhdəliyindən azaddırlar. Eyni 
zamanda, onu da qeyd edək ki, yurisdiksiya immuniteti şəxsi 
akkreditiv dövlətinin yurisdiksiyasından azad etmir. (maddə 30, 3-cü 
bənd).  
Göndərən dövlət öz nümayəndələrinin yurisdiksiya 
immunitetindən imtina edə bilər, lakin bu imtina aydın ifadə 
olunmalıdır (maddə 31, 1-ci və 2-ci bənd). Mülki iddialara 
münasibətdə immunitetdən imtina etmədiyi hallarda belə akkreditiv 
dövlət tələbin ədalətli şəkildə yoluna qoyulması üçün bütün mümkün 
vasitələrdən istifadə etməlidir (31-ci maddə, 5-ci bənd).  
Göründüyü kimi 1975-ci il Vyana Konvensiyasının 30 və 31-ci 
maddələri diplomatik əlaqələr haqqında 1961-ci il Vyana 
Konvensiyasının uyğun 31 və 32-ci maddəsindəki müddəalar 
əsasında hazırlanmışdır. Lakin burada müəyyən fərqlər də 
mövcuddur ki, bu da deleqasiyanın üzvlərinin daha məhdud mülki və 
inzibati yurisdiksiya immuniteti ilə əlaqədardır.  
Əsas deleqatlarla yanaşı, həmçinin deleqasiyanın diplomatik 
personalının üzvləri də (müşavir, ekspertlər və s. daxil olmaqla) 
yerləşmə dövlətinin cinayət yurisdiksiyasından tamamilə azad 
olunurlar. Yerləşmə dövlətinin mülki və inzibati yurisdiksiyasından 
immunitet isə, artıq qeyd etdiyimiz kimi bu kateqoriya şəxslərdə daha 
məhduddur. Bu immunitet həmin  şəxslərin yalnız rəsmi 
funksiyalarının həyata keçirilməsi ilə bağlı  fəaliyyətlərinə mü-
nasibətdə tətbiq olunur (maddə 60, 1 və 3-cü bənd).  
Daimi nümayəndəliklərin başçıları  və diplomatik heyətinin 
üzvlərindən fərqli olan daha bir cəhət ondan ibarətdir ki, 
deleqasiyaların üzvlərinin istifadə etdikləri və onlara aid olan 
nəqliyyat vasitələri ilə  zərər vurulan zaman bu nümayəndələr,  əgər 
zərər sığorta kampaniyaları ilə ödənilməzsə  zərərin ödənilməsi ilə 
bağlı iddialara münasibətdə inzibati və mülki yurisdiksiya 
immunitetindən istifadə edə bilməzlər (maddə 60, 4-cü bənd). 
Buraya, həmçinin bu kateqoriya nümayəndələrə aid olan və onların 
istifadə etdikləri gəmilər və uçan aparatlar da aid edilir. 
 
209
1
Bu kateqoriya şəxslər də eynilə şahid kimi dindirilə bilməzlər.  
61-ci maddə (immunitetdən imtina) konvensiyanın nüma-
yəndəlik haqqında 31-ci maddəsi ilə analojidir.  
Konvensiyanın 32-ci maddəsində əks olunan müddəaya əsasən 
yerləşmə dövlətində qüvvədə olan sosial təminat  haqqında 
müddəalar nümayəndəliyin başçısına, onun diplomatik personalının 
üzvlərinə  və  həmçinin yerləşmə dövlətinin vətəndaşları olmayan və 
burada yaşamayan xüsusi ev qulluqçularına  şamil edilir. Digər 
muzdla tutulmuş  işçilərə münasibətdə isə nümayəndəlik yerləşmə 
dövlətinin sosial təminat haqqında qərarlarını yerinə yetirməlidir.  
Nümayəndəliyin başçısı  və diplomatik personalının üzvləri 
şəxsi və  əmlak xarakterli bütün ümumdövlət rayon və  bələdiyyə, 
vergi, rüsum və  xərclərindən  bir sıra istisnalarla azad olunurlar. 
Onlar aşağıdakı vergilərdən azad olunmurlar: 1) adətən malın və ya 
xidmətin qiymətinə daxil edilən vasitəli vergilərdən, 2) yerli dövlətin 
ərazisində yerləşən və nümayəndəliyin məqsədləri üçün istifadə 
olunmayan  şəxsi daşınılmaz  əmlakın vergi və  xərclərindən, 3) yerli 
dövlət tərəfindən toplanan miras vergilərindən və varislik 
rüsumlarından, 4) yerli dövlətlərdə yerləşən gəlir mənbələrindən 
qazanılan  şəxsi gəlirə olan rüsum və vergilərdən və  həmçinin yerli 
dövlətlərdəki kommersiya münasibətlərinə kapital qoyuluşunun 
vergilərindən, 5) konkret xidmət növünə görə yığılan rüsumlardan, 6) 
və 24-cü maddədə  nəzərdə tutulan istisnalarla qeydiyyat, məhkəmə 
və daşınılmaz əmlaka münasibətdə digər yığımlardan.  
Artıq əvvəl də qeyd etmişdik ki, nümayəndəliyin başçısının və 
diplomatik personalın üzvlərinin şəxsi istifadəsi üçün nəzərdə tutulan 
əşyaların gətirilməsi və onların gömrük nəzarətindən, rüsumlarından 
azad edilməsi Konvensiyanın 35-ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur. 
Burada, həmçinin qeyd olunur ki, adı  çəkilən  şəxslərin  şəxsi 
baqajlarının keçirilməsi zamanı yerləşmə dövlətinin qayda-qanunları 
haqqında 35-ci maddənin pozulmasının mümkünlüyü ehtimalı 
                                                 
1
 Блищенко И.П. Дипломатическое право. М.: 1990, с. 141 
 
208 

yaranmazsa, baqaj nəzarətdən azad olunur. Əks təqdirdə, belə nəzarət 
həmin  şəxsin və ya onun səlahiyyətli nümayəndəsinin iştirakı ilə 
həyata keçirilə bilər.  
Xüsusi ev qulluqçuları da, həmçinin xidmətinə görə aldıqları 
əmək haqqına qoyulan vergi və rüsumlardan azad olunurlar. Digər 
hallarda onlar yalnız yerləşmə dövlətində nəzərdə tutulan immunitet 
və üstünlüklərdən istifadə edirlər .  
1975-ci il Konvensiyasının 34-cü maddəsinə uyğun olaraq 
yerləşmə dövləti nümayəndəliyin başçısını  və diplomatik personalı 
bütün  şəxsi və dövlət mükəlləfiyyətlərindən, həmçinin rekvizisiya 
(müsadirə), kontribusiya(təzminat) və hərbi mənzil mükəlləfiyyətləri 
kimi hərbi mükəlləfiyyətlərdən azad edir.  
Deleqasiyaların inzibati – texniki personalının üzvlərinin, 
xidmətçi personalının üzvlərinin, xüsusi ev qulluqçularının və 
deleqasiyaların ailə üzvlərinin immunitet və üstünlüklərinə  gəldikdə 
isə, bu maddə II hissənin uyğun 36-cı maddəsinə  əsasən tərtib olun-
muşdur. Təbii ki, burada deleqasiyaların müvəqqəti xarakterindən 
doğan bəzi spesifik xüsusiyyətlər də  nəzərə alınmışdır. Məsələn, ailə 
üzvlərinə sosial təminat sahəsində qanunvericilikdən qaldırılma 
haqqında müddəa  şamil olunmur (maddə 62), onlar rüsum və ver-
gilərdən azad olunma haqqında 63-cü maddəyə düşmürlər.  
Biz  şəxsi immunitetlərdən bəhs edən maddələr haqqında 
danışarkən  əsasən Konvensiyanın daimi nümayəndəliklərə aid olan 
maddələrindən bəhs etdik. Bununla əlaqədar olaraq onu da qeyd 
etməliyik ki, Konvensiyanın orqan və konfranslardakı deleqasiyalara 
aid 62 (sosial təminat sistemində iştirak öhdəliyindən azad olunma), 
63 (vergi və rüsumlardan azad olunma) 64 (şəxsi mükəlləfiyyətlərdən 
azad olunma), və 65-ci (gömrük rüsumu və nəzarətində azad olunma) 
maddələri nümayəndəliklərə aid 32, 33, 34 və 35-ci maddələri ilə 
analoji tərtib olunmuşdur.  
İmmunitet və üstünlüklərin fəaliyyət müddəti. 
Konvensiyaya  əsasən immunitet və üstünlüklərdən istifadə etmək 
hüququ olan hər bir şəxs öz vəzifəsini tutmaq üçün yerləşmə 
dövlətinin  ərazisinə  gəldiyi andan və ya əgər o artıq bu ərazidə 
yerləşirsə, onun təyinatı haqqında göndərən dövlət və ya təşkilat 
tərəfindən məlumat verildiyi andan bu immunitet və imtiyazlardan 
istifadə edir. Funksiyaların bitməsi ilə immunitet və üstünlüklər 
şəxsin yerləşmə ölkəsini tərk etməsi anında kəsilir.  
Digər şəxslərin immunitet və imtiyazları .  
Konvensiyanın, nümayəndəliyin diplomatik personalının ailə 
üzvləri üçün, inzibati-texniki personalın üzvləri və onların ailə 
üzvləri üçün, nümayəndəliyin xidməti personalı  və xüsusi ev 
qulluqçuları üçün immunitet və imtiyaz müəyyən edən 38-cı maddəsi 
mühüm yenilik idi.  
Bu maddələrdən danışarkən, onu da qeyd etmək lazımdır ki, 
yerləşmə dövləti bir çox hallarda eyni zamanda göndərən dövlət kimi 
də çıxış edir və öz ərazisində yerləşən beynəlxalq təşkilatlar yanında 
özünün daimi nümayəndəliklərinə malik olur. O, eyni zamanda 
ərazisində keçirilən beynəlxalq konfranslara da deleqasiyalar 
göndərir. Konvensiya yerləşmə dövlətinin nümayəndəliklərinin və 
deleqasiyalarının üzvlərinin immunitet və üstünlükləri məsələsini həll 
etmir və bunu yerləşmə dövlətinin özünün ixtiyarına buraxır.  
Nümayəndəliyin başçısı  və dippersonalının onlarla bir yerdə 
yaşayan ailə üzvlərinə  gəldikdə isə onlar ailə başçısı ilə eyni 
immunitet və imtiyazlardan istifadə edirlər.  
Konvensiyanın 37-ci maddəsinə  əsasən nümayəndəliyin 
inzibati-texniki personalının üzvləri və onlarla birgə yaşayan ailə 
üzvləri,  əgər bu ailə üzvləri yerləşmə dövlətinin vətəndaşları 
deyillərsə  və ya burada daimi yaşamırlarsa cinayət yurisdiksiyasına 
qarşı tam immunitet də daxil olmaqla bütün immunitet və üs-
tünlüklərdən istifadə edirlər. Burada bir istisna vardır ki, mülki və 
inzibati yurisdiksiya immuniteti bu şəxslərin öz rəsmi öhdəlikləri ilə 
əlaqədar olmayan fəaliyyətlərinə şamil edilmir.  
Yeri gəlmişkən, artıq qeyd etdiyimiz kimi, BMT-nin 
immunitet və imtiyazları haqqında 1946-cı il 13 fevral 
Konvensiyasında da bir sıra funksional xarakter daşıyan immunitet 
və imtiyazlar nəzərdə tutulmuşdur. Buraya, həbsdən immunitet, 
bütün kağız və  sənədlərin toxunulmazlığı, pul və ya valyuta 
dəyişdirilməsinin məhdudlaşdırılmasına münasibətdə imtiyazlar, 
şəxsi baqaja münasibətdə immunitet və imtiyazlar və s. daxildir.  
37-ci maddənin 3-cü bəndinə əsasən xidməti personala verilən 
immunitet və imtiyazlar onların yalnız öz vəzifələri ilə bağlı olan 
əməlləri ilə məhdudlaşır. Onlar, həmçinin xidmətlərinə görə aldıqları 
əmək haqqı vergi və yığımlarından azad olunurlar.  
Bu məsələ ilə bağlı olan bütün əvvəlki beynəlxalq 
razılaşmaların rolunu heç də azaltmadan, 1975-ci il Konvensiyası, 
 
210 
 
211

VII FƏSİL 
bütün universal xarakterli beynəlxalq təşkilatlar yanında dövlətlərin 
daimi nümayəndəliklərinin və onun əməkdaşlarının, bu təşkilatlar 
tərəfindən və ya onların himayəsi ilə çağırılan beynəlxalq 
konfranslardakı deleqasiya və müşahidəçi deleqasiyalarının və daimi 
müşahidəçilər missiyasının hüquqi statusu, immunitet və 
imtiyazlarının bütün aspektlərini tənzimləyən ümumi sənəddir. 
1
 
XÜSUSİ MİSSİYALAR HÜQUQU 
 
 
7.1. Xüsusi missiyalar institutunun anlayışı və tarixi inkişafı 
1961-ci il diplomatik əlaqələr haqqında Vyana 
Konvensiyasının bütün mütərəqqi müddəalarını özündə birləşdirən 
1975-ci il Konvensiyası müasir xarici əlaqələr hüququnun 
məcəllələşdirilməsi və proqressiv inkişafı yolunda mühüm addımdır.  
   
Xüsusi missiya dedikdə, dövlətlər arasında xüsusi 
razılaşmalarla müəyyən olunan konkret vəzifələri həyata keçirmək 
üçün bir dövlət tərəfindən digərinə göndərilən nümayəndələrdən 
ibarət olan xarici əlaqələrin müvəqqəti xarici orqanı başa düşülür. 
Xarici  əlaqələrin həyata keçirilməsinin bu forması,  əvəllər "ad hoc 
diplomatiya" adlanırdı.  
Diplomatiya tarixindən məlumdur ki, diplomatiyanın özü, 
məhz xüsusi missiyalar diplomatiyası kimi yaranmışdır. Qədim 
dövrlərdə  və orta əsrlərdə diplomatik fəaliyyətin həyata 
keçirilməsinin başqa formaları mövcud deyildi. Dövlətlər arasında 
sabit iqtisadi, mədəni, ticarət əlaqələri, həmçinin onlar arasında əlaqə 
vasitələri inkişaf etmədiyindən daimi diplomatik nümayəndəliklərin 
təsis edilməsindən söhbət gedə bilməzdi. Bundan başqa xarici 
siyasətin həyata keçirilməsi vasitələri arasında diplomatiyanın 
tutduğu yer çox cüzi idi. Belə ki, Qədim  Şərqdə diplomatiya 
sənətinin yüksək inkişafına baxmayaraq xarici siyasətin həyata 
keçirilməsinin əsas vasitəsi hərb və güc olaraq qalırdı.  
Dövlətlər arasında beynəlxalq münasibətlərin sabit sistemi 
qurulmayana qədər diplomatiya ikinci dərəcəli rol oynayırdı. Belə 
sistem isə yalnız XVII əsrin ortalarından yaranmağa başlamışdı. 
Həmin dövrə qədər daha çox inkişaf etmiş dövlətlər arasında təsadüfi 
əlaqələrə rast gəlinirdi. Bu əlaqələr müvəqqəti göndərilən səfirliklər 
vasitəsilə həyata keçirilirdi ki, həmin səfirliklərin konkret məqsəd və 
vəzifələri olurdu.  
                                                 
 
213
XVI-XVII  əsrlərə qədər xüsusi missiyalar müntəzəm xarakter 
daşımasalar da, o dövrün diplomatiya həyatı üçün yeganə forma kimi 
çıxış edirdilər. Bu cür missiyaların funksiyası adi, normal diplomatik 
münasibətlərin yaradılması ilə bağlı idi. Dövlətlər arasında daimi 
diplomatik münasibətlərin yaradılması isə bu funksiyalara daxil 
deyildi.  
1
 Сандровский К.К. Право внешних сношений. Киев: 1986. с. 280 
 
212 

Xüsusi missiyalar bu və ya digər dövlətə müxtəlif məsələlər 
üzrə danışıqların aparılması üçün (sülh bağlanılması, ittifaq bağ-
lanması) göndərilirdi. Bu məsələlər arasında mərasim xarakterli 
məsələlər da var idi.  
Missiyanın kollegiallığı eyni zamanda özünü qərarın birgə 
qəbul edilməsində, ümumi davranış  xəttinin müəyyən edilməsində 
göstərirdi. Bu prinsip mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi və səlahiyyətin 
aşılması hallarının qarşısını alırdı.  Şifahi səlahiyyətlərə malik olan 
səfir yalnız missiyanın diplomatik tərkibi ilə razılaşdıqdan sonra 
müəyyən addım ata bilərdi.  
XVI-XVII  əsrlər xüsusi missiyalarını daimi diplomatiyadan 
fərqləndirən xüsusiyyətlər aşağıdakı kimi göstərilmişdir.  
Xüsusi missiyanın yerinə yetirilməsi üçün 
səlahiyyətləndirilmiş  şəxsin təyinində  və onların rütbə  və adlarla 
təltifində  fərqlər vardır. Diplomatik missiyanı yerinə yetirmək üçün 
təyin olunan şəxslər, adətən monarx tərəfindən təyin olunurdular. Bu 
şəxslərə  təlimat verilirdi ki, bu təlimatda səfirliyin idarə edilməsi 
haqda dəqiq göstərişlər  əks olunurdu. Bu cür göstərişlər, həmçinin 
səfirin şəxsi davranışına, mərasim, etiket məsələlərinə də aid edilirdi. 
Bundan başqa missiya müddətində, onu icra edən  şəxsə xüsusi titul 
da verilirdi. Nümayəndələrin dərəcələri arasında fərq tapşırığın 
mühümlüyü ilə müəyyən olunurdu.  
Bu baxımdan o dövrün missiyaları XVIII-XIX əsrlər daimi 
səfirliklərindən kökündən fərqlənirdi. Burada səfir dövlətin yeganə 
təmsilçisi sayılırdı. Daimi səfirliklərin qalan üzvləri isə onun 
müşahidəçiləri hesab olunurdular.  
XVI-XVII  əsr xüsusi missiyalarının daha bir xüsusiyyəti 
onların yerli hakimiyyətin hesabına saxlanılması, təmin olunması idi. 
Qeyd etmək lazımdır ki, diplomatik imtiyazın bu növü daimi 
səfirliklər təsis olunana qədər xarakterik idi. İndiki dövrdə 
səfirliklərin olduqları dövlətin hesabına saxlanılması yerli dövlətin 
beynəlxalq hüquqi öhdəliyi deyildir. İndi, belə hallara rast gəlinsə 
belə, bu hüquq normaları əsasında deyil, nəzakət normaları əsasında 
edilir.  
Bundan başqa, xüsusi missiyanın akkreditə edilmə üsullarında 
və  həmçinin onlara etimadnamə  və  səlahiyyətlərin verilməsində  də 
fərqli xüsusiyyətlər var idi. İndiki dövrün xüsusi missiyalarından 
fərqli olaraq, o dövrdə xüsusi missiya göndərən dövlətin əvvəlcədən 
yerli dövlətdən razılıq almaq öhdəliyi yox idi. Bunun da obyektiv 
səbəbləri var idi. Belə ki, həmin dövrün əlaqə şərtlərində qabaqcadan 
razılaşmaq müşkül məsələ idi.  
Xüsusi missiyaların istifadə etdikləri immunitet və üstünlük-
lərin adlandırılmasında və həcmində də müəyyən fərqlər vardır.  
Dövlətin xaricdə daimi diplomatik nümayəndəlikləri 
yaranmağa başladıqdan sonra xüsusi missiyaların təbiəti də 
dəyişməyə başladı. Həmin dövrdən diplomatik praktikada mərasim 
xarakterli funksiyaları  və siyasi funksiyaları bir-birindən fərqlən-
dirməyə başladılar. Birinciləri xüsusi missiyalara, ikinciləri isə daimi 
nümayəndəliyə aid edirdilər.  
Etimadnamələr və  səlahiyyətlər indikinə oxşar idi və iki nüs-
xədə verilirdi. Lakin ölkəyə gəldiyi zaman etimadnamənin nüsxəsinin 
yerli hakimiyyət orqanlarına təqdim olunması adəti yox idi. 
Səlahiyyətlərə  gəldikdə isə  əslində bu missiyaların səlahiyyətləri 
etimadnamədə müəyyən olunan səlahiyyətdən daha geniş idi. 
Konkret şəraitdən asılı olaraq bəzən səfirə müstəqil olaraq danışıqlar 
aparmağa da icazə verilirdi.  
Daimi diplomatiyanın yaranması ilə (XVI-XVIII) xüsusi 
missiyalar öz fəaliyyətlərini dayandırmadılar. Onlar artıq 
diplomatiyanın yeganə forması olmasalar da, daimi diplomatiya ilə 
eyni zamanda fəaliyyət göstərir və özünün funksiyalarına malik 
olurlar. Artıq XIX-XX əsrlərdə onlar daimi diplomatik nüma-
yəndəlikləri  əvəz etmir, müəyyən xüsusi hallarda göndərilirdilər. 
Diplomatiyanın həyata keçirilməsi formaları arasında belə rol 
bölgüsü olduqdan sonra xüsusi missiyalar ikinci plana keçdilər. Əsas 
yük artıq daimi nümayəndəliklərin üzərinə düşməyə başladı. Qədim 
dövrdən və orta əsrlərdən fərqli olaraq, yeni dövrdə xüsusi 
missiyaların funksiya və vəzifələri əvvəlcədən konkret olaraq müəy-
yən olunurdu. Onlar əsasən mərasim, təntənə xarakteri daşıyır və az-
Həmin xüsusi missiyaların daha bir mühüm xüsusiyyəti - 
onların kollegial xarakter idi. Missiyanın tərkibinə adətən iki elçi və 
katib daxil olurdu. Bu kollegiallıq mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. 
Diplomatik missiyaya daxil olan şəxslər dövləti təmsil etmək 
baxımından eyni hüquqlara malik idilər və yerli dövlət bu missiyanı 
tam bir vahid kimi qəbul edirdi. Sırf etiket xarakterli bəzi 
məsələlərdən başqa onlar eyni immunitet və üstünlüklərə malik 
idilər.  
 
214 
 
215

az hallarda bu və ya digər səbəbdən daimi diplomatik nü-
mayəndəliklərin səlahiyyətlərindən qaldırılmış xüsusi əhəmiyyətli 
tapşırıqları da yerinə yetirirdilər.  
Lakin aralarında daimi diplomatik münasibətlər yaradılmayan 
və  səfirliklər təsis edilməyən dövlətlər arasında, indi də xüsusi 
missiyalar diplomatik əlaqələrin həyata keçirilməsinin  əsas vasitəsi 
kimi çıxış edir.  
Daimi diplomatik nümayəndəliklər yaranmaqla xüsusi 
missiyalar azalmasalar da, o dövrdə  həmin missiyaların fəaliyyətini 
tənzimləyən beynəlxalq hüquq normaları yaranmamışdır. Buna səbəb 
xüsusi missiyaların birdəfəlik, müvəqqəti xarakteri idi. Eyni 
zamanda, bu sahədə dövlətlərin praktikası da müxtəlif idi ki, bu da 
həmin dövrdə müəyyən ümumi qanunauyğunluğun tətbiqinə, işlənib 
hazırlanmasına mane olurdu. Buna görə  də beynəlxalq hüquqda 
xüsusi missiyalara aid, dəqiq müəyyən olunmuş normalar mövcud 
deyildi.  
Lakin sonradan beynəlxalq həyatın inkişaf prespektivləri 
dövlətlərin xüsusi missiyalarının fəaliyyətlərini tənzimləyən 
beynəlxalq hüquq normalarının inkişafına və  məcəllələşdirilməsinə 
zərurət yaratdı. Məcəllələşdirilmənin nəticəsi kimi 1969-cu il 
dekabrın 8-də BMT-nin Baş Assambleyasının XXİV iclasında xüsusi 
missiyalar haqqında Konvensiya qəbul olundu. Konvensiya 1985-ci il 
21 iyunda qüvvəyə mindi.  
Xüsusi missiyalar haqqında 1969-cu il Konvensiyasının giriş 
hissəsində deyilir ki, o, 1961-ci il və 1963-cü il diplomatik və konsul 
əlaqələri haqqında Vyana Konvensiyalarını tamamlamaq üçün qəbul 
edilmişdir və ümid edilir ki, bu Konvensiya da dövlətlər arasında 
dostluq münasibətlərinin inkişafına yaxından kömək edəcəkdir.