Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış
Yüklə 3,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ispan ədəbiyyatından nümunələr İspan dilindən Telman Orucov tərcümə etmişdir.
A.de Layqlesia
Bu günün restoranı
olunmuşdur? Məclisin iştirakçısı - Sifariş edilməmiş heç bir stol yoxdur? - Yox. Get o sütunun arxasındakı taburetkada otur və xahiş et ki, dizinin üstünə qoymağa lövhə versinlər. - Menyunu göstərə bilərsinizmi? - Mən onu üç pesetaya verə bilərəm. - Oğul! İkisini gətir. - Üstünə quş qoyulmuş xörəklərin hamısı deməli qurtarmışdır. Əslində bizim heç vaxt hazır xörəyimiz olmur. Bunu ona görə edirik ki, menyumuz o qədər də dadsız görünməsin. - Bu xörək nələrdən ibarətdir? - Sizə hansı məbləğə lazımdır? - Üzr istəyirəm, bəs qeyri-təvazökarlıq neçəyədir? - Xörəkləri seçin və heç nəyə qarışmayın. İstəyiniz baha başa gələr. - Mən hesab edirəm ki, bu davranışların hamısı mənə baha başa gələcəkdir. - Mən sizin yerinizə olsam, qırx pesetaya çəngəl-bıçağı sifariş edərdim. - Bu dəstə bəs nə daxildir?
337
- Bir bıçaq, bir çəngəl və bir qaşıq. Yeməin haqqını isə ayrıca ödəməlisiniz. - Sən mənə nə məsləhət görərdin? - Evinizə gedin və öz imkanlarınızdan istifadə edib qayğanaq bişirin və yeyin! - Əgər bu restoranın sahibi dediyin sözləri eşitsəydi, sənə yaxşı bir sillə vurardı. - Sahib heç vaxt bura gəlmir. O, utancaq kişidir və müştəriləri bizim təhqir etdiyimizi gördükdə çox xəcalət çəkir. - Bu nə deməkdir: «Şorba, hər şeylə birlikdə»? - Həmin qiymətin içində boşqabdakı vermişelin, onu bişirmək üçün olan suyun, suya dad vermək üçün əlavə edilmiş mal beyninin və qaşığın xərci vardır. - Sizin cücəniz var? - Hə, bir dənəsi var. Ancaq onu kəsməyə hayıfımız gəlir. Sahibimiz onu öz oğlu kimi istəyir. - Adı nədir? - Kimin? Sahibin, ya cücənin? - Əlbəttə, cücənin. - Onun adı Quqquluqudur. Ancaq biz ona Quqqulu deyirik. - Mən onunla tanış olmaq istərdim. - Başqa vaxt mən onu sizə təqdim edərəm. Ayrı nəsə gətirmək lazımdırmı? - Yaxşı, mənə bir tikə çörək gətir. Deyəsən, cibimdə bir az xamon (donuz əti qaxacı) var.
F.D.Plaxa
İspanların nahar yeməkləri (Milli qarınqulularımıza virtual dünya müsabiqəsinin şərtləri və beynəlxalq nümunələr ilə tanışlıq üçün – tərcüməçi)
İspaniyalılar hansı yeməkləri yediklərinə və yemək vaxtı saatlarına görə bütün avropalılardan fərqlənirlər. İspanların səhər yeməyi yüngül olur, aperitiv içirlər, nahar möhkəm olur, nahardan sonrakı aralıq və şam yeməkləri ən azı 2 tutumlu xörəkdən ibarət olur. İşdən evə yollanmamışdan əvvəl ispanların barda ağızlarına atdıqları dünyanın ən varlı adamları olan şimali amerikalıların naharına belə bəs edərdi. Çox vaxt mənimlə belə dialoqlar aparılır: - Elə bil ki, sənə heç nə lazım deyildir… - Bu asılıdır sizin nə təklif etməyinizdən… Şorba… - Bircə qurtum… - Balıq… - İki dənə çox kiçik sultan balığı… - Ət…
- Bir filedən başqa heç nə. 338
- Salat… - Bu hesaba daxil deyil… - Və desert, pendir… - Desert üçün başqa heç nə lazım deyildir? Əcnəbi ölkələrdən gələnlər dostları ilə nahar etməyə gedən vaxt onlar adətən təəccüblərini bildirirlər. Göyərti ilə əzmə kotlet, salat və meyvə sifariş verilən vaxt məndən nəvazişli qaydada soruşurlar: «Sən xəstəsən?», «Özünü pis hiss edirsənmi?», «Sənə nə olmuşdur?». Bir şeyə diqqət verin ki, avropalı şimal qonşularımızın nahar başlanılmazdan əvvəl ənənəvi müraciətləri «Buen apetito» - «iştahla yeyəsiniz» olur. İspaniyada isə bu ifadə dəyişdirilərək belə qaydada deyilir: «Buen provecho» - «iştahla yeyəsiniz», hərfi mənada isə bu, «Yaxşı faydalı olsun» fikrini ifadə edir. Çünki ispanlarda heç vaxt iştah çatışmamazlığı olmur… İspaniyada Qarınqululuq coğrafiyası onun topoqrafiyası kimi olduqca müxtəlifdir. Və nahara sitayiş şimaldan cənuba düşür, şərqdən qərbə diaqonal qaydada keçir. Nahar həvəskarlarının çoxu basklardır, bir az aşağıda andalusiyalılar dururlar. Levantada ləzzətli xörəklər, Salamankadakı və Estremaduradakı sadə yeməklərlə əvəz edilir. İspanların mətbəxinin başında əlbəttə ki, baskların mətbəxi durur. Doymaq bilməyən ispanların başında da, heç şübhəsiz, basklar dayanırlar. Bir bilbaoluya (Bilbao – Bask ölkəsinin paytaxtıdır) onun həzm etməyə qadir olduğu yeməklərin miqdarı barədə sual verdilər. Bask cavab verdi ki, naharda bir kiçik buzovu, bir cüt toğlunu, üç onluq sayda toyuğu yeyə bilər. - Və quşları da? Kişi ətrafa baxıb cavab verdi: - Quşları? Hamısını! Katalonlar bu barədə daha az məşhurdurlar, onlar lobyanı düyü ilə yeyirlər, bu, kartof və ya göyərti qarniri ilə verilən balıq və ya döyülmüş kotlet xörəkləri üçün başlanğıc rolunu oynayır. Asturiyalılar da geridə qalmırlar. Onlar «fabada» kimi məşhur olan paxlalılarla donuz əti xörəyinə üstünlük verirlər. Kastiliya asadonun (odda qızardılmış ət) vətənidir. (Argentinada isə «asado» qauçoların ənənəsi hesabına əsas milli xörək səviyyəsinə yüksəlmişdir – tərcüməçi). Kataloniyada balıq xörəkləri, qədim Valensiya krallığında düyü görəkləri dəbdədir, Andalusiya isə qızardılmış xörəklər zonası hesab olunur.
Hazır paltar mağazasında
Satıcı oğlan ər-arvad müştəriləri qarşılayır: - Salam, sinyorlar Qonsales! Sizə nə qulluq göstərə bilərəm? - Mənim ərim bir kostyum almaq istəyir. 339
- Çox gözəl. Bu ay bizim çox böyük çeşiddə kostyumlarımız var. Siz hansı rəngi istəyirsiniz? - Onda, mən yaxşı seriyadan olan göy rəngli bir kostüyum istəyirəm. - Yox, əzizim, sən göy kostyum istəmirsən, axı sənin göy rəngdə iki kostyumun var.
- Onda mən qəhvəyi rəngli kostyum istəyirəm. Qəhvəyi kostüyumunuz varmı? - Qəhvəyi? Mümkün deyil! Pedro, qəhvəyi rəng sənin açıq rəngli saçlarına yaraşmır. Zəhmət olmasa, boz rəngli kostyumu göstərə bilərsinizmi? - Sinyor, siz açıq, yoxsa tutqun boz kostyum istəyirsiniz? - O, tutqun boz istəyir. Açıq rəngli bir boz kostyumu vardır. - Yaxşı, Mariya, ancaq başqa boz kostyum xoşuma gəlmir. - Pedro, səfeh olma, boz rəng sənə çox yaraşır. - Yaxşı. - Lütfən, başqa kostyumları gətirin. - Hansı ölçüdə, sinyor? 42? - Bəli, sinyor. 42. - 42? O sənə çox geniş olacaq. 41-in yaxşı seriyası. - 41 mənə dar olacaq, Mariya. Sən ki, bunu bilirsən. - Əgər ki, sən o qədər çox yeməsəydin, onda belə kök olmazdın. 41 ölçüdə kostyumunuz varmı, sinyor? - Təəssüf ki, sinyora, indi bizim 41 ölçüdə kostyumumuz yoxdur. Yalnız 42 ölçülü var. - Çox təəssüf. Eybi yoxldur, başqa mağazanı axtarmalı olacağıq. Xudahafiz!
İnəyimi sənin qoyununa dəyişmək istəyirəm Bir evdə qoca ər-arvad yaşayırdı. Onlar kəndli olmaqla, çox kasıb idilər, ancaq xoşbəxt olmaqla, çox yaxşı xarakterə malik idilər. Onların qoca atlarından başqa heç nələri yox idi, at da artıq heç nəyə yaramırdı. Xoşbəxtlikdən onu saxlamaq da baha başa gəlmirdi, çünki bu heyvan yol kənarındakı otlaqlarda otlamaqla qidalanırdı. Tezliklə onlar belə qərara gəldilər ki, onu özləri üçün daha faydalı olan nəyəsə dəyişsinlər. Bazara getmək günü gəlib çatanda arvad ərinə dedi: - Atı da özünlə apar. Sən görürsən ki, biz onu nəyəsə dəyişsək, bundan bir qədər pul qazanarıq. Necə eləsən, elə də olacaqdır. Bizim kənddən şəhərə gedən şosse yolunda o, yavaş-yavaş irəliləyirdi. Bu vaxt arxasınca inəyini dartıb aparan cavan oğlanı gördü. Kişi fikirləşdi ki, «bu inək, yəqin ki, yaxşı süd verir», ona görə də oğlana yaxınlaşıb soruşdu: - İstəyirsən, gəl sövdələşək. Mənim atım sənin inəyindən çox yaxşıdır. Onu dəyişmək üçün sənə verirəm. Çünki at artıq mənə yaramır. Razısan? Cavan oğlan başını qaşıyıb fikirləşdi və dedi ki, əlbəttə, bu, yaxşı olar. Bir qədər sonra kəndli qarşısında qoyun aparan bir kişi ilə qarşılaşdı. O dedi: «Ey, dostum, mən inəyimi sənin qoyununa dəyişməyi təklif edirəm». Bu adam da razılaşdı. Və bizim kəndli yoluna davam edəndə, qoyunu almağından çox prazı qalmışdı. Çünki onu saxlamaq, inəkdən fərqli olaraq çox zəhmət
340
tələb etməyəcəkdi. Bu vaxt başqa bir kişi ilə qarşılaşdı, o, qucağında gözəl bir qaz aparırdı. - Qəşəng qaz aparırsan, yəqin kökdür! Bir qədər söhbətləşəndən sonra düşünməyə başladı ki, əgər bu qazı arvadına aparıb versə, o, buna çox sevinəcəkdir. - Dostum, bir şeylə onu dəyişmək istəyirsənmi? Mən qazın əvəzində qoyunumu sənə verərəm. Bu adam da təklifi qəbul etdi. Və kəndli öz yoluna davam etdi. Şəhərin girişində bir vergiyığanın evi var idi. Bizim əkinçi onun bağında ayaqları bağanmış toyuğu gördü. Kəndli, qapının qabağında oturan kişiyə yaxınlaşdı və öz qazını onun toyuğuna dəyişməyi təklif etdi. O, toyuğu almağı çox istəyirdi. Axı ona heç bir zəhmət çəkilməyəcəkdi, həm də toyuq gündə bir yumurta verəcəkdi. Əla sövdələşmədi. Həmin kişi ona dedi: - Bəlkə də mənim üçün bu, heç də sərfəli olmayan bir iş deyildir. Toyuq səninkidir. Mənə qazı ver və məsələ artıq bitdi. Kəndli sevindiyindən ağlını itirmişdi. Arvadı toyuğu görəndə, həm də atı neçə şeyə dəyişdiyini eşidəndə məəttəl qalacaqdı. Bu yaxşı kişi artıq yorulmuşdu. Və karvansarada gecələməyi qərara aldı. Bu vaxt o, həmin karvansaradan çıxan və belində ağır kisə aparan bir cavan oğlanı gördü, ondan nə apardığını soruşdu. - Dəyib ötmüş lalıq almalardır, bunları donuzların qabağına atmaq istəyirəm, - deyə o, cavab verdi. - Almalar?! Sən bilirsənmi ki, mənim arvadım almanı necə xoşlayır? Bizim isə bəxtimiz gətirmir. Alma ağacımız ildə bircə dənədən artıq meyvə vermir. Və yazıq qoca arvad onu çürüyənə qədər şkafda saxlayır. Sən başa düşürsənmi ki, o, necə razı qalacdır. - Bəs sən mənə nə verəcəksən? – deyə cavan oğlan soruşdu. - Eh, mən sənə nə verəcəm? Gəl onu bu gözəl toyuqla dəyişək. Gənc oğlan təklifi qəbul etdi və kəndli toyuğu bir kisə almaya dəyişdi.
(İşlənmiş xalq nağılı)
İt haqqında elegiya
Drum bir ov iti idi. Öz sahibi ilə düzənliyin ortasındakı evdə yaşayırdı, onlar bir- birini çox sevirdilər, necə ki, insan iti sevə bilər. Və it də həmçinin öz sahibinə bir dost olaraq qalırdı. Bir gün səhər tezdən Drum sürünə-sürünə qonşunun evinin qapısına gəlib çatdı. İtin onun malikanəsinə yaxınlaşmaması üçün, bu vaxt pis ürəkli qonşunun atdığı güllə Drumun qarnına dəyib, bağırsaqlarını çölə tökdü. Ağrıdan əzab çəkən it kədərli gözləri ilə sahibinə baxırdı. Və bu əziz dost elə oradaca öldü. Hiddətlənən sahib bu pis adama qarşı onun itini öldürməsinə görə iş qaldırdı. Onu məhkəməyə verdi ki, təqsirini etiraf etsin. 341
Həftələr, aylar keçdi. Və məhkəmələr məsələnin həll olunması üçün heç nə etmək istəmirdilər. Bu o vaxta qədər davam etdi ki, nəhayət iş yüksək instansiyalı məhkəməyə çıxarıldı. Müttəhimin müdafiəçisi işi çox yaxşı yoluna qoyurdu. Və mühakimə başa çatırdı, bu vaxt bir cavan vəkil sakit tonda öz nitqinə başladı: - Adamın yaxşı dostu hansısa bir gün onun düşməninə çevrilə bilər. Hətta övladlar da nankorluq göstərə bilərlər, bizim etdiyimiz yaxşılıqları bir gün itirə bilərlər. Belə misallar da vardır ki, o adamlar ki bizə ehtiram bəsləyirdilər, bədbəxtliyin nümunələrinin kölgələri yarandıqda, əlbəttə ki, onlar bizdən uzaqlaşırlar, bizə nifrət bəsləyirlər. Yeganə təmənnasız dost odur ki, bu təmənnalı dünyada o, yeganə olmaqla, heç vaxt nankor ola bilməz və onun xəyanətə qadir olmadığını həmin bizim dostüumuz itdə görürük. İt sahibi ilə, o, varlı olanda da, kasıb olanda da, gümrah olanda da, xəstə olanda da bir yerdə idi. Narahat yerdə və soyuq döşəmə üzərində yatırdı ki, daim öz sahibinin yanında olsun. Dostlarının hamısı həmin adamı tərk edən vaxt onun yanında daim öz sədaqətli iti qalmışdı. Öz var-dövlətini və şöhrətini itirəndə, itinin mehribanlığı və sədaqəti yenə də qalırdı. Hər şey cox arxada qalanda, sahibi itini ölmüş görəndə, bütün dostları və bir vaxt arxasınca gedən hər kəs ondan ayrıla bildi, orada yalnız iti qalmışdı, öz məzarı ilə düzənliyə sıxılaraq, başını ayaqlarının arasına qoymuş şəkildə, kədərli gözləri ilə, həmişə olduğu kimi sədaqəti ilə, həmişə olduğu kimi mehribanlığı ilə, hətta ölüm anında da. Vəkil yerinə oturdu. Salondakı adamların hamısı tam sakit şəkildə onu axıradək dinlədi. Bu çıxışa görə hakimlər bir anlığa uzaqlaqşdılar və sonra məhkəmənin sədri Drumun sahibinin xeyrinə olan hökmü elan etdi. Pis ürəkli adam, itin qatili böyük məbləğdə pul ödəməli olacaqdı. Və hamının ittihamedici baxışları altında o, məhkəmə salonunu tərk etdi.
(İşləyəni H. Almendrosdur)
İspaniya (nəğmə)
İspaniya, İspaniya, ey çox gözəl qadınlar ölkəsi İspaniya, İspaniya, tamam vurğun etmisən dənizi. İspaniya, İspaniya, məşhurdur qırmızı qərənfili. İspaniya, İspaniya, bil ki, unutmaram heç vaxt səni. Bu gözəl söz sırf kastilian dilində yada salır diyarımı, Vətənimi. Min dəfə eşitsəm də, əzizdir mənə Gəlir ətri, elə bil, sirrdən, qərənfildən, Qılızgüldən, bir də ən şirin hisslərimdən. Bu söz çevrilib artıq Vətənimin rəmzinə Atam,anam öyrətdi ilk dəfə onu mənə.
342
Döndü həmin andan da əziz bir tilsimə.
Telman Orucov Müharibə və onun nəticələrinə təsir edən amillər
Müharibə, bəzi dahilər tərəfindən insan təbiətinə yad olan bir xüsusiyyət kimi qiymətləndirilsə də, bəşəriyyət tarixində tez-tez təkrar olunmaqla və dəhşətlərinə görə əsrlər boyu arası kəsilməyən tək görünməklə, çox hallarda onun mahiyyətini düzgün dərk edənlərə utanclıq bəxş etdiyi halda, dünyanın salnaməsində bir qırmızı xətt təsiri bağışlayır. Tarixdə müharibəni özünə həyat tərzi kimi qəbul etmiş xalqlar da olmuşdur. Qədim spartalılar döyüşmək üçün yaşayır, həyatın mənasını öz militarist ideyalarına haqq qazandırmaqda və alay tipli cəmiyyətlərini şərəfləndirməkdə görürdülər. Bizim eradan əvvəl VII əsrə qədər onlar artıq militarist dövlətlərini yaratmışdılar. Spartalılar yeddi yaşından ağrıya dözmək və döyüşdə qalib gəlmək ruhunda tərbiyə olunmaq və hərbi məşqlər keçmək üçün baraklarda yaşayır, iyirmi yaşında isə nizami hərbi xidmət üçün ordu sıralarına daxil olurdular. Spartalı vuruşmaqdan başqa heç nə bilmirdi..Ərzağı spartalılar üçün əsir helot-lar istehsal edirdilər. Döyüşdə ölmək spartalı üçün şərəf işi idi, hətta analar da öz oğullarının döyüşdə ölmələrini arzu edirdilər Başqaları Sparta kimi militarist dövlət olmsalar da, müharibə allahına sitayişdə heç də geridə qalmırdılar. Qədim Romanın görkəmli tədqiqatçısı Tit Livi ( b. e. ə. 59 – b.e. 17 - ci illəri )yazırdı ki, Roma öz qonşuları ilə demək olar ki, arası kəsilməyən müharibələrlə məşğul olurdu. Böyük Karl – Şarleman ( 742 – 814 –cü illər ) öımrü boyu əlli dörd hərbi kampaniya aparmışdı. Bir çox hökmdarlar saysız – hesabsız müharibələr aparmaları ilə öyünsələr də, nəticədə öz dövlətlərini iflas vəziyyətinə, əhalini isə aclıqla üzləşməyə gətirib çıxarmışdılar. Tarixi və təkamülü özü ilə səhvlər və fəlakətlər cədvəlinə çevirməklə müharibə, elə bil ki, hansısa bir genetik səhvin nəticəsi kimi nəzərə çarpır. Bu səhv, genetik kodda baş verdiyi şəkildə görünməklə, hətta belə sirrli səbəbindən asılı olmayaraq bəşəriyyətə dəhşətli bəlalar “bəxş edir”. Müharibə əslində bəşəriyyətin özünü intihar etmək cəhdidir Təsadüfi deyildir ki, filosoflar müharibəni, bəşəriyyət üçün heç bir dəyəri olmayan səfeh mübahsələrdə insan həyatının və resurslarının ağılsızcasına israf edilməsi kimi məhkum edirdilər. Bəzi müharibələr isə “binövrədən mənasız münaqişə” adlandırılırdı, məsələn, tarixçilər Otuz illik müharibəni ( 1618- 1648 –ci illər ) belə qiymətləndirirdilər..Qanlı savaşın eybəcərliyini rus rəssamı Vasili Vereşşagin özünün “ Müharibənin apofeozu “ tablosunda, quru, günəşin yandırdığı çöldə insan kəllələrindən düzələn və üstündə qarğaların yem axtarmaq üçün uçduğu iri piramida şəklində təsvir edir. Əsər obrazlı şəkildə müharibənin dəhşətlərini, saysız - hesabsız qurbanlarını göz önünə gətirir. Axı 343
qızğın döyüşlərdə də məsafə çox vaxt əsl ölçü vahidi əvəzinə meyidlərin sayı ilə ölçülür. Müharibəyə can atanlar, qan tökməyə susayanlar adətən bunu bir peşəyə, sənətə çevirmək istəyir, özləri üçün ləyaqətli həyat tərzi kimi qəbul etməklə, döyüşü bir həzz mənbəyi hesab edirlər. Hələ Birinci Dünya müharibəsinə yollanan almanlara bu şərəfli bir macəra kimi gəlirdi, həmin və ondan sonrakı macəranın onlara hansı “şərəf “ gətirdiyi isə yaxşı məlumdur. Müharibə qan axıdılmasına, böyük həcmdə insan həyatı itkilərinə, bütöv bir nəslin gəncliyinin ot kimi biçilməsinə, şəhərlərin və kəndlərin viran qalmasına, uşaqların xeyli hissəsinin yetimlik acıları ilə üzləşməsinə səbəb olmaqla, qəribə də görünsə, həm də yer üzündəki həyatın təkamülündə böyük rol oynayan bir amilə çevrilmişdir. Heç də sirr deyildir ki, bütün böyük dövlətlər bol qan hopmuş bünövrə üzərində dayanmışlar. Müharibənin digər bir xüsusiyyəti də ondadır ki, hücuma, torpaqları işğala məruz qalmış xalq daha möhkəm birləşir, həqiqi vətənpərvərlik hissini daşıyan ayrı-ayrı fərdlər, qum sement vasitəsilə betona çevrildiyi kimi, təhlükə anında bşqaları ilə çuğlaşıb vahid müqavimət qüvvəsini nümayiş etdirən bir sotsium kimi çıxış edir. Bu ölkənin torpaqlarında, elə bil ki, qədim yunan mifologiysındakı olduğu kimi, necə ki, Finikiya şahzadəsi Kadmın səpdiyi əjdaha dişlərindən torpaqdan döyüşçülər çıxırdısa, ədalətli qisası reallaşdıra bilən, vətən yolunda hər cür fədakarlığa hazır olan mərd oğullar ordusu meydana gəlir. Əlbəttə, müharibə heç də hansısa bir ağıldankəm adamın icadı deyildir. İlk dəfə müəyyən şəraitdə, özü də zərurət ucbatından meydana gəlmişdir. İbtidai insan icması qida tapmaq sahəsində çətinlik çəkən başqa qrupun həmlələrindən qorunmaq üçün vuruşmağa başlamış, sonralar mühafizə məqsədilə daha böyük icma kimi şəhərləri yaratmış, əmək bölgüsünə keçmiş və silah istehsalını da öz məşğuliyyətlərindən birinə çevirmişdir. Tarixən toqquşmalar daha geniş miqyas alanda döyüşən qüvvələrin böyüməsinə tələbat artmış, silah istehsalı genişlənmişdir. Sonralar işğallar mühüm vəzifəyə çevrildiyindən nizami ordu meydana gəlmişdir Tədricən ordu öz funksiyasından əlavə digər xüsusiyyətlərə malik oldu, siyasi gücün ondan asılı olması dövrü başlandı. B.e ə. 82-ci ildə Roma sərkərdəsi Sulla bunu hiss edib, ordusu ilə Romaya girdi, Senat qorxu altında ona diktator səlahiyyətləri verdi və şəhərdə görünməmiş terror başladı. Ordudan siyasi hakimiyyətə yiyələnmək sahəsindəki Sulla ənənəsini Pompey və Sezar davam etdirdi, Sezar özünü hətta ömürlük diktator elan etdirdi. Lakin ordunun əsas vəzifəsi ərazilər işğal etmək, yeni imperiyalar yaratmaq idi. Buna haqq qazandırmaq üçün səbəblər, daha çox hallarda isə bəhanələr tapılırdı. Bəziləri isə bunu dövlətin başlıca vəzifəsi kimi qələmə verirdi. Prussiya kralı Böyük Fridrix ( 1712- 1786- cı illər ) işğal siyasətini əsaslandırmaq üçün demişdi: “ Hökumətlərin fundamental rolu öz ərazilərini genişləndirmək prinsipidir. “ İri nizami orduların inkişafı isə ona gətirib çıxarırdı ki, zamandan zamana siyasi mübahisələr diplomatiyadan daha çox silahlı münqişə vasitəsi ilə həll edilməli olurdu. Lakin ordunun təlabatınıa qayğı həç də onun mövcudluğunun vacibliyi kimi xüsui diqqətdə olmurdu. Qədim dövrlərdə silahlar çox ləng qaydada təkmilləşir, mürəkkəbləşirdi. Tarixçilərin gümanına görə, qədim Romada yeddi əsr ərzində, ordunun istifadə etdiyi silah növlərində, demək olar ki, elə bir dəyişiklik meydana
344
gəlməmişdi, yalnız qılıncın və nizələrin uzunluğu və ya qalxanın formaları dəyişirdi. Silahlar köhnə dəbdə qalsa da, hərbi ustalıq xeyli böyümüşdü, hərb sahəsində sərkərdəlik qabiliyyəti ilə seçilən dühalar mövcud dünyanın sifətini dəyişmək kimi nəhəng bir işə girişmişdilər. Bunu onların apardıqları müharibələr aydın şəkildə göstərir.
Tarixin böyük sərkərdələri
Troya müharibəsindən doqquz əsr sonra Makedoniyalı Aleksandr ilk dəfə Avropadan Asiyaya keçməklə, əslində Homerin “İliada”sından pərəstiş etdiyi mifik qəhrəmanların da iştirak etdiyi, Aqamemnonun başçılıgı altında baş verən yunanların yürüşünü daha geniş miqyasda təkrar etmişdi. O,, artıq bir şəhər-dövləti deyil, Persiya kimi böyük və qüdrətli imperiyanı məğlubiyyətə uğradaraq məhv etmiş, üç qitənin ərazisində öz nəhəng imperiyasını yaratmışdı. Epir sərkərdəsi Pirr İtaliya ərazisində Roma üzərində iki mühüm qələbə çalmışdı. Böyük Aleksandrın işğalları həm də çox sayda yeni şəhərlərin salınması ilə də müşayiət olunmuşdur. Karfagenin məşhur hərb xadimi Hannibal II Puniya müharibəsində İtaliya ərazisindəki Kann döyüşündə (bizim eradan əvvəl 216-cı il) Romanın 70 minlik ordusunu özünün tərkibi sayca az qala iki dəfə az olan və Alp dağlarını aşıb keçmiş qoşunu ilə məhv etmiş, antik dövrün dünya dövlətinə çevriləcək bir ölkənin paytaxtının qapısında dayanaraq, onu zəbt olunmaq təhlükəsi qarşısında qoymuşdu. Yaxud, Roma sərkərdəsi Qay Yuli Sezar Qalliya müharibəsindəki Aleziya döyüşündə (b.e.ə. 52-ci il) qiyam qaldırmış qalların sayca dəfələrlə böyük olan qüvvəsini darmadağın edərək, onların başçısı Vestinqetoriksi əsir götürmüşdü. Ölkəsində vətəndaş müharibəsinin başlanmasına bais olduqdan sonra, onun qorxusundan Yunanıstana qaçmış, triumviratdakı keçmiş müttəfiqi Qney Pompeyi Farsala döyüşündə (b.e.ə. 48-ci il) məğlubiyyətə uğratmış, yenə qaçmağa üz tutan rəqibini təqib etmək üçün Misirə gələrək, orada Kleopatranı taxt-taca oturtmuşdu. Vaxtilə Böyük Aleksandr öləndə olduğu yaşda olan Sezar özünün hələ heç nəyə nail olmadığından kədərləndiyi halda, sonralar ilk dəfə yürüşlə materikdən Britaniyaya adlamış, Avropanın mərkəzi hissəsini işğal etməyə müvəffəq olmuşdu; VIII əsrin axırıncı rübündə və IX əvvəllərində Böyük Karl - Şarleman Avropada böyük əraziləri zəbt etməklə, 800-ci ildə Roma Papasının əlindən imperator tacını qəbul etmiş, Qərbin timsalında köhnə Roma imperiyasını bərpa etmişdi. Bəziləri ən qüdrətli xristian hökmdarı kimi Böyük Karlın yaratdığı imperiyanı “ Avropa səltənəti “ adlandırırdı. Bu imperiya şimalda Şimal dənizindən, cənubda İtaliyanın cənubuna qədər, Avropanın qərbində Fransadan, mərkəzi Avropadakı Vyanaya qədər uzanırdı. Ona görə də Böyük Karlın imperiyası, yalnız Aralıq dənizi dünyasının çox hissəsini tutan Roma imperiyasından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. Şarlemanın taclanması heç də Roma imperiyasının yenidən doğulması, intibahı əlaməti olmayıb, əslində yeni Avropa sivilizasiyasının meydana gəlməsi idi. Yəqin buna görədir ki,. bəzi tarixçilər Şarlemanın işğal siyasətini bütünlüklə nəzərə almadan onu “ Avropanın atası “ adlandırırlar.
345
Böyük fransız sərkərdəsi Napoleon Avropanı bütünlüklə müharibə səhnəsinə çevirməklə, qitəni öz hökmranlığı altında birləşdirməyə cəhd etmişdi. Rusiyaya yürüşünün dəhşətli uğursuzluğu onun taleyində bədbəxt dönüş nöqtəsinin meydana gəlməsinə səbəb olmuş, 1815-ci ilin iyununda Vaterloodakı məğlubiyyəti isə özünün artıq ikinci dəfə, əvvəlkindən fərqli olan ağır sürgün həyatı keçirməsinə gətirib çıxarmış, uzaq Müqəddəs Yelena adasındakı məhrumiyyətlər və xəstəlik əzabı ilə dolu olan altı illik ömrünün finalı elə orada da başa çatmışdı. Bunlar məşhur sərkərdələr haqqında qısa, ötəri məlumatlar olmaqla yanaşı, onların axıtdıqları insan qanı çayları barədə də təsəvvür yaratmağa imkan verir. Silahlara gəldikdə, orta əsrlərdə odlu növlərin meydana gəlməsi ilə, onlar daha böyük itkilərə və iri miqyaslı dağıntılara səbəb olmuş, Avropada mühafizə məqsədilə geniş yayılan feodal qəsrlərin müdafiə qabiliyyətinə ağır zərbə vuraraq, onların mövcudluğunu xeyli kövrək hala gətirmişdi. Top atəşləri qalın divarları da keçib onları dağıtmaq gücündə idi. Türk sultanı II Mehmet – Mehmet Fateh 1453-cü ildə məhz topların köməyi ilə Konstantinopolun möhkəm müdafiə divarlarını dağıdaraq, Bizans paytaxtını zəbt etməklə, vaxtilə hərbi cəhətdən heç də zəif olmayan bir dövlətin tarixin arxivində qərar tutmasına nail olmuşdu.
Ədalətli müharibələrin qəhrəmanları Müharibənin, ona bəslənilən nifrətlə yanaşı başqa bir qədər fərqli görünən tərəfi də vardır. Müharibə canlı itkilərə, dağıntılara səbəb olsa da, başa çatdıqdan sonra inkişafa, tərəqqiyə, qurub-yaratmağa diqqətin daha da artmasına səbəb olur. Görkəmli siyasi xadim, hərb elmi üzrə əsərlərin müəllifi olan general Şarl de Qoll müharibə barədə öz düşüncələrini belə ifadə etmişdir: «Müharibə insanda onun ən alçaq hisslərinin çirkini qaldırır, qəddarlığı mükafatlandırır, idarəetmə sükanını acgözlük əlinə təslim edir. O zəifləri qırır, yaramazları yuxarı qaldırır, tiraniyaya şərait yaradır və əgər saysız-hesabsız əsgərlər döyüş meydanlarında qan tökməsəydilər, nə Ellada, nə Roma, nə xristianlıq, nə də insan hüquqları olardı. Müharibə ən qorxulu bədbəxtlikdir, lakin onun hesabına indi bizə məlum olan dünya məhz belə görünür». Tanınmış amerikan politoloqu Eduard Lyuttuak isə daha uzağa gedərək, zarafat şəklində demişdi ki, beynəlxalq birlik Saxaradan cənubda yerləşən Afrika ölkələrindəki kimi zəif dövlətlərin mğvcud olduğu zonalarda müharibəyə şans verməlidir.. Müasir Avropa dövlətləri, onun rəyinə görə, əsrlər ərzində rəhmsiz hərbi münaqişələrin gedişində formalaşmışlar, Afrikaya isə onun müstəmləkə epoxasından qalmış qeyri – rasional dövlət sərhədləri öz problemlərini bu qaydada həll etməyə imkan verməmişdir. Dövlətlər orada nə öz güclü institutlarını, nə də tam milli özünəməxsusluqlarını yarada bilmişlər. Müharibə iki üzlü Yanusa bənzəyir, Roma mifologiyasındakı ilahi qüvvənin bir üzü keçmişə, digər üzü isə gələcəyə baxırdısa, müharibə allahının bir üzü görünməmiş dəhşətlərə, digəri isə bəlkə də müharibəyə son qoymaq məqsədini güdən tərəqqiyə, inkişafa baxır. Müharibə dəhşətlər, viranəlik simvolu olduğu kimi, bəzən haqqın müdafiəsinə də həsr olunur və bu vaxt axıdılan qan az qala müqəddəslik haləsi qazanır. Belə
346
müharibə azadlıq uğrunda, öz torpaqlarını işğalçılardan təmizləmək uğrunda aparılan bir mübarizədən xəbər verir. Haqq uğrunda aparılan ədalətli müharibədə qəhrəmanlıq rəmzləri yaranir .Persiyalıların Avropaya keçib, Afinanı işğal etmək niyyətində olan 200 minlik ordusunun qarşısını kəsmək üçün Leonidin başçılığı altında Fermonil keçidində ağlasığmaz igidlik nümayiş etdirən üç yüz spartalı, yaxud da ingilis işğalçılarına qarşı fransız xalqını geniş müqavimətə qaldıran Janna D`Ark unudulmaz qəhrəmanlıq, sarsılmaz vətənpərvərlik simvollarına çevrildilər. Spartalıların igidliyi ilə bizi 25, Fransanın qəhrəman qızı ilə isə 6 əsrə bərabər olan bir zaman məsafəsi ayırır. Ancaq onlar bu gün də mübarizlərin, vətənin taleyini şəxsi həyatından üstün tutanların qəlbində yaşamaqla, indiki dövrdə də əyilməyən insanların həqiqi müasirləri kimi görünürlər.
Müharibənin əks dəyərləri Müharibədə bir qayda olaraq düşmənə ağır itki verənlər, döyüşdə daha çox canlı qüvvəni, sonralar isə havada daha çox təyyarəni sıradan çıxaranlar xüsusi hörmət və şöhrət sahiblərinə çevrilirdilər. Qan tökməkdə hədd tanımayanlar ən yüksək dövlət mükafatına layiq görülür, onların haqqında bəzən hətta yalan əfsanələr uydurulurdu. Hələ Böyük Vətən müharibəsindən əvvəl (1934-cü ildə ) SSRİ-də hərbçilər üçün Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı təsis edilmişdi, müharibə qurtardıqda bu ada artıq minlərlə adam layiq görülmüşdü. Yaponlar isə bu məsələdə daha uzağa getmişlər. Onlar döyüşməyi, Sinto, Mikado və Yamato (Sinto - əsasını təbiət ilahiliyiini və əcdadların kultlarını əhatə edən dindir, Mikado - Yapon imperatorunun adlandığı tituldur, Yamato isə - ilk yapon dövlətinin adı olmaqla, bəzən «yapon ruhu»nu ifadə etmək üçün işlədilir) uğrunda həlak olmağı sevirdilər. Yaponların həyat və düşüncə tərzinə yaxşı bələd olan bir rus yazıçısının dediyi kimi, yapona çörək verməsən da olar, ancaq necə olursa-olsun, o, gözəl qaydada ölmək istəyir. Bu fikir həmin millətə məxsus olan adamların düşüncəsinə hakim kəsilmişdi. Təsadüfi deyildir ki, yapon samuraylarının kodeksi sayılan “ Busido”da deyilirdi ki, “ Borc dağ kimi ağırdır, lakin samurayın ölümü quş lələyi kimi yüngüldür.” Yaponlar digər xalqlarda olan adi təltiflərdən başqa həlak olan hərbçilərin rütbəsini də artırırdılar, bu onun xidmətinə ölümündən sonra verilən qiymət idi. Müharibədəki ən başlıca qəhrəmanlara isə «qundzin» titulu verilirdi, bu söz yapon dilində «müharibə allahı» deməkdir. Buna təəccüblənmək də lazım deyildir. Axı müharibədə dinc dövrlərdə mövcud olan dəyərlər əsaslı dəyişikliyə məruz qalır, diametral əks olan dəyərlər sistemi meydana çıxır. Sülh dövründə insanı qətlə yetirməyə görə qatil ən ağır cəzaya məhkum edilirsə, bəzi ölkələrdə o, özü də həyatdan məhrum edilir, döyüş, müharibə, işğal vaxtı çox sayda qətlləri, bəzən hətta qırğınları icra edən və ya bu iyrənc əməliyyata başçılıq edənlər isə ən böyük hörmətə və şöhrətə yiyələnən adamlara çevrilirlər. Birinin mülkiyyətinə və ya yaşadığı evə azacıq ziyan vuran adam müvafiq cəzaya məhkum edildiyi halda, müharibə vaxtı bütöv şəhərləri, yaşayış məntəqələrini viranə qoyanlar, xarabalıga çevirənlər xüsusi ad-san qazanır, məşhurluq haləsinə bürünürlər. 347
Çingiz xan öz ordusu ilə 1220-ci ildə Xarəzmi tutduqda, şəhəri qarət etmək və dinc əhalini qılıncdan keçirmək əmrini verdi. Hitler hələ öz müharibələrinə başlamamışdan əvvəl İspaniyadakı Bətəndaş müharibəsində faşistlərinin lideri, general Frankoya kömək etmək məqsədilə Basklar ölkəsində olan Gernika şəhərinin aviasiya bombardmanı ilə yerlə yeksan etmişdi. İkinci Dünya müharibəsi illərində isə Hitler aviasiyası və qoşunları bu sıraya İngiltərədəki Koventrini, Fransadakı Oraduru, Belorusiyadakı Xatın kəndini əlavə etdi. Amerikanlar həmin müharibənin son mərhələsində, 1945-ci ilin avqustunda öz canlı qüvvəsinin böyük itkisinə yol verməmək məqsədini əsas götürərək yapon şəhərləri Hirosimanı və Naqasakini atom bombası zərbəsi ilə təkcə nəhəng xarabalığa çevirmədilər, həm də hər iki şəhərdə iki yüz minə yaxın dinc əhalinin məhvinə səbəb oldular. Amerikanlar Vyetnam müharibəsində isə napalm bombardmanları ilə yaşayış məntəqələrini yanğına məruz qoyurdular. 1968-ci ildə Sonqmi kəndində 500 nəfər sakini güllələmiş, binaları yandırmışdılar. Bu hadisə dünya ictimaiyyətinin hiddətinə səbəb olmuşdu. Təəssüf ki, bu cinayəti törədənlərə heç bir mühakimə qurulmadı. Hitler natsizminin dəhşətlərindən əzab çəkənlər isə, heç olmasa, Nyurnberq tribunalı tərəfindən yüksək rütbəli faşist hərbi cinayətkarları ölüm hökmünə və digər ağır cəzalara məhkum edilikdə, öz intiqam hisslərini bir qədər söndürə bilmişdilər. Dünya həmin beynəlxalq tribunalın işini razılıqla qarşılasa da, onun ümumiyyətlə baş tutmasına və hökmlərinə zidd çıxanlar da oldu. Bunlardan biri, keçmiş ABŞ prezidenti Uilyam Taftın oğlu, senator Robert Taft idi. O, 1946-cı ilin payızında Senatda çıxış edərkən Nyurnberq məhkəməsinin işini və orada ABŞ nümayəndələrinin iştirakını kəskin tənqid etdi. Taft bu mövqeyində beynəlxalq hüququn prinsiplərinə əsaslandığını bildirərək bəyan etdi ki, tarixdə hələ heç vaxt qaliblər məğlubları mühakimə etməmişdilər. Əlbəttə, belə mövqeyi əsassız saymaq da çətindir, axı Taft öz mülahizələrində hüququn aliliyini əsas götürmüşdü. Müharibə cinayətkarlarının hamısını onsuz da mühakiməyə çəkmək mümkün deyildir. Yaxşı olardı ki, bəşəriyyət özünün anadangəlmə bu qüsuruna birdəfəlik qadağa qoyaydı və ərazi işğalına girişənləri, günahsız insanlara divan tutanları qanundan kənar elan etməklə, dünyanın bütün siyasi, iqtisadi və hərbi qüdrətini onları lazımınca cəzalandırmağa yönəldəydi. Belə mövqe həmin fikrə düşənləri yəqin ki, öz sərsəmliklərindən əl çəkməyə məcbur edərdi. Bu vaxt bütün xalqlar birdəfəlik rahat nəfəs alardı, Bibliyada göstərildiyi kimi, şirlə qoyun bir yerdə yatardı. Çox təəssüf ki, müharibələrin ardı-arası kəsilmir. İkinci Dünya muharibəsindən sonra iki fövqəldünya dövləti – ABŞ və SSRİ müvafiq olaraq hərbi və iqtisadi cəhətdən çox zəif olan Vyetnamda və Əfqanıstanda öz vassal dövlətlərini yaratmaq üçün onların ərazilərinə girib uzunmüddətli müharibə apardılar. Lakin ABŞ Vyetnamdan sillə zərbəsi almaqla, 1965-ci ildə başladığı iri miqyaslı müharibəni 1973-cü ildə dayandırmalı oldu. Bundan 16 il sonra, 1989-cu ildə SSRİ Əfqanıstanda apardığı on il ərzindəki vuruşların olduqca uğursuz, əslində nəticəsiz olduğunu dərk etdikdə, onun ərazisindən qoşunlarını çıxarmaq məcburiyyətində qalmaqla, ABŞ kimi eyni biabırçılıq zərbəsinə məruz qaldı. Hər iki qanlı avantyura həmin
348
dövlətlərin nüfuzuna ciddi təsir göstərdi. SSRİ isə bir onillik keçdikdən sonra tarix səhnəsini bütünlüklə tərk etməli oldu. Müharibədən qalib gələn tərəf heç də həmişə onun bəhrələrindən lazımınca qidalana bilmir. Bunu SSRİ-nin müharibədən sonrakı ömrü aydın surətdə təsdiq edir. İkinci Dünya müharibəsində məğlub olan, əraziləri xarabalığa çevrilən Almaniya və Yaponiya isə ağır iqtisadi itkilərinə, sənayelərinin tamamilə iflic vəziyyətə düşməsinə baxmayaraq, bu ağır xəstəlikdən tezliklə sağalmağı bacardılar. Yaponiya məğlubiyyətdən iki onillik sonra dünyanı özünün «Yapon möcüzəsi» ilə təəccübləndirdi. Qərbi Almaniya isə amerikanların Marşall planından bəhrələnib, öz sənayesini bərpa etdi və tezliklə Avropanın iqtisadi cəhətdən ən qüdrətli dövlətlərindən birinə çevrildi. Almaniya müharibədəki məğlubiyyəti hesabına öz ərazisinin əvvəlcə dörd zonada, sonra isə iki dövlətə bölündüyünün şahidi olduğu halda, 1989-cu ildə bu vəziyyətə son qoyub, vahid dövlətdə birləşdi. Bu nöqteyi- nəzərdən müharibə bir “ böyük ilyuziyadır,”, çünki nominal qalib, güman ki, prinsipcə əldə etdiyindən daha çox itirəcəkdir.
Tarixdən dərs almaq zərurəti Yuxarıdakı misalların əyani davamı kimi Ermənistan 1990-cı illərin əvvəllərində apardığı müharibədə Azərbaycanın tarixi və hüquqi ərazisinin beşdə birini işğal etsə də, iqtisadi və sosial cəhətdən getdikcə zəifləməyə başladı, ölkə əhalisi kütləvi surətdə öz doğma evlərini tərk edib, bir qədər əlverişli yaşayış şəraiti tapmaq ümidi ilə xarici ölkələrə üz tutdu. İrlandiya əhalisi XIX əsrin ortalarındakı dəhşətli aclıqdan vətənini tərk edib, əsasən Amerika Birləşmiş Ştatlarına mühacirət etmişdi. Ona görə də, indi vətəndə yaşayan irlandların sayı xarici ölkələrdə yaşayanların miqdarından xeyli azdır. Ermənistan əhalisi birbaşa aclıqla üzləşməsə də, ağır yaşayış şəraitinə davam gətirməyib öz ölkəsini atıb, uzaq diyarlara getməyə məcbur oldu. Ermənistanda da yaşayan ermənilərin sayı hazırda kəskin surətdə azalmaqla, xarici ölkədə yaşayanların sayından əhəmiyyətli dərəcədə azdır. Əslində bu, Ermənistan dövləti üçün fəlakət təhlükəsinin zəng səsi hesab olunmalıdır. Torpaqlarının bir hissəsi işğal olunan Azərbaycan isə böyük iqtisadi və sosial inkişaf yoluna qədəm qoymuş, paytaxtını, şəhərlərini görünməmiş qaydada abadlaşdırmış, gözəlləşdirmişdir. Öz tarazlaşdırılmış xarici siyasətinə görə Azərbaycan dünya birliyi ailəsində yaxşı nüfuz sahibinə çevrilmişdir. Azərbaycan dostluq etdiyi ölkələrə öz yardım əlini uzatmaqla, iqtisadi imkanları barədə olan kıhnə stereotipləri də bütünlüklə dağıtmışdır. Ermənistanı isə yaxın və uzaq perspektivdə daha sürətli iqtisadi tənəzzül və yoxsullaşma gözləyir. Belə olan halda onun özünü qalib kimi aparması, Azərbaycanın tarixi torpaqlarını işğal altında saxlamaq cəhdi əslində gülünc görünür və belə eybəcər status- kvonu hər vəchlə qoruyub dondurmaq arzusu ancaq onu apokalipsisə aparan bir yola daş döşəyir. 349
Müharibəyə başlayan və ondan nəsə qazanmaq niyyətində olan tərəf tarixdən ibrət dərsi götürməkdən utanmamalıdır. Bunu dərk edənlər, vaxtilə müharibə tonqalının bürüdüyü Avropanın sülhün əsl zəfərindən xəbər verən bu gününə müraciət etsəydilər, süni düşmənçilik kösövlərinin alovlanıb müharibə yanğınına çevrilməsinə yol verməzdilər və özlərinin mehriban qonşusuna belə qara nankorluq göstərməzdilər. Təəssüf ki, qatı erməni millətçiləri tarixdən və coğrafiyadan dostluğu möhkəmləndirməyin bol məxəzlərini axtarmaq əvəzinə, bu dostluğu məhv etməyə xidmət edən kiçik, əslində sayrışan işartılari ön plana çəkdilər və belə təbliğat iki xalq arasında müharibənin başlanması ilə nəticələndi. Ermənilər əsl işğal müharibəsi aparmağa girişdilər. Müharibə bütöv bir xalqı dəli dərəcəsinə gətirir, bu fikir böyük filosof Senekaya məxsusdur və bunun həqiqətə söykəndiyini ölkəmizə soxulan təcavüzkarların timsalında aydın görmüşük. Doğrudan da müharibədə qüsurlar, alçaq hisslər öz məcrasından çıxıb, qan içmək həvəsində olanların ruhuna və ağlına hakim kəsilir. Müharibə qızışdıranlar azərbaycanlılara qarşı hər cür böhtan, iftiralar uydururdular, axı başqa bir əsas tapa bilmirdilər. Hipermillətçilik naminə həyasızlıqdan ilhamlananlar üçün nəhayətsiz yalan həyat normasına çevrilir. Onlar üçün eybəcər nümunə də mövcuddur. Natsistlərin mifinə görə öz bədbəxtlikləri üçün yəhudilər özləri günahkardır. Söz ekvilibristikası belə böhtan təbliğatında güclü silaha, şair demişkən, süngüyə çevrilir. Adamyeyənlərin nitqində humanizm hər şeydən çox səslənir. Axı müharibə qızışdıranlar reallıq hissini bütünlüklə itirir, yalan oyunbazlığından həzz alırlar. Bu vaxt səfehlik asanlıqla əclaflığa keçir. Bu iki qonşu xalqı – azərbaycanlıları və erməniləri yalnız dil və din ayırır, bunlar isə elə bir əhəmiyyət kəsb etmirdi. Əsrlərlə onlar dostcasına qonşuluqda və birlikdə yaşamışdılar. Dünyada başqa irqə, dinə və dilə malik olan çox sayda xalqlar hətta bir ailə timsalı olan dövlətlərdə mehriban şəraitdə yaşayırlar. Kiçik dağlıq ölkə olan Albaniyada yaşayan müsəlman - bektaşi məzhəbindən olan çoxluqla katolik və pravoslav əhali tam harmoniyada yaşamaqla, başqalarına yaxşı nümunə göstərir. ABŞ- da isə millətlərin, dillərin və dinlərin Babil mərəkəsini andıran böyük müxtəlifliyi mövcud olsa da, onlar tam dinc və mehriban şəraitdə yaşayırlar. Yaxşı hal orasındadır ki, müharibə toxumunu səpənlər başqasına ziyan vurduqları kimi, həm də öz xalqının da ümidini dağıdıb, məhv edirlər. Adətən doğma xalqı onlardan daha böyük ziyan çəkir. Bu eybəcər vəziyyətə nəhayət ki, son qoyulmalıdır. Ermənistan rəhbərliyi ağılsız siyasətlərindən əl çəkib, öz xalqı üçün daha faydalı olan alqoritmi - Azərbaycanla düşmənçiliyə son qoyub, işğal etdiyi ərazilərdən uzaqlaşmaqla, öz qonşusunun beynəlxalq aləm tərəfindən istisnasız qaydada etiraf edilən ərazi bütövlüyünün bərpasına gedən yolu seçsə, bu, heç şübhəsiz, erməni xalqına da fayda verər, həm də regionda sülhün bərqərar olmasına kömək edərdi. Qoy ən qatı erməni millətçiləri illyuziyalarından əl çəkib, nəzərlərini tarixdən yaxşı dərs almış və sülhü möhkəmləndirməkdə inadkarlıqla çalışan müasir almanlara tərəf çevirsinlər. Həmin marginallar özlərinə şirin gəlsə də, əslində çox acı olan yuxudan nə qədər tez ayılsalar, öz milləti qarşısındakı günahlarını gec də olsa bir qədər azaltmış olardılar. Yoxsul komada və qorxu altında yaşamağı cənnət kimi qələmə verən millətçi ünsürlər idrak gözlərini açıb, dünyaya sağlam düşüncə tərzində baxsalar, bu
350
vaxt öz xalqının və ölkəsinin fəlakət girdabına yuvarlanmasının qarşısını kəsmək kimi faydalı bir işə girişərdilər. Axı hər bir ölkə təkcə yer, ərazi parçası deyildir, birinci növbədə bəşəriyyətin işləyib hazırladığı dəyərlər sistemidir. Bu imperativ prinsipi kənara atıb, öz hallüsinasiyalarının girovuna çevrilmək heç də böyük ağıldan xəbər vermir. Britaniyanın baş naziri olmuş Bencamin Dizraelinin sözləri burada yerinə düşür: «Sənin cahil olduğunu anlamağın biliyə doğru böyük addımdır». Erməni qatı millətçiləri nə qədər gec deyil cəhalətə əlvida desələr, ağıllanmağa doğru addım atsalar, bu xalq özünə hamıdan çox sərf edən sülhə, dinc həyata qovuşa bilərdi.
Müharibəyə başlamağın bəzi xüsusiyyətləri Müharibə elə bir hadisədir ki, heç vaxt kor-koranə baş vermir, ona ciddi hazırlıq görülməsi tələb olunur. Bəzi məşhur dövlət xadimləri başqa alternativ olmadığından müharibəyə əl atmaq məcburiyyətində qalırdılar. Hərb elminin görkəmli nümayəndələrindən biri olan alman Karl fon Klauzevits özünün məşhur «Müharibə haqqında» əsərində göstərirdi ki, «Müharibə, siyasətin digər vasitələrlə davam etdirilməsidir». Ona görə də Prussiyanın və Almaniyanın təcrübəli siyasi xadimi olan Otto fon Bismark ölkəsini müharibəyə cəlb etməmişdən əvvəl vacib olan bir sıra tədbirləri həyata keçirirdi. Qalibiyyətli müharibə aparılmasının təşəbbüskarı və Almaniyanın birləşdirilməsinin beşiyi başında dayanan bu adamın həmin məsələ barəsindəki fikirləri olduqca qiymətlidir. Bismark müharibəyə, yalnız digər bütün diplomatik alternativlər köməyə gəlməyəndə, həm də hər bir hərbi və diplomatik üstünlüklər öz tərəfində olanda əl atırdı. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Bismark xarici siyasətdə əxlaq məsələsinə məhəl qoymurdu və XIX əsrdə Realpolitik –i (“ reallıq siyasəti”ni və ya həyasız siyasəti ) praktiki olaraq həyata keçirməkdə tanınmış bir dövlət xadimi hesab olunurdu. O, iqtisadi və hərbi qüdrətin vacib şərt olduğunu daim qeyd edirdi. 1862-ci ildə demişdi ki, «Almaniya Prussiyanın liberalizminə deyil, onun gücünə baxır. Günün böyük məsələləri nitqlərlə və çoxluğun səsi ilə deyil, bu, 1848-1849-cü illərin səhvi idi, dəmir və qan vasitəsilə həll edilə bilər” 1864-cü ildə Danimarka ilə aparılan müharibədən əvvəl Bismark daim ona can atırdı ki, Prussiya yalnız bir qüvvə ilə vuruşsun və digər opponentlər diplomatik yolla kənarlaşdırılsın. 1866-cı ildəki Avstriya-Prussiya müharibəsində Prussiya daha müasir tüfəngdən istifadə etməklə, digər amillərlə birlikdə üstünlüyə nail oldu. Bismark Fransa imperatoru III Napoleonun rəsmi bəyanatının düzgünlüyünü sübuta yetirdi ki, millətçilik və avtoritar idarəetmə bir-biri ilə birləşə bilər. O. bunu öz təcrübəsində tətbiq edirdi. Fransa 15 iyul 1870-ci ildə Prussiyaya müharibə elan etdi. Fransız baş naziri lovğalıqla qeyd etmişdi ki, «Biz müharibəyə yüngül ürəklə gedirik». Fransızlar üçün «yüngül ürək», bədbəxtlikdən, heç də kifayətləndirici bir amil olmadı. Prussiya ordusu Fransanın içərilərinə doğru irəlilədi, 2 sentyabr 1870-ci ildə Sedanda 351
110 min nəfərlik fransız ordusu və imperator III Napoleonun özü əsir götürüldü. Paris isə 28 yanvar 1871-ci ildə təslim oldu, rəsmi sülh müqaviləsi isə may ayında imzalandı. Tarixin ironiyası ona gətirib çıxardı ki, Günəş Kralın – XIV Luinin şərəf simvolu sayılan Versalın Güzgülü salonunda 1871-cı il yanvarın 18-də ikinci Alman İmperiyasının yaradılması elan edildi (birinci imperiya isə Orta əsrlərin Müqəddəs Roma imperiyası idi). Beləliklə, Almaniya vahid dövlətdə birləşdi. Prussiya kralı I Vilhelm kayzer və ya imperator tituluna yiyələndi, Prussiyanın kansleri Otto fon Bismark imperiyanın kansleri oldu. Almaniyanın birləşməsi, Prussiya monarxiyası və ordusu tərəfindən həyata keçirildi. Real düşüncədə Prussiya Almaniyaya deyil, Almaniya Prussiyaya birləşdi. Bir qoca liberal bu məsələ barədə demişdi: «Mən bu saatın təəssüratı ilə təsirlənə bilmərəm. Mən Marsa sitayiş etmirəm. Mən qüdrətli müharibə allahından daha çox gözəllik ilahəsinə və qratsiyaların anasına vurğunluq hiss edirəm, lakin müharibənin qənimətləri hətta sülh uşağının üzərinə də möcüzəli bir lətafət salır. Birinin baxışı, düşünülmədən hamını bir-birinə bağlayır və birinin ruhu anın uğurunun allahını alqışlayan adamların ardı kəsilməyən cərgəsi ilə birgə gedir». Almaniyanın birləşməsində Prussiyanın liderliyi avtoritarizmin, militarist dəyərlərin liberalizm üzərindəki zəfəri idi. Böyük çətinliklə krallığa çevrilən Prussiya inkişaf edərək qitədə ən möhkəm hərbi qüdrətə sahib olan dövlətlərdən birinə çevrildi. Bu həm də Bismark siyasətinin zəfəri idi. Hamı gücə boyun əydiyindən, Prussiyanın belə gücə yiyələnməsinin Fransa üzərindəki qələbə kimi nümayişi alman dövlətllərinin Almaniya imperiyasında birləşməsinə yol açdı. Həmin qələbə Versalda Alman imperiyasının yaradılması barədəki xəbərlə daha da məşhurlaşıb, əlavə əhəmiyyət qazandı. Bismark müasir alman millətini müharibənin köməyi ilə formalaşdırdı və təcavüzkar millətçilik siyasəti yeritməyə başladı, bu qorxulu irs isə öz kulminasiysını XX yüzillikdəki iki dünya müharibəsində tapdı. Bismarkın bəxti həm də onda gətirmişdi ki, onunla birlikdə Prussiya Baş Qərargahının rəisi, görkəmli hərbi xadim Helmut fon Moltke və müdafiə naziri Albrext fon Röndən ibarət üçlük meydana gəlmiş və bu üçlük 13 il ərzində Avropanın xəritəsini dəyişdirmək üzərində xeyli çalışmış və buna əsasən nail olmuşdu. Lakin Bismarkın xidmətləri Almaniyaya heç də yalnız fayda gətirməkdən ibarət olmamışdır. Bismarkın qələbələr dövrü artıq arxada qalmışdı. Yeni müharibə cəhdi uğursuz da ola bilərdi və çox keçməmiş bu baş verdi. Almanlar hədd tanımayan iştahalarına görə I Dünya müharibəsində Avstriyaya (Avstriya – Macarıstana) qoşularaq Antanta ilə müharibəyə başladılar. Almaniyada adamlar var idi ki,onlar Rusiyanın bir hissəsini, hətta Belçikanın və Fransanın müəyyən ərazilərini ələ keçirməklə Alman imperiyasının böyüməsini istəyirdilər. Lakin onların arzuları puç oldu, Almaniya müharibədə məğlubiyyətə düçar oldu. Formalaşmağında və inkişafında Bismarkın da mühüm rol oynadığı alman millətçiliyi XX əsrin 30-cu illərində Hitlerin hakimiyyətə gəlməsi ilə isə, irqçiliyin və şovinizmin dövlət siyasətinə çevrilməsi kimi bir eybəcərliyin meydana çıxması üçün bünövrə rolunu oynamışdır. Bəlkə də Bismark olmasaydı, onun qazandığı uğurlar
352
seriyası baş tutmasaydı, Hitler özünün Avropa və dünya ağalığı barədəki sərsəm fikirlərinə düşməzdi. İrqçiliyi görünməmiş həddə çatdıran, almanları digər millətlərə qarşı nifrət ruhunda tərbiyə etməyə çalışan Hitler müəyyən ölçülərdə Bismarkın mənəvi törəməsi, daha doğrusu, iyrənc mənəviyyatsızlığından xəbər verən «çolaq övladı» idi. Müharibəni başlamaq asandır, onu başa çatdırmaq isə olduqca çətindir. Napoleon Rusiyaya qarşı bir neçə ay qalibiyyətli kimi görünən müharibə aparıb, bu dövlətin qədim paytaxtı Moskvanı tutsa da, nəticədə ağır məğlubiyyətlə – Grand Army-nin – Böyük Ordunun məhvinə səbəb olan biabırçı yekunla üzləşməli oldu. Hitler Avropada apardığı qısa müddətli və böyük qələbələrə səbəb olan müharibədən ağılsızcasına ruhlanaraq, SSRİ – də də blitskriq – ildırımsürətli müharibə aparacağına ( əslində bu, almanların deyil, ingilislərin icadı idi ) tam əmin olmaqla, bu ölkənin ərazisinə müdaxilə etdi. Hitler ordusu 1941-ci ilin yayından başlayaraq bir neçə cəbhədə, sonralar həm də hətta Afrikanın şimalında da vuruşurdu. Hitlerin öz hərbi qüvvəsinə belə paranoyya qaydasındakı inamı nəticə etibarilə onu ağır məğlubiyyətə gətirib çıxardı. Onun min il yaşayacağını güman etdiyi III Reyx barədəki iddiası nəinki həyata keçmədi, hətta müharibənin başlanmasından keçən altıncı ildə öz ölkəsinin Müttəfiq orduları tərəfindən işğala məruz qalması kimi bir faciə ilə nəticələndi. Əgər o, Bismarkın, yaxud başqa xadimlərin təcrübəsinə istinad etsəydi, yəqin ki, belə ciddi strateji səhvlərə yol verməzdi. ABŞ-dakı Vətəndaş müharibəsi vaxtı prezident Abraham Linkoln Şimalın vuruşduğu Cənuba – Konfederata kömək göstərməkdə şübhələnilən Böyük Britaniyaya da müharibə elan etmək barədə səs-küy qaldıran «quzğunların» sərsəm təkliflərinə cavab verərək deyirdi ki, eyni vaxtda iki cəbhədə, iki qüvvə ilə vuruşmaq olmaz. Linkoln siyasəti uzaqgörənliyi ilə seçildi və 1865-ci ilin aprelində Konfederat qüvvələri təslim oldu. Britaniya ilə müharibəyə girişmə isə Şimalı taqətdən salıb, onu məğlubiyyətə sürükləyərdi. Müharibənin ilk anının uğurla müşayiət olunması onun son yekunu barədə sevindirici ümidə gətirib çıxarmamalıdır. İlk üstünlüyün bəxş etdiyi sərxoşluq ötüb keçir, vəziyyət taleyin üzü kimi dəyişərək, acı məğlubiyyətlər seriyasının meydana gəlməsinə gətirib çıxarır. Torpaqları işğal edənlər sonralar hökmən peşmançılığın «qırıq təknəsinin» yanında qaldıqlarının şahidi olmaq qismətini yaşayırlar. Yüzillik müharibədə (1337-1453-cü illər) İngiltərə ordusu materikə keçib, Fransa ərazisinin xeyli hissəsini işğal etmişdi. Sonralar, müharibənin axırıncı iki onilliyində fransızların müqaviməti gücləndikcə, onlar bu ərazilərin hamısını itirdilər, sahildəki Kale şəhərini saxlasalar da, sonralar o da Fransa ərazisinə daxil oldu. Hitler ordusu da, 1941-ci ilin dekabrının əvvəlində Moskvanın astanasında idi, lakin geri oturduldu və üç il yarımdan sonra Sovet qoşunları qırmızı bayrağı Berlində III Reyxin simvolu sayılan Reyxstaqın – parlament binasının üzərinə sancdılar. 1945-ci il mayın 8-də isə alman hərbi komandanlığı Müttəfiq qoşunları nümayəndələrinin qarşısında Almaniyanın qeyd-şərtsiz təslim olması barədəki aktı imzaladı. 353
Qoy başqa xalqların torpaqlarını işğal edənlər də tarixin həmin əyani dərslərindən ibrət götürüb, intiqam alovunun bir gün onları da dəhşətli qaydada qarsacağıını göz önünə gətirsinlər, dinc yolla həmin torpaqları tərk etməklə, özlərini yaxınlaşan ağır fəlakətdən xilas etsinlər. Axı kiçik qələbənin həm də böyük bədbəxtlik bəxş etməsi xüsusiyyəti də vardır və birincidən eyforiya hissi keçirənlər ayılıb, XXI əsrin əvvəlində Qaranlıq dövrün (Orta əsrlərin) qaydalarından ilhamlanmalarına son qoymaqla, ağılın və reallığın göstərdiyi yola üstünlük versələr, öz xalqlarına, gec də olsa, səmərəli xidmət göstərmiş olarlar. İşğalçı dövlət, xalq heç vaxt sakit liman tapa bilmir, intiqamın kükrəyəcəyi hissinin qorxusundan azad ola bilmir. Həm də işğal müasir dövrdə hər bir dövlət üçün, xüsusən iqtisadi cəhətdən zəif olan ölkə üçün ağır yük hesab olunur, ondan üzülüşməyən, onu öz tarixi və hüquqi sahibinə qaytarmayan xalq öz mövcudluğunun və gələcəyinin təhlükəsizliyinə heç vaxt tam arxayın olmayacaqdır. Belə qorxu altında yaşamaq isə Yer üzərində cəhənnəm əzabları ilə üzləşməkdən başqa bir şey deyildir.
Müharibədə strategiya və taktika məsələləri
Məşhur hərb nəzəriyyəçisi Karl fon Klauzevits klassik hərb sənətinin fundamental tədqiqat işi olan özünün «Müharibə haqqında» əsərində bu məsələlərə xeyli aydınlıq gətirərək, «strategiya adlananın başlıca başlanğıcdan ibarət olduğunu» vurğulayır. Karl fon Klauzevits (1780-1831-ci illər) 12 yaşı olanda Prussiya ordusunun sıralarına daxil olaraq, bir neçə il qarnizon xidməti ilə məşğul olmuşdu. Bu vaxt o, öz təhsilini artırmaq üçün geniş imkan tapa bilmişdi. 1801-ci ildə Berlin Hərbi Kollecinə daxil olub, burada hərb elmini, fəlsəfəni və ədəbiyyatı öyrənmişdi, özünün təməl strategiya konsepsiyasına yiyələnmişdi. 1806-cı ildə Napoleon ordusuna qarşı Yena döyüşündə vuruşmuş, fransızlar tərəfindən əsir götürülmüşdü. Uinston Çörçil və general Şarl de Qoll da belə taleyi yaşamışlar, Çörçil burların əsirliyindən qaça bilmiş, de Qoll isə Birinci Dünya müharibəsində vuruşarkən alman əsirliyinə düşdükdən sonra beş dəfə qaçmağa səy göstərsə də, buna müvəffəq olmamış, sonra azad edilmişdi. Klauzevits Prussiyaya 1808-ci ildə qayıtmış və Prussiya ordusunda aparılan islahatın təşkilatçılarının liderlərindən birinə çevrilmişdi. Napoleon 1812-ci ildə Rusiyaya yürüş edəndə, digər alman patriotları kimi o da Rusiyada hərbi xidmətə girmişdi. 1815-ci ilin iyununda Vaterloo döyüşü vaxtı isə Prussiyaya qayıtmış və mühüm vəzifələrdə xidmətini davam etdirmişdi. 1818-ci ildə isə general rütbəsində hərbi kollecin inzibati başçısı olmuşdu. Sonrakı 12 il ərzində Klauzevits istirahət vaxtını öz tarixi biliklərini artırmağa və strategiya barədə başlıca əsəri kimi «Müharibə haqqında» kitabını yazmağa sərf etmişdi. Böyük Fridrixin və Napoleonun təcrübələrini təhlil edərək o, ayrı-ayrı faktlarla hərbi dühaların işini təsvir edir, axı onlar müharibənin uğuruna nail olurdular. O, 354
Blyuxerlə vuruşdan sonra fransız sərkərdəsi barədə demişdi : “ Napoleon müharibənin allahı olaraq qaldı”. Klauzevits əslində heç bir strateji sistem irəli sürməmişdi. Əksinə, o, təsadüfi faktlara üstünlük verir, onlar isə dəqiq hesablamalardan və strateji problemə tənqidi yanaşmağın vacibliyindən uzaqlaşır. O, bəyan edirdi ki, strategiya üç başlıca hədəf məqsədini güdür: düşmən qüvvələri, onun resursları və döyüşmək iradəsi. Müdafiə müharibəsi həm də siyasi cəhətdən möhkəm mövqeyə malik olmağı tələb edir. Müdafiə qüvvələri arasında fikir və iradə birliyi olmadıqda, bu qarşıya qoyulan məqsədin puç olmasına səbəb olur. Franko qüvvələri İspaniyada Vətəndaş müharibəsinin ilk ilində, 1937-ci ildə bir şəhərə hücum edərkən, ona qoşulmuş general Emilio Mola döyüşçülərinə ürək-dirək verərək demişdi ki, orada bizim 5-ci kolonnamız vardır (o, şəhəri müdafiə edən respublikaçılar arasındakı satqınları nəzərdə tuturdu), ona görə də şəhərin alınması bizə olduqca asan başa gələcəkdir. Klauzevits «Müharibə haqqında» əsərini başa çatdırdıqdan sonra Breslauya dəyişdirildi, bu vaxt Prussiya qüvvələri 1830-cu ildəki polyak inqilabını müşahidə edirdilər. Breslaudan qayıdandan sonra o, xolera xəstəliyinə tutuldu və 1831-ci ildə öldü. O, heç vaxt ordu hissələrində komandir olmamışdı, daim qərargahda xidmət etmişdi, öz qiymətli məsləhətləri ilə seçilirdi. Əsərində igidliyi vacib sayan müəllif həm də öz şəxsi nümunəsi ilə bu mülahizəsini təsdiq etməli idi. «Müharibə haqqında» əsərində o, öz dövrünün müasir strategiya konsepsiyasına dərin təsir göstərdi. O, müharibənin özlüyündə başa çatdığını inkar edərək yazırdı ki, «Müharibə müxtəlif mənaların qarışığı ilə siyasi münasibətin davamından başqa bir şey deyildir». Lakin alman hərbi planlaşması onun nəzəriyyəsinə artan dərəcədə məhəl qoymamaqla, siyasi niyyətdən məhrum olurdu. Bir çox Avropa dövlətlərində isə onun nəzəriyyəsinə geniş maraq göstərilirdi. Marks və Engels Klauzevitsin əsərini müzakirə edirdilər, Lenin isə İsveçrədə mühacirətdə olanda onun siyasi təlimlərini öyrənirdi və müharibənin başqa vasitələrlə siyasətin davamı olması fikrini yüksək qiymətləndirirdi. XX əsrin ortalarından yeni tipli silahlar sistemi meydana gəldiyindən, Klauzevitsin strategiya konsepsiyasının əhəmiyyəti müstəsna olaraq quruda aparılan müharibəyə aid olmaqla tənəzzülə uğradı, baxmayaraq ki, onun təməl ideyaları həmişəki kimi yararlı olaraq qalır. O göstərir ki, müharibəyə xas olan xüsusiyyət onun təkbaşına mübarizə olmasıdır. Klauzevits bü fikrini I Dünya müharibəsindən az qala bir əsr əvvəl ifadə etsə də, bəzi tarixçilərin I Dünya müharibəsi adlandırdığı Yeddiillik müharibənin (1756-1763-cü illər) təcrübəsini nəzərə almalı idi. Axı həmin müharibədə doqquz dövlət - bir tərəfdən Avstriya, Fransa, Rusiya, İspaniya, Saksoniya, İsveç, digər tərəfdən isə Prussiya, Böyük Britaniya (Hannover ilə birlikdə) və Portuqaliya iştirak edirdi. Bu heç də təkbaşına mübarizə və ya müharibə deyildi, vuruşan tərəflərə çox sayda mənafelər hakim kəsilmişdi. Həmin ziddiyyətlərin kəskinləşməsinə səbəb müstəmləkələr uğrunda ingilis-fransız mübarizəsi və Prussiyanın təcavüzkar siyasətinin Avstriya, Fransa və Rusiya maraqları ilə toqquşması idi. 1761-ci ildə döyüşlərdə Prussiya fəlakət vəziyyətində idi, bu vaxt yeni rus çarı, alman hərbi
355
ənənələrinin pərəstişkarı olan III Pyotr Rusiyanın mənafelərinin əksinə Prussiya ilə sülh bağladı və 1762-ci ildə onunla ittifaqa girdi. Bu həm də Rusiyanın öz müttəfiqlərinə qarşı xəyanəti idi. Müharibənin hansının dünya müharibəsi adlanması isə mahiyyətindən daha çox ona bəslənilən münasibətdən asılı olur. İngiltərədə Birinci Dünya müharibəsi sadəcə olaraq “Böyük müharibə “ hesab olunurdu, yalnız İkinci Dünya müharibəsindən sonra burada da hamı tərəfindən qəbul olunmuş adla adlanmağa başladı. Bu vaxt müstəmləkələrdə və dənizdə kəskin mübarizə gedirdi. 1763-cü ildə Prussiya Avstriya və Saksoniya ilə bağladığı sülh müqaviləsinə görə Sileziyanı özündə saxladı. 1763-cü il Paris sülh müqaviləsinə görə isə Fransadan Kanada, Şərqi Luiziana, həmçinin Hindistandakı fransız müstəmləkə ərazilərinin böyük hissəsi Böyük Britaniyaya keçdi. Yeddiillik müharibənin başlıca yekunu müstəmləkə uğrunda və həmçinin ticarətdəki birincilik üstündə mübarizədə Böyük Britaniyanın Fransa üzərində qələbəsi idi. Doğrudan da, I Dünya müharibəsi sayılmalı olan Yeddiillik müharibə dünyanın xəritəsində çox iri dəyişikliklər etdi. Britaniya əlavə müstəmləkələr əldə etdiyinə sevinc hissi keçirdiyindən 13 il sonra Şimali Amerikadakı özünün böyük müstəmləkəsi olan 13 koloniya azadlıq mübarizəsinə, əsl inqilaba qalxıb, müstəqilliklərini elan etməklə, yeni Amerika Birləşmiş Ştatları dövlətini yaratmağa başladı. ABŞ getdikcə böyüyəcək, materikin xeyli hissəsini və bəzi adaları tutacaq və XX əsrin ikinci yarısında fövqəldövlətə çevriləcəkdi. Müharibə zor akt olub, onun başlayanın öz iradəsini yerinə yetirməyə əleyhdarlarını məcbur etmək məqsədini güdür. Özü də bu hərəkət müəyyən zaman ərzində davamı olmayan təkcə bir zərbədən ibarət deyildir. Şəraitə lazımınca nüfuz etməmək, onu öyrənməmək də ciddi çətinliklərə gətirib çıxara bilər. Klauzevits hərbi dühalara, Böyük Aleksandra, Hannibala, Sezara, Napoleona xüsusi əhəmiyyət verir. Nəzəriyyəçi müharibədə rast gəlinən təhlükələrə də diqqət yetirir. Əsərdə ordunun təchizatı məsələsi xüsusi yer tutur. Təchizat, logistika hətta qədim dövrlərdəki dahi sərkərdələr üçün ən vacib problemlərdən biri sayılırdı. Axı logistika müharibənin qan damarı hesab olunur. Hətta 50 minlik ya 100 minlik ordunu ərzaqla təmin etməyin özü də olduqca mürəkkəb bir məsələdir. Makedoniyalı Aleksandr Persiyadan Orta Asiyaya keçmək üçün Xəzər dənizinin cənubunu, ərzağı və ayaqaltı otu bol olan Hirkaniya vadisini seçdi. Bu onun yürüşünün uğurlu olmasında heç də az rol oynamadı. Napoleon və Hitler isə bu mühüm cəhəti Rusiyaya yürüş vaxtı yaddan çıxartdıqlarına görə ağır məğlubiyyətlərlə üzləşməli oldular. Axı ac ordu vuruşmağa qadir deyildir. Napoleon öz ölkəsindən çox uzaqlara gəlib çıxanda əslində Hannibalın İtaliya ərazisindəki səhvini təkrar etdi. Hannibal Karfagendən əlavə canlı qüvvə və digər maddi kömək xahiş etsə də, onları istənilən həcmdə ala bilmirdi. Roma ordusu isə Kannda ağır məğlubiyyətə düçar olsa da, öz ərazisində olduğundan, başqa sözlə «yeni qanla» təmin olunmaqda hansısa çətinlik çəkmirdi. Napoleon ordusu Rusiya ərazisi ilə geri çəkildikdə təkcə şaxtadan, soyuqdan deyil, həm də ərzaq qıtlığından əziyyət çəkirdi. Ruslar «yanmış torpaq» metodunu həyata keçirərək, fransızların ərzaq əldə etmək cəhdlərini puça çıxarırdı. Vaxtilə, böyük
356
sərkərdə Səlahəddin də III Səlib yürüşünə belə «qonaqpərvərlik» göstərməklə, səlibçiləri ağır məhrumiyyətlərə düçar etmişdi. Napoleonun əsgərləri ölən atların ətini yeyirdilər. Hitler isə strateji şəhər hesab etdiyi Stalinqradı işğal etmək vəzifəsini irəli sürsə də (bu, ona Volqa çayı ilə cənubdan, Bakıdan neft daşınmasının qarşısını kəsməyə, Sovet ordusunu motorlar müharibəsində yanacaq aclığına məhkum etməyə xidmət edəcəkdi, axı həm də bu şəhər Stalinin adını daşıyırdı), əslində öz ordusunu ərzaq qıtlığına, aclığa sövq etmişdi. Ordunun çox böyük məsafədə uzaqlaşması hesabına silah, sursat, hərbi texnika təchizatında da ciddi çətinliklər meydana gəlmişdi. Ordunun hərtərəfli təminatı isə onun döyüş qabiliyyətini saxlamaq üçün ən vacib məsələlərdən biridir. Bu əməliyyat əslində hərb tarixində tam avantyura xarakterli bir cəhd hesab oluna bilərdi. Ona görə də 1942-ci ilin sonundakı qışda ordu sərt şaxta ilə yanaşı, aclıqdan da əziyyət çəkirdi. Bu vaxt Almaniyanın hərbi aviasiyasına başçılıq edən German Gerinq Hitlerə söz verdi ki, Stalinqrad cəbhəsindəki ordunu hava yolu ilə ərzaqla bütünlüklə təmin edəcəkdir. Təyyarələrdən az miqdarda ərzaq atılsa da, bu vəziyyəti dəyişə bilmədi. Aclıqdan və soyuqdan əziyyət çəkən 300 min nəfərlik alman ordusu sovet qoşunlarının mühasirəsindən çıxa bilmədi və onların əksəriyyəti məhv edildi. Beləliklə,. Hitler ordusu 2 fevral 1943-cü ildə Stalinqradda ağır məğlubiyyətə uğradı, feldmarşal Paulyus başda olmaqla 91 min nəfər alman əsgəri və zabiti əsir götürüldü. Bu məğlubiyyətdə digər faktorlarla yanaşı, logistikaya diqqət verilməməsi də öz məkrli işini gördü. Müharibədə mənəvi amil ölçüsü, düşmənçilik hissi, igidlik, təhlükənin təsir gücü mühüm əhəmiyyətə malikdir. Böyük döyüş təkcə fiziki deyil, həm də mənəvi gərginlik tələb edir. Ordu təkcə sayı ilə deyil, ən başlıcası mənəvi gücü, yüksək ruhu ilə, bütün çətinliklərə, məhrumiyyətlərə rəğmən qələbəyə sarsılmaz inamı ilə seçilməlidir. Müharibədə döyüş gedən yerin şəraiti də az əhəmiyyət daşımır. Bu yer əvvəlcədən yaxşı öyrənilməlidir. Hər şey döyüşün baş tutduğu müharibə teatrında öz həllini tapır. Hərbi fəaliyyətin döyüş yeri üç qaydada təsir edir: onu ələ keçirməyin qarşısını alan maneələr şəklində, müşahidə aparmağa maneələr şəklində və atəşdən gizlənmək şəklində. Sovet ordusu 1939-1940-cı illərin qışında Finlandiya ərazisinə girməklə müharibə aparırdı. Vuruşmada fin qüvvələri Qızıl ordu hissələrinə gözləmədikləri güclü müqavimət göstərirdilər. Sovet əsgərləri meşələrdəki qalın qarda çətin hərəkət edir, ağacların budaqlarında gizlənmiş snayperlərin atəşindən ağır itkilərə məruz qalırdılar. Ona görə də kampaniya Sovet ordusu üçün olduqca ağır gedirdi. Cəbhədəki finlərin “Mannerheym xətti”ni yalnız müharibənin son aylarında keçmək mümkün oldu və 1940-cı ilin martında bağlanan müqaviləyə görə, Finlandiyanın cənubdakı bəzi əraziləri - Kareliya SSRİ-yə keçdi Klauzevits havanın da döyüşə böyük təsir göstərdiyini qeyd edir. Əksər hallarda dumanın məlum rol oynadığını vurğulayır. Yəqin ki, o, yalnız Avropada gedən müharibələrdə iqlim dəyişikliklərinin təsirini nəzərə almışdı. Lakin soyuq iqlimli ərazilərdə sərt şaxta və qarın, həmçinin səhranın qızmar istisinin, tropik ərazilərin rütubətli və isti havasının ordunun fiziki və mənəvi gücünə göstərdiyi mənfi təsir ona görə də müəllifin diqqətindən kənarda qalır. 357
Strategiyanın əsas vasitəsi qələbə, başqa sözlə, faktiki müvəffəqiyyət hesab olunur. Strateji vasitələrin tətbiqinə çox sayda şəraitlər öz təsirini göstərir. Hərbi biliklərə yiyələnmək vacibdirsə, bu biliklər hökmən bacarığa çevrilməlidir və belə bir cəhət heç də biliklərə yiyələnməkdən az əhəmiyyət daşımır. Strategiyanın elementlərinə mənəvi xüsusiyyətlər, silahlı qüvvələrin miqdarı, döyüş gedən yerin şəraiti, hakim mövqe tutan məntəqələr, dağlar, çaylar, meşələr, yollar daxildir. Bunlar həm də ordunun təchizatında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ordunun döyüş igidliyi sadə fərdi qocaqlıqdan fərqlənir. Cəsarət, möhkəmlik, sayca üstün olma, qəflətən hücum, hiyləgərlik qələbənin çalınmasına xidmət edən cəhətlərdir. Böyük və ya kiçik ordu hissəsinin komandiri məkanda qüvvələrin cəmlənməsində öz ustalığını nümayiş etdirməlidir. Müharibənin taleyini çox vaxt görkəmli sərkərdələr həll edirdilər. Yuxarıda sadalananlara II Dünya müharibəsinin görkəmli sərkərdələri olan Jukovu, Rokossovskini, Montqomerini, Aleksanderi, Makarturu, Eyzanhaueri əlavə etmək olar. Onlar natsist Almaniyası və militarist Yaponiya üzərində qələbəyə öz dövlətlərinin liderləri Stalin, Çörçil və Ruzvelt kimi böyük töhfə vermişlər. Hər bir döyüş onlar üçün əslində bir yardıcılıq sınağı olmaqla yanaşı, həm də onlara layiq olduqları şöhrət çələngi gətirirdi. Döyüşə komandanlıq edənin hərbi istedadından, strateji düşüncəsindən və taktiki ustalığından çox şey asılıdır. Hələ qədim yunanlar deyirdilər ki, şir sürüsünə qoyunun başçılıq etməsindənsə, qoyun sürüsünə şirin başçılıq etməsi yaxşıdır. Pis komandan və ya komandir təkcə məğlubiyyətə səbəb olmur, həm də çoxlu canlı qüvvə itkisinə yol verir. Britaniya ( bura Avstraliya, Yeni Zelandiya, Hindistan qüvvələri də daxil idi ) və fransız qoşunlarının I Dünya müharibəsində, 1915-ci ildəki Dardanel əməliyyatında məğlubiyyəti hər şeydən çox həmin əməliyyatın yaxşı hazırlanmaması və daha pis şəkildə həyata keçirilməsi ilə əlaqədər idi. Bu iri miqyaslı hərbi əməliyyat Britaniyanın dəniz naziri Uinston Çörçilin təşəbbüsü olmaqla, boğazlarla birlikdəTürkiyənin paytaxtı İstanbulu tutmaq məqsədini güdürdü. Əməliyyatın uğuru quru və dəniz qüvvələrinin birgə tətbiq edilməsi ilə mümkün ola bilərdi. Hələ 1914-cü ilin noyabrında ingilis və fransız gəmiləri boğazın fortlarını qısa müddətdə bombalamışdılar. Türklər bundan sonra Dardanelin müdafiəsini gücləndirmişdilər. Sonra buraya 80 gəmidən ibarət ingilis-fransız eskadrası göndərildi. 1915-ci ilin yanvarında qərara alındı ki,donama Dardaneldə müstəqil qaydada, ordunun köməyi olmadan vuruşacaqdır. Fevralda donanma Osmanlı fortlarını atəşə tütmağa başladı. Türklər boğazın sularına qoruyucu minalar qoydular və martda eskadra boğaza daxil olanda türklərin atəşi altına düşdü. Üç gəmi batırıldı, üçü isə zədələndi. Türklərin itkisi isə elə əhəmiyyətli deyildi. Sonra Qallipoli yarımadasına desant düşürmək istədilər. Desant 81 min adamdan, 178 topdan ibarət idi. Alman-türk (onlar da əks tərəfdə müttəfiq idilər) komandanlığı Dardaneli müdafiə etmək üçün əlavə ordu yaratdı. Apreldə yarımadaya desant salınmasına başlandı Lakin bir gün sonra türklərlə baş verən döyüşdə çoxlu itki verildiyindən, Britaniya qoşunları geri çəkilib, gəmilərə otudular. Yarımadanın digər sahillərində də desant vaxtı britaniyalıların itkisi böyük idi. Türk artilleriyası sahilə əsgərləri çıxarmaq üçün gəmilərdən endirilən çox sayda qayıqları da sərnişinləri ilə
358
birlikdə məhv etmişdi. Desant əməliyyatının buirinci günü müttəfiqlərin itkisi böyük idi,18 min nəfərə çatırdı. Sonrakı hücumlar da uğur gətirmədi. Avqustda əlavə 10 min nəfər əsgər gətirildi. Lakin ingilis-fransız qüvvələri irəliliyə bilmirdilər və artıq aydın oldu ki, Dardanel əməliyyatı uğursuzluğa düçar olur. Qallipolidən desantın evakuasiyası başlandı və bu ağır iş dekabrda başa çatdı. İngilislərin itkiləri 120 min nəfər, fransızlarınkı isə 26 min həfər idi. Osmanlı imperiyasının da itkiləri heç də az deyildi. Mqttəfiqlərin Dardanel əməliyyatı, beləliklə, ciddi uğursuzluqla nəticələndi. Əməliyyatın təşəbbüskarı kimi Çörçil istefaya getməyə məcbur oldu. Çörçil isə öz növbəsində Mqttəfiq qüvvələrinin baş komandanı general-mayor Çarlz Monronu təqsirləndirirdi. O, özünün “Dünya böhranı” əsərində vaxtilə Sezarın Pontdan göndərdiyi “veni, vidi, vici” – “gəldim, gördüm, qalib gəldim” sözlərindən ibarət xəbəri bir qədər dəyişərək, Monro haqqında istehza şəklində guya onun öz dilindən gələn sözləri belə yazır: “gəldim, gördüm, təslim oldum”. Klauzevitsin əsəri bütövlükdə tarixə müraciət etsə də, öz dövrünün müasir döyüş strategiyası və taktikası sahəsində daha çox Napoleon müharibələrinə əsaslanır. Həmin müharibələrdən iki əsrə bərabər bir zaman məsafəsi keçmişdir. Bu dövrdə hərb sənəti, hərb elmi və təcrübəsi xeyli irəliləmiş, əvvəllər heç vaxt özü barədə hansısa bir anlayışın belə olmadığı yeni silah növləri meydana çıxmışdır. XIX əsrin ortalarında ABŞ-da meydana çıxan, əvvəlcə xəznəli, sonra isə avtomat şəklindəki vinçester tüfəngləri quruda aparılan əməliyyatlarda mühüm rol oynadı. Bu silahdan istifadə hesabına XIX əsrin son rübündə Amerika Birləşmiş Ştatların preriyalarındakı bizon sürüləri amansızcasına məhv edilirdi. Hindular ağlarla mübarizədə bu silah hesabına ağır itkilərə məruz qalmaqla yanaşı, özlərinin bizon əti şəklindəki əsas ərzaq ehtiyatlarından məhrum olmaqla sürətli məğlubiyyətlərə düçar olurdular. Vinçester silahı Afrikanın müstəmləkəçilik qitəsinə çevrilməsində mühüm rol oynadı və qitənin cənubunda müstəmləkəçilərə müqavimət göstərən zənci əhalisi və şimalda əsl müharibəyə qalxan sudanlılar geniş qırğına məruz qalırdılar. Yaxud, XIX əsrin 80-ci illərində icad edilən pulemyot yer, aviasiya və tank növlərinə malik olmaqla avtomat silah kimi daha məhvedici atəş gücünə malik idi. İmperializmin təşəkkülündə mühüm rol oynayan bu silah elə imperializmin özünün məhvində də eyni rolu oynadı. Birinci Dünya müharibəsində isə ilk dəfə tanklardan və hərbi aviasiyadan istifadə edildi. Almanlar Londonu və İngiltərənin şərqini bombalamaq üçün həmçinin tseppelinlərdən istifadə edirdilər. 1916- cı ildə isə ingilislər müharibədə ilk dəfə tırtıllı tanklardan istifadə etməyə başladılar, lakin onun səmərəliliyi hələ az idi. XX əsrdə isə silah istehsalının gur inkişafı onun ticarətini xeyli genişləndirməklə, böyük dövlətlərə nəhəg qazanc gətirməyə başladı. XXI əsrin başlanğıcında isə bu ticarətin miqyası daha da böyüməklə, silah istehsal edən dövlətlər arasında kəskin rəqabətin meydana gəlməsinə səbəb oldu. Əks qüvvələrin düzgün qiymətləndirilməməsi, ağılsız dəlisovluq acı məğlubiyyət anları ilə üzləşməmiş ötüşmür. 1853-1856-cı illərin Krım müharibəsi daha çox Balaklava döyüşündə Britaniya Yüngül Briqadasının özünü intihar şəklindəki hücumu ilə xatırlanır, ingilislər və fransızlar bu müharibəyə 1854-cı ildə qoşulmuşdular. Bundan da «yüngül süvari hücumu» şəklindəki ironiyalı söz birləşməsi meydana gəlmişdir.
359
Yaxud, 1939-cu ilin sentyabrında Hitler qoşunları Polşaya hücum edəndə, polyak süvariləri guya igidlik nümayişi kimi alman tanklarının üzərinə qılıncla hücum edib, məhv oldular. Müharibədə baş döyüş çox sayda məsələlərin həllinə yol açır. Hannibal İtaliya ərazisi ilə irəliləyəndə, Roma ordusunun komandanı Maksim Fabi (ona «ləngiyən», «ləng» mənasını verən «Kunktator» ləqəbi vermişdilər) hər vəchlə baş döyüşə girməkdən qaçırdı, o, bu vaxt Kann döyüşünün ağır dərsini nəzərdə tuturdu, bunun əvəzində Karfagen ordusuna xırda toqquşmalarda «ağcaqanad sancması» ilə cavab verirdi. Böyük Aleksandr, Hannibal, Sezar, Napoleon isə baş döyüşlərə möhkəm aludə idilər, onun uğurlu nəticəsinə əmin olduqlarından düşməni belə döyüşə girməyə məcbur edirdilər. Rus ordusu Napoleonla baş döyüşdən, iri miqyaslı toqquşmadan daim qaçmağa səy göstərsə də, 1812-ci ilin 7 sentyabrında feldmarşal Mixail Kutuzov Borodinoda belə döyüşə girməyə məcbur oldu. Ruslar Borodino döyüşündən sonra məğlub olub geri çəkilsələr də, artıq strateji qələbə onların tərəfində idi. Kutuzov Moskvanı da tərk edib, Napoleona təslim etsə də, ordunu məhv olmaqdan xilas etməklə, dahi fransız sərkərdəsi çarəsizlikdən Rusiyadan qaçmağa üz tutanda, ona xırda zərbələrlə ağır itki verməyə məcbur etməsini davam etdirdi. Dağlarda, meşələrdə, düzənlikdə, səhralarda müdafiə öz xüsusiyyətlərinə malikdir. Dağlarda vuruşmağı bacaran xüsusi qüvvələr yaradılmalı və onlar döyüş şəraitinə yaxın olan mövqelərdə məşq etməklə, bu döyüş sənətinə yiyələnməlidirlər. Dağlıq ərazilərdə döyüş və nəqliyyat helikopterlərindən istifadə olduqca təhlükəlidir, çünki bir daşın arxasında gizlənən düşmən əsgəri müasir silah işlətmədən belə adi atəşlə helikopteri məhv edə bilər.
Müharibə dövründə strateji obyektlərin qorunması ən vacib şərtlərdən birinə çevrilir, çünki həmin obyektlərə vurulan zərbə fəlakət dalğası yarada bilər. Bundan işğalçıları qovmaq üçün istfadə edilməsi faktları da vardır. 1576-cı ildə Hollandiyanın Leyden şəhərinin sakinləri ispan işğalçılarına qarşı mübarizədə qalib gəldilər. Onlar qonşuluqdakı Xarlem şəhərinin taleyinə yaxşı bələd idilər, şəhər yeddi aylıq mühasirədən sonra ispanlar tərəfindən tutulduqda sakinlər yaşından və cinsindən asılı olmayaraq asılmış və ya suda batırılıb öldürülmüşdülər. Leydenlilər demişdilər ki, onlar ərzaqları qurtarana qədər vuruşacaqlar, ehtiyac yarandıqda isə sol əllərini yeyib, sağ əlləri ilə vuruşacaqlar. Həqiqətən də şəhər qəhrəmancasına müqavimət göstərdi. Mübarizə üçün heç bir vasitə qalmayanda müdafiə qüvvələri bəndi(dambanı) dağıdıb, ispanların düşərgəsini və özlərini suda batırıb məhv etdilər. Şəhərə çox böyük ziyan dəydi, lakin ispanlar uzaqlaşmağa məcbur oldular. İşğalçını öz torpağında məhv etmək üçün onun həqiqi sahibinə hər cür vasitədən istifadə məqbuldur, bunu leydenlilər öz fədakar nümunələrində sübut etmişlər. Vuruş prosesində belə obyektlərin kövrəkliyinə əminlik hiss edildikdə, onlarıi hədəf seçib, əks tərəfə daha böyük zərbə vurmağa çalışılır. Ona görə də bu obyektlərin müdafiəsi üçün əvvəlcədən bütün tədbirlər həyata keçirilməlidir. İndi sərsəm ağıllar əks tərəfdəki belə obyektləri raket zərbəsinə məruz qoymaqla hədələyirlər, lakin onu 360
nəzərdən qaçırırlar ki, öz ölkələrində təkcə bir strateji obyekt hədəf kimi seçilsə, bu daha iri miqyaslı fəlakətin baş verməsinə, böyük sayda insan təlafatına səbəb ola bilər.
Müharibədə bütün amillər nəzərə alınmalıdır Müharibədə dəqiq hesablamaların yerini hansısa bir ümid parıltısı tutsa, bu, gözlənilənin diametral əksi olan nəticəyə gətirib çıxarır. Sərkərdəlik dühası hesab edilən, döyüş səhnələrində 40 qələbə çalmış, Austerlits, Yena və Vaqram döyüşlərindəki parlaq qələbələri ilə hərb tarixini və təcrübəsini görünməmiş qaydada zənginləşdirən Napoleon belə, 1812-ci ildə yürüşündəki hesablamalarında ciddi səhvə yol verdi. O, güman edirdi ki, Moskvanı işğal etdikdən sonra Rusiya imperatoru I Aleksandr sülh müqaviləsini bağlamağa məcbur olacaqdır. Lakin Aleksandr onun bu təkliflərinə məhəl qoymayıb, hansısa bir ən əlverişli müqaviləni də imzalamaqdan imtina etdi. Çünki o, rus xalqının qətiyyətinə bələd idi və əgər belə bir sənədə imza atsaydı, xalq hökmən onu lənətləyərdi. Moskvaya yox, Napoleon lap Sibirə qədər də getsə belə, müqavilə heç vaxt imzalana bilməzdi. Napoleon bu oyuna böyük bir ümidlə girmişdi, ona görə də çox uzağa getdi, apardığı kampaniya isə canlı qüvvə tələfatı nöqteyi-nəzərindən izafi bədxərcliyə səbəb oldu və Moskvadan bir qədər gecikmiş şəkildəki qaçma isə ona olduqca baha başa gəldi. ABŞ hərbi dairələri Vyetnamdakı, SSRİ rəhbərliyi ilə Əfqanıstandakı müharibələrin hansı şəraitdə gedəcəyinə o qədər də əhəmiyyət vermədiklərindən, hər iki ölkədə ciddi, taqətdən salan müqavimətlə qarşılaşdılar. Vyetnamdakı cəngəlliklər yerli müdafiə qüvvələrinin işini asanlaşdırdığı halda, amerikan aviasiyasının bombardmanlarının effektini xeyli aşağı salırdı, Vyetnam döyüşçüləri və partizanları isə daha uğurla vuruşurdular. Sovet qoşunları dağlıq ərazidə əfqan mücahidlərinin apardığı mübarizə xüsusiyyətlərinə yaxşı bələd olmadıqlarından, nizami ordu onların pərakəndə zərbələri şəklində olan ağlasığmaz çətinliklərlə üzləşirdi. Ən müasir silahlara malik olan iki fövqəldövlətin qoşunları əsasən primitiv silahlardan istifadə edən yerli qüvvələr qarşısında öz zəifliklərini hiss etməyə başladılar və həmin müharibələri dayandırmaq məcburiyyətində qaldılar. Hazırda ABŞ aviasiyası, Fransa və İngiltərə də ona qoşulmuşdur, “İslam dövləti»nin” (İraq-Levant İslam dövləti və ya İraq-Şam İslam dövləti də adlanır) İraqın şimalındakı və Suriyadakı qüvvələrinə hava hücumları edərək, onlara ağır zərbələr vurur. Əlbəttə, Vyetnamdakı müharibədən fərqli ollaraq bu ərazilərdə hava bombardmanları aparmaq nisbətən asandır, çünki qatı İslamçı qüvvələr ( radikal sünnülər) əsasən düzənlik ərazidə vuruşduqlarından, bu hücumlar qarşısında müdafiəsiz vəziyyətdə qalırlar. Əfqan mücahidlərini ABŞ «stinqer» silahı ilə təmin etdiyi halda, «İslam dövləti» qüvvələri təyyarələri vurmaq üçün belə səmərəli silaha malik deyillər. Burada elə böyük dağlıq ərazi, meşə, cəngəllik də yoxdur ki, həmin terrorçuların müdafiə imkanlarına müəyyən ölçüdə köməklik göstərə bilsin. Müasir dövrdə silahların inqilabi qaydada dəyişilməsi, kütləvi qırğın silahlarının meydana gəlməsi, doqquz ölkənin nüvə silahına və onların hədəfə çatdırılması üçün böyük məsafələri qət edə bilən ballistik raketlərə sahib olması, kiberməkanın yaranması 361
nəticəsində müharibə vasitəsi kimi kiberhücumların meydana çıxması ilə sülhü daha kövrək etməklə, III Dünya müharibəsi baş verərsə, onun daha nəhəng miqyasda insan tələfatına və dağıntılara səbəb olması ehtimalını xeyli böyüdür. Dünyadakı təlatümlər, siyasi kataklizmlər belə müharibənin başlanması təhlükəsini artırır. Rusiya siyasətçisi Vladimir Jirinovski III Dünya müharibəsinin artıq başlanması barədə qorxulu bəyanatlar verir. Təəssüf ki, belə «peyğəmbərlikdə» o, tək deyildir. Roma Papası Fransisk da yerli münaqişələrin və terrorçuluğun xeyli genişləndiyini nəzərə alaraq həmçinin bu müharibənin getdiyini dilə gətirmişdir. Kütləvi qırğın silahlarının qadağan olunması barədəki söhbətlər onlara sahib olma dövrlərindən getsə də, elə bir ciddi nəticəyə gətirib çıxarmır. Əksinə, bu silahlara yiyələnmək həvəsi başqa dövlətləri də özünə cəlb edir. Hətta Rusiya ilə münaqişədə olan Ukrayna yenidən atom silahına malik olmaq barədə arzusunu bildirərək, buna cəhd edəcəyini bəyan etmişdir. Dünyanın kəskin etirazlarına baxmayaraq, İranın nüvə silahına yiyələnmək cəhdləri barədəki şübhələrə də hələ son qoyulmamışdır. Kiberhücumlar birbaşa qırğın silahı olmasa da, ona məruz qalmış ölkənin təkcə hərbi qüvvələrinə ziyan vurmaqla kifayətlənməyib, bu ölkənin bütün iqtisadi və sosial həyatını iflic vəziyyətinə sala bilər. Əhalinin həyati əhəmiyyət daşıyan yaşayış şəraitini poza, təyyarələri uçuş meydançalarında dustaq edə bilər. Kiberhücum ümumilikdə, sabotajın və düşmən kommunikasiyalarının dağıdılmasının klassik metodlarının bir növünün həyata keçməsidir. Kompyuterin köməyi ilə radarın neytrallaşdırılması, əlbəttə, raketin köməyi ilə vurulan zərbədən bir qədər yaxşı olsa da, vurduğu ziyan ondan o qədər də geri qalmır. ABŞ hərbi komandanlığı hesab edir ki, Krımın Rusiya tərəfindən anneksiyası və sonralar Ukraynanın şərqində münaqişənin böyüməsi ruslar tərəfindən çox diqqətlə planlaşdırılmış və kiberhücumların uğurla aparıldığı hərbi əməliyyatın birbaşa nəticəsidir. Sonrakı hadisələr də göstərir ki, Rusiya ilə Qərb arasındakı informasiya sahəsindəki və hümanitar münaqişələr böyüyüb, kibermüharibəyə çevrilmək şansına yiyələnə bilər. Bir sözlə, müasir müharibə iri miqyasda getsə, böyük dövlətlər arasında baş versə, artıq çox uzun məsafələr belə, nə raket zərbələrinə, nə də kiberhücumlara maneə törədə bilməyəcəkdir. Ümumiyyətlə, kiberməkanda sərhədlər yoxdur. Raket əleyhinə mübarizə silahları meydana gəlsə də, onların effektliliyi də hələlik aşağı olaraq qalır. Əgər İsrailin raket əleyhinə olan müasir müdafiə qurğuları “Xamas”ın atdığı primitiv, qısa məsafəyə uçan raketləri tam zərərləşdirə bilmirsə, onda ballistik raketlərdən müdafiə qurğularının faydalı iş əmsalının da o qədər yüksək olmayacağı ehtimalı yaranır. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, Rusiyanın CC-300 və “Triumf” adlanan
olunur. Amerikanlarin da raket əleyhinə yeni mqdafiə silahı olan “İcis” noyabrın 6-da keçirilən Sakit okean təlimlərində özünü olduqca səmərəli göstərmiş,bir ballistik və iki qanadlı raketi məhv etmişdir. “İcis” artıq ABŞ-ın hərbi gəmilərində tətbiq edilir. Dünyada gedən proseslər heç də nikbin əhval-ruhiyyə doğurmur. Deyəsən, dahi Albert Eynşteynin IV Dünya müharibəsinin daş alətlərlə aparılacağı barədəki ideyasının doğru çıxması şansı böyüyür, çünki əgər III Dünya müharibəsi baş versə, o sivilizasiyaya dəhşətli ziyan vurmaqla, insanları yenidən paleolit dövrünə qaytaracaqdır. Həm də bu 362
müharibə fərqli dairələrdə getdiyindən yeni tipli müharibə olacaqdır. Sürünmə xarakteri ilə seçiləcəkdir, xaos, ümidsizlik hissi əmələ gətirəcəkdir. Bütün silahlar yoxa çıxsa da, təbiətin bəxş etdiyi silah olan daş isə tükənməyəcəkdir, axı daş dövrünün yoxa çıxması da, heç də daşın azalması ilə meydana gəlməmişdi. Bütün bunlar Klauzevitsin müharibə barədəki nəzəriyyəsini bir qədər köhnəlmiş kimi göstərsə də, bütünlüklə onun yararsıza çevrildiyindən xəbər vermir. Əlbəttə, müasir müharibə bəlkə də klassik döyüş səhnəsini tanımayacaqdır. Müasir silahı – raketi kompyuterlə idarə edən hərbçi operator hansısa bir yeraltı məkanda, «mağarada»kı sığınacağında oturub, ona tapşırşlmış vəzifəni icra edəcəkdir. Lakin quruda aparılan müharibə üçün bu nəzəriyyənin müddəaları əsasən öz qüvvəsində qalır. Düzdür, müasir müharibədə raket silahı, aviasiya zərbələri və dəniz müharibəsi daha böyük rol oynayacaqdır, lakin quruda gedəcək döyüşləri də bütünlüklə diqqətdən yayındırmaq olmaz. Məgər hərbçinin, bilavasitə döyüşdə iştirakından, yaxud da hansısa müasir qorxulu silahı idarə etməsindən asılı olmayaraq, mənəvi durumu, yüksək ruhu, nəhayət, intizamı və biliyini bacarığa çevirməsi öz əhəmiyyətini itirmişdirmi? Əksinə, bu xüsusiyyətlər, müasir müharibədə baş verən hər bir şey, klassik cəbhədə qarşı-qarşıya və ya əlbəyaxa döyüşdən də daha artıq əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Axı müasir hücum və müdafiə silahı ona etibar edilmişdir, onunsa qılınc və ya tüfənglə müqayisəsi kosmik raketin arbaletlə müqayisəsinə bənzəyir. Ona görə də həmin hərbçinin məsuliyyət hissindən və bacarığından bu vəzifənin dəqiq və səmərəli qaydada yerinə yetirilməsi çox asılı olacaqdır Klauzevits qeyd edirdi ki, «Müharibə təhlükə meydanıdır, deməli, igidlik müharibənin ən mühüm xüsusiyyətidir». Bu fövqəl mərdlik fərdi təhlükə vaxtı və ya daxili tələbatdan – vicdandan doğur. Birinci növ dözümlülüklə, ikinci növ isə qoçaqlıqla əlaqədardır. Birinci növ daha etibarlıdır, ikinci isə insanın təbiətindən irəli gəlir. Hər iki növ igidliyin ən mükəmməl tipini meydana çıxarır. Lakin igidliyin üzə çıxması üçün həm də müəyyən şəraitin mövcudluğu tələb olunur.
Hərbi təcrübə və onun xüsusiyyətləri
Hərbi nəzəriyyə ilə yanaşı, onu real şəraitə tətbiq edən hərbi təcrübə də böyük əhəmiyyətə malikdir. Bunu biz ayrı-ayrı hərbi xadimlərin istedadında, döyüşü təşkil etmək bacarığında görürük. XIX əsrin hərb praktikasının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Helmut fon Moltke uzun müddət Prussiya, sonra isə Almaniya Baş Qərargahının rəisi olmaqla Danimarka (1864-cü il), Avstriya (1866-cı il) və Fransa (1870- 71-ci illər) üzərində qələbələrin hərbi arxitektoru olmuşdu. Bunlar Otto fon Bismarkı o vaxtlar sərbəst şəkildə olan Alman dövlətləri liqasını Prussiyanın ağalıq etdiyi yeni imperiyaya çevirməyə qadir etmişdi. Moltke 1800-ci ildə yoxsul bir ailədə anadan olmuşdu. Atası 1805-ci ildə o vaxtlar Danimarkanın tabeliyində olan Halmştayna köçmüşdü. Balaca Helmut Kopenhagen Royal Kadet korpusunda təhsil almışdı və Danimarka piyada alayında xidmətə girmişdi. 1821-ci ildə Berlinə gələndə Prussiya ordusunda xidmət etməyi qərara almış və ikinci leytenant rütbəsinə yiyələnmişdi. İki il sonra o, Baş Hərbi Kollecdəki üç illik 363
kursa göndərildi. 1828-ci ildə isə Berlində Baş Qərargahın topoqrafiya bürosunda xidmətə keçdi. Ədəbi işini davam etdirməklə bir neçə kitabını nəşr etdirdi və məşhur ingilis tarixçisi Eduard Gibbonun «Roma imperiyasının tənəzzülü və dağılması» əsərini alman dilinə tərcümə etdi. 1835-ci ildə o, Türkiyəyə göndərildi ki, sultan II Mahmudun Türk ordusunu modernləşdirmək üzrə müşaviri işləsin. Üç il sonra Misirin Suriyaya müdaxiləsinə qarşı Türkiyə qüvvələrini hazılamaqla məşğul oldu. 1839-cu ildə müdafiə uğursuzluğa uğradı, çünki türk komandirləri Moltkenin məsləhətlərinə məhəl qoymamışdılar. Həmin ildə yenidən Prussiya ordusunda xidmətə keçdi. O, Almaniyanın birləşdirilməsi və təbii sərhədlərinin yoxluğu şəraitində əhatə olunduğu potensial düşmənlərdən Prussiyanın mühafizə olunması kimi başlıca problemlərlə məşğul olurdu. Moltke bir hərbi xadim kimi inanırdı ki, yalnız müharibə bu problemlərin razı qalınan bir qaydada olan həllini təmin edə bilər. Moltke Prussiyanın ən pis düşməni hesab etdiyi 1848-49-cu illər inqilabının yatırılması ilə demokratiyanın da məhv edilməsinə sevinirdi. 1851-ci ildə o, gələcək Prussiya kralı və Alman imperatoru (kayzeri) olacaq prints Vilhelmin şəxsi köməkçisi təyin edildi. 1857-ci ildə isə Prussiya Baş Qərargahının rəisi seçildi. Bir qədər sonra kansler Otto fon Bismark, müdafiə naziri Albrext fon Rön və onun özündən ibarət olan üçlük Prussiyanın, həmçinin Almaniyanın mənafeyi naminə böyük işlər gördü. Moltke öz dövrü üçün yeni texniki icad sayılan dəmir yolunu, ordunun hərəkəti və təchizatı üçün geniş imkan yaratdığına görə yüksək qiymətləndirirdi. O, həmçinin yeni hərbi silaha da böyük diqqət verirdi və təkid edirdi ki, qərargah zabitləri müharibənin yeni konsepsiyasını yüksək qaydada mənimsəməlidirlər. O, bir qayda olaraq qısa və dəqiq əmrlər verirdi, «baş direktivlər» sistemini yaratmışdı. Prussiya Baş Qərargahının onun tərəfindən tətbiq edilən yeni sistemi sonralar müasir qaydada təşkil olunan bütün ordular üçün modelə çevrildi. 2 sentyabr 1870-ci ildə Prussiyanın böyük qələbəsi - bütöv fransız ordusu və imperator III Napoleonun özü prussiyalılar tərəfindən əsir götürülmüşdü, – Fransada İkinci İmperiyanın məhvi ilə nəticələndi. Moltkenin də xidməttləri lazımınca qiymətləndirildi, o, feldmarşal rütbəsini aldı. 1871-ci ildən başlayaraq 17 il ərzində Almaniya Baş Qərargahının rəisi oldu və 1888-ci ildə pensiyaya getdi. 1891-ci ildə Berlinə səfər edərkən öldü. Moltke yeddi dil bilirdi, Avropa dilləri ilə yanaşı, türk dilinə də yiyələnmişdi. Hərbi kolleqaları üçün o, «qızıl adama» çevrilmişdi, onun heç bir düşməni və hansısa bir aşağılayanı yox idi. Moltke həm də hərbi istedadı ilə yanaşı XIX əsr alman nəsrinin ustalarından biri hesab olunur. Onun səyi nəticəsində qazanılan qələbələr Prussiyanın xeyli möhkəmlənməsinə və Almaniyanın birləşib güclü Avropa dövlətinə çevrilməsinə şərait yaratdı. Bismark necə böyük siyasətçi idisə, Moltke eyni dərəcədə böyük hərbiçi idi və onların istedadı Almaniyaya böyük fayda bəxş etməklə yanaşı, alman millətçiliyinin və militarizminin inkişafına da əsaslı təsir göstərməmiş qalmadı. Almaniya imperiyası Birinci Dünya müharibəsində məğlub olmaqla, Afrikadakı müstəmləkələrini, Asiyadakı təsir zonalarını itirmək məcburiyyətində qaldı. Bu məğlubiyyət Almaniyani öz iddialarından bir qədər uzaqlaşdırsa da, təhqiramiz sülh 364
şərtləri onun militarizminin daha gur şəkildə inkişafına şərait yaratmış oldu. Faşistlər hakimiyyətə gəldikdən sonra intiqam, revanş hissi partlayış qaydasında böyüdü. Bir daha böyük müharibələrin baş verməyəcəyi barədəki nikbin proqnozlar alt-üst oldu. Birinci Dünya müharibəsindən sonra məşhur ABŞ sənayeçisi, iri avtomobil zavodlarının sahibi Henri Ford (1863 – 1947-ci illər ) belə bir fikir irəli sürmüşdü ki, bir daha heç vaxt böyük müharibələr olmayacaqdır, çünki hamı bunun necə bir cəhənnəm olduğunu gördü. Müdrik bir insan olan Ford özünün səhv etdiyinə əmin oldu, çünki İkinci Dünya müharibəsinin də şahidi olmaq qismətini yaşadı. Sonuncu dünya müharibəsi isə öz nəhəng miqdardakı qurbanlarına və xüsusən Avropanı viran qoymaq miqyasına görə əvvəlki müharibələrlə heç bir müqayisəyə girə bilməzdi. Almaniya bu müharibənin başlanmasının təşəbbüskarı olmaqla yanaşı, onu biabırçı məğlubiyyətlə bitirdi. Bu ölkə işğala məruz qaldı, zonalara, sonra isə iki dövlətə bölündü. Henri Forddan xeyli əvvəl, böyük dövlət xadimi, kiçik fasilə ilə iyirmi il ərzində Böyük Britaniyanın baş naziri olmuş Kiçik Uilyam Pitt də XVIII sonunda bəyan etmişdi ki, Avropa artıq müharibə görməyəcəkdir. Pittin baş nazir karyerasının sülh dövrü Fransa inqilabının başlanması ilə başa çatmışdı. 1793 –cü ilin fevralında İngiltərə Fransaya qarşı müharibəyə cəlb edildi. Pittin öncəgörməsi də özünü doğrultmadı. 1803- cü ildə Fransa ilə müharibə yenidən qalxdı. Lakin Pittin ehtiyatlı siyasəti İngiltərəyə çox fayda verirdi. Napoleon avstriyalıları və rusları əzəndə, Avstriyanı viran qoyanda, Almaniyanı parçalayanda İngiltərə təhlükəsiz şəraitdə yaşayırdı. Onun necə böyük bir şəxsiyyət olduğunu isə abidəsi üzərində yazılmış sözlər daha yaxşı ifadə edir: “İyirmi ilə yaxın bir müddətdə tacın xidmətində olmaqla, o, özünü heç də gözə soxmadan yaşadı və kaslb bir adam kimi öldü.” Pittin sülhün bütünlüklə bərqarar olacağını güman etdiyi XIX əsr əslində Avropa üçün daha çox müharibələr əsri adlandırıla bilərdi, onun binövrəsini isə Napoleon qoymuşdu. XX əsr isə iki dünya müharibəsinin zaman beşiyi oldu. XXİ əsrdə də savaş seriya şəklində davam edir və əvvəlki yaralar hələ də qaysaq bağlaya bilmir.
Təbiətin müharibənin gedişinə təsiri
Müharibə vakuumda və ya ətraf mühitdən izolə olunmuş şəraitdə getmədiyindən digər mühüm amillərlə yanaşı təbiətin, iqlimin də müdaxiləsi ona öz təsirini əsaslı surətdə göstərir. Təbii sərhədləri olmayan ölkələr, məsələn Prussiya bu çatışmazlığına görə öz potensial düşmənlərindən qorunmaq vəzifəsini ön plana çəkirdi və preventiv (qabaqlayıcı) tədbirlər görürdü. Təbiət qüvvələrinə, stixiyaya gəldikdə, onlar öz təsiri ilə bəzən ciddi məğlubiyyət ərəfəsində olanları da qaliblərə çevirə bilir. Təəssüf ki, Klauzevitsin əsərində bu məsələlər lazımınca öz əksini tapmamışdır. Hətta böyük sərkərdəlik dühaları da rəqiblərinə öz iradələrini diqtə etdikləri halda, təbiətin
365
verdikti, hökmü qarşısında özlərinin gücsüz olduqları qənaətinə gəlməklə, bəzən ağır itkilərlə müşayiət olunan məğlubiyyət acısını dadmış olurdular. Ömründə döyüşlərdə uduzmaq nə olduğunu bilməyən, tərkibi öz qüvvələrindən dəfələrlə çox olan Persiya ordusunu Qranikdəki, İss körfəzindəki, Qavqameladakı döyüşlərdə ağır məğlubiyyətlərə uğradan Böyük Aleksandrın əsgərləri Hindistanda qiyam qaldıraraq, müharibəni davam etdirmək istəmədiklərini bildirdikdə, sərkərdə vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görüb, b.e.ə. 325-ci ildə Persiyaya geri qayıtmağa razılıq verdi. Makedoniyalı əsgərlər isə öz vətənlərinə qayıtmağı tələb edirdilər. Böyük Aleksandr qoşunun kiçik hissəsini su yolu ilə üzməklə göndərdi, əsas hissəsini isə öz başçılığı altında Gedrosiya səhrasından keçməklə geri, Babilə qaytardı. Aleksandr səhra ilə səfər etmək təcrübəsinə malik idi. B. e. ə. 332-ci ildə Misiri işğal etdikdən sonra ənənəvi faraon titululunu almaq, “Amonuun oğlu” adlanmaq üçün, bu, yunanlarda “Zevsin oğlu” adlanmağa bərabər idi, o, səhra orakulunun yanına yollanmışdı. Həmin səfər nə qədər çətin olsa da, Gedrosiya səhrasındakı əzablarla müqayisə oluna bilməzdi. Bu hamını taqətdən salan səfər artıq heç də əcdadlarını da müqəddəsləşdirən hansısa bir fəxri adı qazanmaq naminə həyata keçirilən cəhd və ya əlavə şöhrət gətirən bir hərbi yürüş olmayıb,. uzun müddət davam edən əzablar və məhrumiyyətlər seriyası ilə müşayiət olunmağı ilə seçildi. Döyüşçülər qızmar istidən, susuzluqdan əziyyət çəkirdilər, ərzaq qıtlığı da öz işini görürdü. Aleksandr döyüşlərdə olduğundan da artıq itki verməyə məcbur oldu. Dahi sərkərdə təbiət qüvvələri qarşısında özünün aciz olduğu qənaətinə gəldi. Əgər səhranın dəhşətli şəraitini nəzərə alıb, kəşfiyyat yolu ilə əvvəlcədən daha asan marşrut seçsəydi, belə böyük itkilərlə və məhrumiyyətlərlə üzləşməzdi. Həmişə logistikaya ciddi fikir verən, onun tələblərini nəzərə alan Makedoniyalı Aleksandr bu dəfə öz ənənəsinə də xəyanət etdiyindən, gözləmədiyi halda səhra şəraiti tərəfindən cəzalandırıldı. Karfagenin istedadlı sərkərdəsi Hannibal Kanndakı böyük qələbəsindən xeyli sonra Romanın qapısı ağzında dayandı. Kann döyüşündən bilavasitə sonra ordusu darmadağın edilmiş Romaya o, hücum etsəydi, bəlkə də onu tutmaq barədəki çoxdankı arzusuna nail ola bilərdi. Hələ doqquz yaşı olanda, o, atasına Romaya daim düşmən olacağı andını içmişdi. Əlverişli fürsətdən istifadə etməməsi, anlaşılmayan tərəddüd göstərməsi ona baha başa gəldi. Nəhayət Roma yaxınlığında düşərgəsini qurdu ki, şəhərə hücum etsin. Lakin hücum ərəfəsində iki gün davam edən leysan yağış və tufan Hannibalı bu fikirdən yayındırdı, onu geri çəkilməyə, düşərgəsini uzağa köçürməyə məcbur etdi. Hannibal əzdiyi Roma ordusundan deyil, təbiətdən ağır zərbə aldı və heç vaxt Romanı tuta bilmədi. Bir müddət sonra zaman da Hannibalın ziyanına işləməyə başladı. Roma ordusu Karfagenin öz ərazisində ona zərbə vurmaq üçün üzüb, orada sahilə çıxdıqdan sonra, Hannibal geri çağırıldı və b.e.ə. 202-ci ildən Şimali Afrikadakı Zama döyüşündə məğlubiyyətə uğradı. Sonra isə vətənindən qaçıb, yad ölkədə onu axtaran romalılara təslim olmamaq üçün özünü intihar etdi. Roma ordusuna qan udduran, romalıları dəhşətli qorxu altında saxlayan Hannibal stixiiyanın həmləsinə davam gətirə bilməyib, vaxtında yetişmiş meyvəni qoparmağa cəsarət etmədiyi kimi, bu dəfə də geri çəkilməyə məcbur olmaqla, öz şöhrətinə və taleyinə də ağır zərbə vurmuş oldu. 366
Çinin Monqol hökmdarı Xubilay xan 1274-cü və 1281-ci illərdə Yaponiyanı işğal etmək üçün böyük donanma təşkil edib, sayı minə qədər olan gəmilərlə döyüşçülərini Kyusyu adasına göndərdi. Lakin hər iki dəfə qəflətən qalxan tayfun Xubilayın donanmasına ağır zərbə vurdu, az sayda xilas olanlar geri döndü. Yaponiya işğaldan belə xilas oldu. Minnətdar yaponlar tayfunu «İlahi Külək» mənasını verən «Kamikadze» adlandırdılar. Ərazilər tutmaqda və ölkələr işğal etməkdə heç bir maneə tanımayan, Avrasiya qitəsində özündən əvvəl və sonra ən böyük imperiya hesab olunan Çingiz xan imperiyasını yaradan monqollar Çin və Koreya qüvvələrini də cəlb etməklə xeyli güclənib Yaponiyaya müdaxilə etsələr də, təbiətin zərbəsinə davam gətirə bilməyib, bu adalar ölkəsini işğal etmək niyyətindən birdəfəlik əl çəkdilər. Yaponiya torpağına yalnız 1945-ci ildə amerikan ordusu daxil oldu, avqustun 15- də imperator Hirohito xalqa müraciət edib, ölkəni qoruyub saxlamaq üçün təslim olmağa razılıq verdiyini bildirdi və sentyabrın 2-də amerikan gəmisi «Missuri»də Yaponiya qeyd-şərtsiz təslim olma aktını imzaladı. Bu, Yaponiyanın əcnəbi dövlət tərəfindən ilk, ancaq olduqca böyük məğlubiyyətə uğraması idi.. 1588-ci ildə 130 gəmidən ibarət olan İspan Məğlubedilməz Armadası İngiltərəni işğal etmək barədəki möhkəm ümidlə okeanla üzüb oraya girmək istədikdə, gəmilərin bir hissəsi La-Manş boğazında ingilislər tərəfindən məhv edildi, Şotlandiya sahillərində qalxan qasırğa isə Armadanın məhvini bütünlüklə tamamladı. İngiltərə kraliçası I Elizabet vətənini xilas edən bu möcüzəli təbiət qüvvəsini minnətdarlıq şəklində «Allahın nəfəsi» adlandırdı. İşğalın baş tutacağına möhkəm əmin olan İspaniya kralı II Filipp isə baş verənləri izah etmək üçün demişdi ki, “Mən donanmamı təbiətlə deyil, ingilislərlə vuruşmağa göndərmişdim.” Təbiət bu dəfə də işğalçılara deyil, ondan qorxu hissi keçirən və müdafiə olunan tərəfə öz alicənablığını və xilaskar xüsusiyyətini göstərmişdi. Napoleon da Britaniya ilə əlaqəsini üzməyən Rusiyanı cəzalandırmaq fikrinə düşüb, 1812-ci ilin iyununda Neman çayını keçib 600 minlik ordu ilə Rusiya ərazisinə girdi. Rus qoşunlarının müqaviməti zəif olduğundan Napoleon sürətlə irəliləyirdi. Borodino döyüşündən sonra rus ordusu geri çəkildiyindən və hətta qədim paytaxt Moskvanı tərk etdiyindən Napoleon 14 sentyabrda bu müqəddəs rus şəhərinə daxil oldu. Ruslar şəhəri yandırmaqla fransız imperatoruna öz «qonaqpərvərliklərini» göstərdilər Oktyabr ayında soyuqlar başladı. Napoleon ordusu ərzaq barədə çətinlik çəkirdi. Böyük əraziləri işğal edən Napoleonun gözlədiyinin əksinə, ruslarla sülh müqaviləsi bağlamaq mümkün olmadı, artıq ondan qorxmurdular. Fransız sərkərdəsi dəhşətli əzablarla və ağır itkilərlə müşayiət olunan geri çəkilməyə, Rusiyadan qaçmağa başladı.Dünənə qədər qalibiyyətli bir ordu artıq sürüyə çevrilmişdi. Böyük fransız ordusundan Rusiyadan yalnız 30 min nəfərə çıxmaq xoşbəxtliyi qismət oldu, qalanları isə buradakı qarı özlərinə kəfən edərək, bu müəmmalı ölkənin torpaqlarında uyumuşdular. Napoleona rus ordusundan heç də zəif olmayan təbiət daha ağır zərbələr vururdu. Ona görə də Qərbdə «General Qış», «General Şaxta» kimi terminlər dövriyyəyə buraxıldı.
367
Axı Napoleon kimi hərtərəfli dahi bir şəxsiyyət Rusiya üçün adi hal olan bu cəhəti əvvəlcədən nəzərə almalı idi. Təəssüf ki, özünün bu son oyunlarından birində düşmənin zəifliyinə çox arxayın olduğundan, təbiətin müdafiəçilərə göstərəcəyi köməyi qətiyyən nəzərə almadı. Orduları məğlub etməyin böyük ustası sayılan fransız sərkərdəsi onu son məğlubiyyətlərə aparan bir yola qədəm qoymaqla, faciəli və onun özünə də ağır başa gələn səhvə yol verdi. Napoleonun Rusiyaya yürüşü ilə eyni vaxtda, 1812-ci ildə başlayan və iki il sonra başa çatan ingilis-amerikan müharibəsi baş verdi. ABŞ hələ Tomas Ceffersonun prezidentliyi dövründə kontinental blokada tətbiq etmişdi. Belə qarşıdurma vaxtı Britaniya donanması fransız-amerikan ticarət əlaqələrini pozmaq üçün, amerikan gəmilərini, onlarda ingilis dezertir dənizçilərinin gizlənmələri bəhanəsi ilə tuturdu. «Çesapik» freqatı ilə olan insidentdən, 1807-ci ildə ABŞ-da Embarqo Aktının və 1810-cu ildə müdaxilə etməmək barədə qanunun qəbul edilməsindən sonra ölkədə, xüsusən Yeni İngiltərədə «müharibə partiyası» formalaşdı. Həmin dövrdə Konqressə İngiltərə ilə müharibə tərəfdarları olan «quzğunlar» seçildilər. Onlar ABŞ ərazisinin Kanada və Florida hesabına (o vaxtlar Kanada Böyük Britaniyanın, Florida isə İspaniyanın tabeliyində idi) genişləndiriləcəyinə ümid bəsləyirdilər. Prezident Ceyms Medison patsifist olsa da, İngiltərə ilə müharibəyə başlamağa məcbur oldu. 18 iyun 1812-ci ildə Medison və Konqress İngiltərəyə müharibə elan etdi. Başlanğıcda müharibə Amerika- Kanada sərhədində, Çesapik və Meksika korfəzlərində gedirdi. Həm də əks tərəflər intensiv dəniz müharibəsi aparırdılar. Beş gəmidən ibarət ingilis eskadrası Amerika sahillərini blokadaya aldı, amerikan kaperləri (hökumətin razılığı ilə özəl şəxslərə məxsus olan gəmilər tərəfindən düşmən kommersiya gəmilərini tutmaqla, əslində dəniz quldurluğu ilə məşğul olanlar) isə 200-dəq artıq ingilis tacir gəmilərini tutmuşdular. İngilislər tədricən amerikan sahillərinin blokadasını onun bütün uzunluğu boyunda gücləndirdilər. 1814-cü il ərzində isə Avropada Napoleon üzərində qələbədən sonra ABŞ-ı yenidən böyük məğlubiyyət təhlükəsi gözləyirdi. Prezident Medison ordu komandanlığını səhvən inqilabın yaşlı veteranlarına etibar etmişdi. Müharibənin son ilində isə generalların orta yaşı 60-dan 36-ya endi və bu, prezidentin populyarlığını artırdı. Böyük Britaniya amerikanlarla mübarizəyə böyük qüvvələr göndərirdi, ABŞ hökuməti isə 1814-cü ilin payızında xərcləri artıq ödəmək qabiliyyətində deyildi. Yeni İngiltərə, Nyu-Orlean və Çesapik körfəzi ilə ABŞ-ın digər hissələrinin əlaqəsini kəsmək üçün ingilislər əsas istiqamət kimi Nyu-Yorku seçdilər. 1814-cü il kampaniyasında ən böyük hadisə Vaşinqtona hücum idi, bundan məqsəd Kanadadakı Yorkun (indiki Toronto şəhərinin) dağıdılmasının intiqamını almaq idi. 3600 nəfərlik desant qüvvəsindən ibarət olan eskadra Potomak çayına girdi və Vaşinqtona doğru hərəkət etdi. 24 avqustda axşam ingilislər şəhərə girib, onu qarət etdilər, ən yaxşı hökumət binalarını – Kapitolini, Ağ evi yandırdılar. Onlar həm də nəhəng ölçüdə qənimət ələ keçirdilər. Amerikan ordusunun baş komandanı, prezident Medison paytaxtdan qaçdı. Bu vürüş vaxtı həm də 17 kaper qayığından ibarət olan amerikan donanması məhv edildi.
368
Britaniyalılar Vaşinqton üzərində öz bayraqlarını qaldırdılar. Kapitoli binasında o vaxt hələ mərkəzi rotonda tikilməmişdi, ona görə də birləşməmiş Senatın və Nümayəndələr Palatasının, həmçinin Konqress Kitabxanasının binalarının interyerləri yanğınla məhv edildi. Bu vaxt Vaşinqtonda tufan baş verdi, onunla birgə yağan leysan yağış qalın divarları yanğından xilas etməklə, binanın xarici görünüşünü qoruyub saxladı. İngilislər Prezident iqamətgahını yandırdıqda, alova yanacaq atırdılar ki, yanğın sonrakı gün də davam etsin. İngilislərin hücumundan sonra, bir sutkadan az olan müddətdə güclü tufan leysan yağışla birlikdə əksər binaların yanğınlarını söndürdü. Bu vaxt həm də paytaxtın mərkəzi ilə tornado tüğyan etdi, burağan üç ton ağırlığında olan topları göyə qaldırıb, bir neçə yard uzağa tullayırdı. Bunun nəticəsində xeyli Britaniya əsgəri və şəhər sakini öldü. Tufan britaniyalıları öz gəmilərinə qayıtmağa məcbur etdi. Vaşinqtonun işğalı vur-tut 25 saat davam etdi. Təbiət qalib ingilisləri geri çəkilməyə məcbur etdi, digər məşhur sələfləri kimi onlara da yaxşı dərs verdi. Medisonun paytaxtı onun bir gecəsini keçirdiyi Montqomeri mahalındakı kiçik Brunvill şəhəri oldu. Ölkənin birinci ledisi Dolli Medison, hökumət qaçanda Vaşinqtonda qalmışdı ki, qiymətli şeyləri hücum edən britaniyalılardan xilas etsin. O, prezident Vaşinqtonun divardakı portretini çıxartdırıb, özü ilə götürmüşdü. Prezident Medison və ondan bir neçə gün sonra Konqress də paytaxta qayıtdı. Konqressin xüsusi sessiyası Kapitoli və digər ictimai binalar dağıdıldığından, Poçt binasında və Patent idarəsi binasında keçirildi. Britaniyalılar öz qəddarlığını və vandalizmini onunla izah edirdilər ki, ABŞ təcavüzkar kimi çıxış edərək, müharibəni elan etməklə ona başlamışdır. Vaşinqton dağıntılara məruz qalsa da, hökumətin yerləşdiyi məkan olmasını davam etdirdi, baxmayaraq ki, paytaxtın başqa şəhərə köçürülməsi barədə də təkliflər mövcud idi. Vaşinqton tarixdə bircə dəfə, özü də bircə günlüyə işğala məruz qaldı və bir daha heç vaxt öz ərazisində düşmən əsgərini görmədi. Yəqin ki, amerikanlar da yaponlar kimi təbiətin əliaçıqlığına minnətdar olmalı idilər. Bütövlükdə isə müharibə 1814-cü ilin dekabrında Gent sülh müqaviləsi ilə başa çatdı. Hitler ordusunun Rusiya qışından, qarından, sərt şaxtasından, yağışın payızda əmələ gətirdiyi və texnikanın hərəkətini çətinləşdirən palçığından necə böyük əzab çəkdiyi, çətinliklərlə üzləşdiyi yaxşı məlumdur. Almanların iki böyük məğlubiyyətində - Moskva ətrafındakı və Stalinqrad döyüşlərində sovet əsgərinin fədakarlıqla vuruşması ilə yanaşı təbiətin də alman qoşunlarına amansızlıq göstərməsi heç də sirr deyildir. Nazik paltarda olan alman zabitləri və əsgərləri sərt şaxtaya və soyuğa dözə bilmirdilər. Hitler Sovet ordusunun qələbəsinin əhəmiyyətini azaltmaq üçün hər şeyi Rusiyanın sərt qışının üstünə yıxırdı. Lakin 1943-cü ilin iyununda Kursk vilayətindəki məşhur Proxorovka tank döyüşündə Sovet ordusunun böyük qələbəsi onun bu izahlarını alt-üst etdi. Alman ordusu SSRİ ərazisi ilə geri çəkildikcə, ilin fəsillərindən asılı olmayaraq ağır məğlubiyyətlərdən yaxa qurtara bilmirdi. Hitler SSRİ-yə xaincəsinə hücum edərkən Bismarkın Rusiyaya müdaxilənin təhlükəliliyi barədəki vəsiyyətinə məhəl qoymasa da, öz qoşunlarını əlavə sınağa çəkəcək stixiyanın yenilməz qüvvəsini nəzərə almalı idi. Britaniyanı əzmək, diz çökdürmək üçün əlavə resurslara sahib olmaq və qələbə çalmaq ümidi ilə Rüsiyaya
369
yürüşə başlasa da, onun həm də ildırım sürəti ilə gedəcəyini əsas götürsə də, təbiətin də öz ferz qambitini işə salmaqla, istənilən ən yaxşı planı da poza bildiyini o, hökmən nəzərə almalı idi. Təbiət avantürist xarakterli Hitlerə də başqaları kimi ağır və onu məhvə aparan dərsin verilməsində heç də öz sehrliliyini əsirgəmədi.
İşğal müvəqqəti xarakter daşıyır
Müharibələrdə müvəqqəti ərazi işğalı sonralar ağır nəticələrə səbəb olur. Əksər müharibələrin tarixi bu mülahizənin düzgünlüyünə şübhə yeri qoymur.Başqasının qanına susamaq, ərazisini işğal etmək həvəsi uzun sürmür, bəzən həmin dövlətin, hətta xalqın tarix səhnəsindən yoxa çıxmasına gətirb çıxarır. Qədim dünyada Assuriya ( b. e. ə. XIV – IX əsrlər) müharibə aparmaqla Mesopotamiyanı və qonşu ölkələri işğal etmişdi. Həmin cəmiyyətin qaydaları qəddarlıq üzərində qurulmuşdu. Assuriya çarları qan axıtmaqdan həzz alırdılar. Bu dövlətdə qan tökmək hərisliyi adamların şüuruna təlqin edilirdi, onların xarakterinin mühüm cəhətinə çevrilirdi. Hətta ov səhnələrinin təsviri də bu məqsədə xidmət edirdi. Yaxud, Hett dövləti ( b.e.ə. XVIII – XII əsrlər ) Misirlə rəqabətdə müharibələrə meyl edirdi. Hett çarı bir şəhəri viran qoymuş, onun torpağını şumlatdırmış, orada zəhərli bitkilər əkmişdi ki, həmin ərazidə düşmənləri bir daha şəhər sala bilməsinlər. Bu, həmin dövr üçün ilk bioloji silah idi. Hettlər yeni silah da icad etmişdilər, döyüş arabasının təkərlərini arxadan ortaya gətirmişdilər. Bu ona möhkəmlik, iki döyüşçünü daşımaq imkanı vermişdi. Belə araba əslində müasir tank kimi idi, düşmən qoşunlarının içərisinə soxula bilirdi. Ona görə də hettlər b. e. ə. XIII əsrin ortalarında Misir faraonu II Ramzesə Kadeş döyüşündə qalib gələ bilmişdilər. II Ramzes isə vətəninə qayıtdıqdan sonra saxtakarlıqla özünün qalib gəldiyini geniş təbliğ etməyə başladı. Bəzi tarixçilər isə döyüşdən sonra həmin dövrün bu iki fövqəldövləti arasında bağlanmış müqavilənin şərtlərini nəzərə alaraq, heç bir tərəfin qalib gəlmədiyi mülahizəsini irəli sürürlər. Karfagen isə Aralıq dənizi regionunda, əslində o dövrün dünyasında ağalıq etmək eşqınə düşdüyünə görə b. e. ə. 264 – cü ildən başlayaraq bütövlükdə yüz ildən çox bir müddətdə üç dəfə Roma ilə ölüm-dirim savaşı aparmış və hər dəfə də məğlub olmuşdu. Axırıncı müharibə özünü intihar xarakteri daşımış, Karfagen məhv olmaqla, tarix səhnəsini tərk etmişdi. Xalq da Karfagen hakimiyyətinin böyük iddiasının qurbanına çevrildi. B. e. ə. 146-cı ildəki III Puniya müharibəsində qalib gələn romalılar Karfagenin yarım milyon əhalisinin əksəriyyətini məhv edib, əlli min nəfərini əsir götürüb, bu gözəl şəhəri yandırdıqdan sonra , hettləri təqlid edərək, şəhərin ərazisini şumlayıb, duz səpmişdilər ki, orada heç nə bitməsin. Tarixin dəhşətli ironiyası ondadır ki, nəinki bu dövlətlərdən, heç onların xalqlarından, assuryalıların kiçik, həm də dağınıq qalıqları nəzərə alınmasa, qədim keçmişin dumanlı xatirələrindən başqa heç nə qalmadı. Bu siyahıya b. e. ə. VI əsrin sonlarında Roma üçün böyük təhlükəyə çevrilən etruskları da əlavə etmək olar. İmperiyalar bir qayda olaraq müharibələr, qan tökülməsi hesabına yaranırdı. Qədim Roma çox əraziləri işğal etsə də,.həm də qurbanlar verməyə məcbur olurdu. Kişi
370
cinsindən olan qədim romalılar müharibədə həlak olur, qadınlar isə uşaq doğanda ölürdülər. Müasir dövrdə isə təcavüzkar ordunun əsgərləri döyüşdə həlak olur, onların arvadları və uşaqları isə yoxsulluqdan, ölkənin müflisləşməlsindən ölürlər. İnsan qırğını hesabına başa gələn imperiyaların taleyi də öz faciələri ilə maraqlıdır. Nə Assuriyadan, nə Hett imperiyasından, nə Qədim Roma imperiyasından bir əsər- əlamət qalmadı. Böyük Karlın yaratdığı Qərb imperiyası da, Napoleonun Avropa imperiyası da eyni sonluqla üzləşdi. Çox təəssüf ki, tarixin dərsləri ağılsız adamlar üçün heç vaxt ibrət nümunəsi ola bilmir. Hitler ən azı Avropa ağalığı iddiasında idi, yapon militaristləri isə Yaponiyanın Asiyaya hökmran olacağına ümid bəsləyirdilər, əvəzində isə öz ölkələrinin işğal edilməsi kimi bir layiqli «mükafata» layiq görüldülər. Bu həqiqəti bütün imperiyaların taleyi bir daha təsdiq edir. Müharibələr, qəddarlıqlar hesabına yaranan imperiyalar bəzən başqa bir müharibənin nəticəsində dağılır, yoxa çıxırdı. Təkcə I Dünya Müharibəsindən sonra dörd imperiya – Avstriya- Macarıstan, Osmanlı, Almaniya və Rusiya imperiyaları tarixdən silindi. Müstəmləkə ölkələri xalqlarının milli-azadlıq hərəkatı Britaniya imperiyasının da dağılmasına səbəb oldu, 1960-70-ci illərdə Afrika qitəsi müstəmləkəçilik boyunduruğundan birdəfəlik xilas oldu. Ümumiyyətlə, imperiyalar tarixi qanunlar əsasında dağılır. Yalançı imperiyaların ömrü isə daha qısa olur. Mərkəzi Afrika Respublikası 1960-cı ildə müstəmləkəçilikdən azad olduğu halda, daha çox kannibalizmə meyli ilə «məşhurluq» qazanan prezident Jan Bedel Bokassa hakimiyyətdə olanda ölkənin adını dəyişdi. Özünün imperator adlanması üçün vur-tut 8 milyon əhalisi olan kiçik bir dövləti 1976-cı ildə uydurma qaydasında imperiyaya çevirdi. Üç il sonra Bokassa vəzifəsi ilə vidalaşdıqdan sonra bu adlar bütünlüklə ləğv edildi. Neoimperializm eşqinə düşənlər qoy bu biabırçı faktı nəzərdən qaçırmasınlar. Müasir dövrdə başqa xalqın torpağını zəbt etmək anomaliya hesab olunur. Təəssüf ki, düşmənçilik toxumu səpən bəzi qatı millətçilər bu iyrənc məqsədi də məqbul hesab edir, qonşuların torpaqlarına sahib olmağa can atırlar. Bu yolla əslində onlar öz xalqını da fəlakətə sürükləmiş olurlar. Təcavüzə meyl edən xalqın dostu və qonşusu olmaq çətindir. Belələri fürsət düşən kimi xəyanətə əl atmaqdan çəkinmir, dostluğa qara nankorluqla cavab verməyə adi hal kimi baxır. Qatı erməni millətçiləri tarixin təkərini daim geri döndərməyə can atırlar. Onların öz ideyalarını həyata keçirmək cəhdi, sönmüş vulkan üzərində çiçək ləki salmağa bənzəyir. Görən vulkan oyananda bu ləkin taleyi necə olacaqdır ? Qatı millətçilik daim münaqişə toxumu səpir, müharibə tonqalını alovlandımağa cəhd edir. Mazoxist təbiətli bu şəxslər insanları sürüyə döndərmək istəyirlər ki, onlardan öz alçaq niyyətləri üçün istfadə edə bilsinlər. Təəssüf ki, bəzi xalqlar aldadılmaya məruz qalır, yalan dumanına gömülürlər. Buna nail olanlar təkcə qonşusuna qarşı deyil, öz xalqına da xəyanət etmiş olurlar. Bu o vaxt daha iri miqyas alır ki, həmin iyrənc prosesə dövlət özü istiqamət verir. 371
Riyakarlıqdan uzaq olan xalqı isə əsasən tarixdə öz sağlam mənəvi izini qoymuş ayrı- ayrı şəxslərlə müqayisə etmək olar. Axı həmişə vicdanlı adamlar olmuşdur, əvvəlki dövrlərdə belə şəxslər ya müqəddəslər siyahısına daxil edilirdi, yaxud da tonqalda yandırılırdılar. Məgər vicdanlı xalq ona qarşı törədilən xəyanətin əzablarını anlaşılmayan laqeydlik hesabına uzun illər boyu çəkməlidirmi? Axı vicdanlı, sülhsevər xalqın layiq olduğu münasibəti ummağa tam haqqı vardır. Azərbaycan Ermənistan tərəfindən təcavüzə məruz qalmaqla, uzun illərin mirası olan Dağlıq Qarabağa və işğal edilmiş digər ərazilərinə dair problemlə üzləşmişdir. Dağlıq Qarabağı Azərbaycan ərazisindən qoparmaq üçün Ermənistan müharibə ilə yanaşı hər cür vasitələrə də əl atılır. Ancaq unudur ki, heç bir dövlət öz ərazisinin parçalanmasına nəyin bahasına olursa-olsun yol vermək istəmir. Bunu XIX əsrdə real separatizmlə üzləşmiş Amerika Birləşmiş Ştatlarının tarixi təcrübəsi də sübut edir. 1861- 1865-ci illərin Vətədaş müharibəsində yeddi ştatın Birlikdən ayrılması ilə, ayrıca dövlət - Konfederatı yaratmış Cənub separatçıları məğlub oldular və ABŞ-ın ərazi bütövlüyü və birliyi qorunub saxlandı. Həmin dövrdə ABŞ prezidenti olmuş Abraham Linkoln ümumiyyətlə separatizm barədə fikir yürüdərək demişdi ki, əgər azad və demokratik ölkələr parçalanmaqda davam etsə, yalnız elə ölkələr qalacaq ki, oonlar separatistlərə səs hüququ verməyəcəklər, başqa sözlə o ölkələr ki, oranı “möhkəm əl” idarə edir. Azərbaycan Dağlıq Qarabağa yüksək muxtariyyət verməklə yanaşı, onun əhalisinin hüquqlarına tam təminat vəd edir. Ona görə də tarixi və hüquqi ərazisinin parçalanması ilə heç cür razılaşıla bilinməz. İndiki mərhələdə müharibə qızğın şəkildə getməsə də, hələ başa çatmamışdır. Nə qədər ki, işğal edilmiş torpaqlar azad olunmamışdır, bu müharibənin sona çatdığını güman etmək olmaz. Vaxtilə öz xalqını qanlı müharibəyə cəlb edən erməni millətçi ziyalıları artıq hörmətdən düşmüş, nüfuzlarını xeyli itirmişlər. Onlar milləti mənəvi qanqrenaya məruz qoymuşdular. Ermənistandakı “ müharibə partiyası “ da hakimiyyətdə özünü artıq rahat hiss etmir. İndi onların yerini öz xalqının gələcəyi yaxından düşündürən həqiqi ziyalılar tutmalıdır və bu sülhsevər qüvvə işğal müharibəsi siyasətinə qəti yox deməlidir. Axı ədalətsiz işğal müharibələrində müxtəlif ingilis ziyalıları da Britaniyaya məğlubiyyət arzu edirdilər, hətta faşist Almaniyasında da bəzi vətənpərvərlər Üçüncü Reyxə məğlubiyyət diləyirdilər, çünki onlar uzaqgörənliklə Almaniya ərazisində 1945- ci ilin yazının dəhşətlərinin baş verməsini istəmirdilər. Məgər erməni ziyalıları arasında ciyərləri qatı millətçilik havası ilə zəhərlənməmiş adamlar yoxdurmu? Onlar öz səslərini qaldırsalar, erməni xalqı da, müharibə törədənlərin onu hansı uçuruma üuvarladığını aydın dərk edəcəkdir. Azərbaycanlılar düşmənçiliyin davam etməsinin, vendettaya çevrilməsinin tərəfdarları deyillər, bu şərtlə ki, ermənilər də eyni mövqedən çıxış etmək təşəbbüsü göstərsin. Belə vəziyyət o vaxt mümkün ola bilər ki, Ermənistanda düşmənçiliyə rəvac verənlər siyasətdən uzaqlaşdırılıb, idarəetmə xalqın öz torpağında, həm də öz qonşusu ilə dinc şəraitdə yaşamağı hər şeydən üstün tutan siyasi qüvvələrə etibar edilsin. Azərbaycan əraziləri hökmən işğaldan azad olunmalıdır. Bu sülh yolu ilə baş verməsə, alternativin necə olacağı heç kəs üçün sirr olmamalıdır. Bu heç də fantom hədəsi deyildir, əlavə qan axıdılmaması üçün işğalçılılara edilən, həm də azərbaycan
372
xalqının iradəsini ifadə edən rəsmi xəbərdarlığın əks-sədasıdır, idrak qulağı ağır eşidənlər üçün həmin bəyanatın sadəcə olaraq yenidən səslənməsidir. Ədalətin zəfəri naminə Allah da öz qüdrətini nümayiş etdirə bilər. Bibliyada göstərildiyi kimi, Misirdəki qul həyatından xilas olmağa çalışan yəhudilərə mane olan faraonun ölkəsinə Allah çox sayda bəlalar göndərmişdi, indi də O, özgə torpağını əsarətdə saxlayanlara bəlalar bəxş edə bilər. Öz çirkin niyyətlərinə görə Allahını da dananlar bu ehtimala rişxəndlə baxa bilərlər. Təbiətin işğalçıları məruz qoyduğu ağır cəzalar isə yuxarıda sadalanan misallardan aydın görünür. Təcavüzkarlar həm də torpaq sahiblərinin başqa vasitələrə əl atacağı imkanını nəzərdən qaçırmamalıdırlar. Bu bəlanın onları haqlayacağına, təəssüf ki, hələ də ciddi yanaşılmır, axı troyalılar da heç öz çarlarının qızı Kassandranın xəbərdarlığına qulaq asmayıb, fəlakət qapısını döymüşdülər. Troyanın faciəli aqibəti isə Homerin dühası hesabına hamıya yaxşı bəllidir. Siqnalları aydın şəkildə gələn sabahın bədbəxtliyinə bu gün göz yummaq böyük qəbahətdir və qədim romalılar demişkən: “ignoratia non est argumentum” – “cahillik heç də səbəb deyildir”.
Son noyabr, 2014-cü il
Yüklə 3,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|