Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

İrqçilik, haqsız nifrət insanlığa qarşı cinayətdir 

 

İrqçiliyin əsası bəşər irqlərinin fiziki və psixiki qeyri-bərabərliyi, cəmiyyətin 

tarixinə və mədəniyyətinə irqi fərqlərin təsir göstərməsi barədə olan qeyri-elmi 

konsepsiyaların məcmuudur. İrqçilik adamların binövrədən ali və aşağı irqlərə 

bölündüyünü iddia edir, guya ki, əvvəlincilər sivilizasiyanın yeganə yaradıcıları 

olmaqla ağalıq etməlidir, axırıncılar isə yüksək mədəniyyəti nəinki yaratmağa, hətta 

onu mənimsəməyə qadir deyillər və istismara məruz qalmalıdırlar. XIX əsrin 

ortalarında fransız J.A.Qobino ariləri “yüksək irq” adlandırmışdı. Sonralar irqçilik 

sosial darvinizmlə çuğlaşdı.  

Natsizmin rəsmi ideologiyasına çevrilən irqçilik dünyanı fəlakətə sürüklədi, 

tarixə Holokost kimi dəhşətli cinayəti bəxş etdi. XX əsrdə bir sıra ölkələrdə bu 

ideologiya irqi ayrı-seçkiliyə, seqreqasiyaya və aparteidə haqq qazandırmaq üçün 

istifadə edilirdi. Amerika Birləşmiş Ştatlarında quldarlığın bir əsr yarım əvvəl ləğv 

edilməsinə baxmayaraq, qara dərili vətəndaşlar hələ də bəzən ikinci sort adam kimi 

qəbul edilməklə, onlara qarşı heç bir əsas olmadan, apriori cinayətkar hesab 

olunduqlarına görə, yalnız nifrətdən qidalanan sərt tədbirlər görülür. Polis günahsız 

adamları dərisinin rənginin fərqinə görə atəşlə qətlə yetirməkdən də çəkinmir.  

İrqçiliyin baş alıb getməsi üçün ayrı-ayrı xalqlara qarşı cürbəcür saxta ittihamlar 

irəli sürülür, onların ali irqdən xeyli aşağıda durması, hətta insan olmaması barədə 

gülünc fərziyyələr uydurulur. Natsist Almaniyasında hələ yəhudi qırğınlarına start 

verilməmişdən əvvəl, onlar insan olmayan (Untermenchen) adlanırdı və ziyanvericilərə, 

xəstəliklər yayan həşəratlara oxşadılırdı. Hitler bu ideoloji silahdan istənilən xalqa qarşı 

istifadə edirdi. Polşaya hücum edəndə polyakları heyvan adlandırmışdı, bütün 

slavyanları insan hesab etmirdi. Belə münasibət dehumanizasiya xarakteri daşımaqla, 

insanlığa, bəşəriyyətin digər üzvlərinə nifrət aşılamaq məqsədini güdürdü. Bütün 

zamanlarda və hər yerdə belə baxışlar zorakılığın və zülmün səbəbinə çevrilirdi. 

Adamlar bir-birlərini kütləvi qaydada dehumanizasiya edir, yad xalqı təhqiramiz 

adlarla adlandırmaq qaydasına keçirdilər. Bəzi siyasi xadimlər də bu mərəzdən 

kənarda qala bilmir. İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu 2014-cü ildə oğurlanmış üç 

yəhudi yeniyetməsinin qatillərini yırtıcı heyvanlar adlandırmışdı, əlbəttə ki, bu vaxt o, 

---

320 

 

ərəbləri nəzərdə tuturdu. Lakin fələstinli oğlanı qisas naminə yandıran yəhudi 

ekstremistlər barədə isə belə təşbih işlətməmişdi. Axı vaxtilə Hitler onun bütöv 

millətinə oxşar təhqiramiz ad verirdi, indi dövr dəyişmişdir və nifrət edilən xalqı hər 

cür alçaldıcı adla adlandırmaq məqbul hesab edilə bilər. Təəssüf ki, nifrət qızışanda, dili 

də öz tabeliyinə sala bilir.  

XIX əsrin əvvəllərində dövriyyəyə daxil olan “dehumanizasiya” termini digər 

adamları insan olmayan məxluqlar kimi qəbul edilməsini bildirirdi. Bunu əsas 

götürməklə vəhşicəsinə davrananlar öz qurbanlarını adətən insan hesab etmirlər. 

Natsistlər yəhudiləri nəinki ziyanverici (vermin) adlandırırdılar, bütövlükdə onlara 

insan qiyafəsində olan ziyanverici heyvanlar kimi baxırdılar. Afrikada məskunlaşan 

ilkin avropalılar qula çevirdikləri qara dərili afrikalılar barədə deyirdilər ki, düzdür, 

zəncilər öz bədən quruluşlarına görə bir qədər insana bənzəsələr də, onlar heç də adam 

deyillər. “Onlar adam deyillər, onlar könüldən məhrumdurlar; onları heyvan hesab 

etmək lazımdır və onlara müvafiq qaydada münasibət bəslənilməlidir”. Bu, Afrikanın 

Avropa mənşəli sakinlərinin düşüncələri idi.  

Yəqin ki, onlar XIX əsrin ortalarında çapdan çıxan və hətta İngiltərədə 1 milyon 

tirajla yayılan amerikan qadın yazıçısı Harriet Biçer Stounun “Tom dayının koması” 

romanını oxusaydılar, yəqin ki, belə kobud və insafsız səhvə yol verməzdilər. Müəllif 

zəncilərin ifrat sədaqət hissini, hətta zülmə də qisas fikrindən uzaq olmaqla boyun 

əymələrini əsas götürərək, belə bir fikir irəli sürmüşdü ki, əgər Allah nə vaxtsa dünyaya 

rəhbərliyi bir xalqa etibar etmək istəsəydi, yəqin ki, ürəklərinin genişliyinə görə bu ali 

missiyanı məhz zəncilərə həvalə edərdi. Doğrudan da Cənubda yaşayan zəncilər ağ 

ağalarından əsasən zülm, ədalətsiz cəzalar gördükləri halda, ABŞ-dakı Vətəndaş 

müharibəsinin son dövrlərində malikanələrini tərk etmiş bu adamlara xəyanət 

etməyərək, qayıdanda hər şeyi əvvəlki tərzdə onlara təhvil vermişdilər. Harriet Stou öz 

geniş müşahidələrinə əsaslanaraq yuxarıdakı illyüziya xarakterli ideyasını qələmə 

almışdı. Yazıçı teatrda görüşdüyü prezident Abraham Linkolna quldarlığı ləğv etdiyinə 

görə təşəkkür etdikdə, ABŞ prezidenti onun bu sahədə xüsusi əməyi olduğunu qeyd 

etmişdi.  

Hitlerin yaxın silahdaşı, ölüm düşərgələrinin təşkilinin təşəbbüskarı və idarə 

edəni olan Henrix Himmler yəhudiləri yırtıcı, acgöz və adam olmayan məxluq hesab 

edərək yazırdı ki, “İnsan görünüşü olan adamların heç də hamısı insan deyildir.” Onun 

rəyinə görə, yəhudilər “əgər onları mənəvi və psixoloji şkala ilə ölçsək, heyvanların 

istənilən növündən aşağıdadırlar”.  

Afrikadakı müstəmləkəçi işğalçılar və natsist xadimlər bir-birinə çox yaxın 

təfəkkürə malik idilər. Guya ki, zəncilərin və yəhudilərin insan sifəti, insan olmayan 

özəyi gizlətmək məqsədini güdür. Təfəkkürün bu nümunəsi beləliklə  məkanda və 

zamanda dəhşətli ardıcıllıqla öz əksini tapırdı, bir mədəniyyətdən digərinə, bir tarixi 

epoxadan sonrakına keçirdi.  

        İnsan olmayan (subhumanity) anlayışında insan həyatı yüksək dərəcədə 

qiymətli olduğu kimi xarakterizə edilsə də, belə qiymət tarakanın qiymətliliyi barədəki 

görüşlərə kəskin surətdə əks çıxır. Adamlarda adətən müəyyən mənəvi statusun 

olduğu etiraf edilir və onun tarakanlarda olması isə inkar edilir. Onlar insan tərəfindən 

ayaqları ilə əzilə bilər, lakin insanın özü ilə belə davranmaq olmaz. 1994-cü ildə 

---

321 

 

Ruandada iki tayfa arasındakı müharibədə Hutu döyüşçüləri Tutsi tayfasından olan öz 

qonşularını tarakan (inyenzi) adlandırırdılar. Bu isə onların məhv edilməsini mümkün 

olan bir işə, hətta məcburi vəzifəyə çevirirdi, nəticədə tutsilər əsl qırğına məruz 

qaldılar.  

Mənəvi sərhədlərin yoxluğu şəraitində nəticədə adamların sosial həyati qeyri-

mümkün olana çevrilirdi. İstənilən cəmiyyətdə əxlaqi imperativlər vardır. Elə bir insan 

cəmiyyəti yoxdur ki, orada onun üzvlərindən birinə alaq otu, parazit və ya heyvan kimi 

münasibət bəsləməyə icazə verilsin. Çünki bunun dalınca onun canına da qənim 

kəsilmək üçün “ov” başlanır. Donuzun, qoyunun boğazına kəsmək olar, ancaq bunu 

uşağa qarşı etmək ağlasığmaz bir işdir. Axı Bibliyada Allah da yalnız özünə olan 

sədaqəti sınamaq üçün Abrahamdan bunu tələb etdikdə, onun möminliyinə əmin olub, 

uşağın qurban kimi kəsilməsinə icazə verməmişdi. Min illər keçdikdən sonra uşağın ya 

başqa insanın həyatına qəsd etmək isə ən ağır cinayət hesab olunur.  

Təəssüf ki, zorakılığa qarşı ambivalet (ikili) münasibət mövcuddur. İnsanlar 

əvvəlcədən digər adamlara qarşı olan zorakılığa müstəsna dərəcədə güclü qadağalar 

qoymalı idilər. O vaxt zorakılığın bu və ya başqa tərəfə qarşı törədilməsindən asılı 

olmayaraq, ona qiymət verilməsində fərqli yanaşmalara bütünlüklə son qoyulardı. Tam 

sağlam, düzgün tərbiyə olunmuş fərd, ruhi və fiziki stress keçirməyə qadir olan adam 

hətta döyüş səhnəsində belə, digər adamın öldürülməsinə münasibətdə də bu cür güclü 

bir daxili və adətən anlaşılmayan müqavimət hissinə malik olur. Müharibənin köməyi 

ilə genosid tətbiq edildikdə və ya gücsüz əhali əsarətə alındıqda belələri öz borcunu 

yerinə yetirməkdən imtina edərək, hətta atəş açmaq da istəmir.  

Hansısa müstəmləkəçi xalq öz sərəncamına özgənin resurslarını ala bilər, bəlkə 

də bu, başqaları üçün qeyri-mümkündür, ancaq bu, heç olmazsa daha yumşaq yollarla 

baş tutmalıdır. Ona görə də qan axıdılması perspektivindən yaranan öz şəxsi dəhşətinə 

görə adamların bundan yayınmaları ilə yanaşı, belə perspektivin, ümumiyyətlə 

bütövlükdə belə cinayətlərin baş verməsinin qarşısını almaq üçün metodlar işlənib 

hazırlanmalıdır.  

       Ziyan vurmaq məqsədi güdülən adamlara qarşı adətən dehumanizasiya baş 

verir, mənəvi, əxlaqi məhdudiyyətlər sıxışdırılıb çıxarılır. Dehumanizasiya təkcə Hitler 

və Pol Pot kimi nadir eybəcər əjdahaların (monstrların) qisməti deyildir. Hitler bütün 

Avropanı, Pol Pot isə öz doğma ölkəsi Kambocanı qan dənizinə çevirməyə can atırdı və 

əsasən buna nail olmuşdular. Dehumanizasiya dəhşətli zorakılığın və qəddarlığın 

tətbiq edilməsinə yol aça bilər.  

      Təbabət sahəsindəki mütəxəssislərin birgə fəaliyyətləri nəticəsində bəşəriyyət 

bir vaxtlar onun üçün lənət sayılan xəstəliklərə qalib gəlməyi bacarmışdır. XX əsrdə 0,5 

milyon adamın həyatına son qoyan çiçək xəstəliyinin kökü bu gün kəsilmişdir. Vərəm 

və ya taun xəstəliklərinin meydana çıxması halları hələ baş versə də, yaxşı məlumdur 

ki, onların qabaqcadan qarşısını almaq və təhlükəsini aradan qaldırmaq artıq 

mümkündür. Bəlkə də nə vaxtsa insanlar öz resurslarına müvafiq olan istiqamətlərin 

əhəmiyyətini başa düşməklə dehumanizasiyanın da qarşısını almağı, onu 

dayandırmağı və ya bütünlüklə kökünü kəsməyi bacaracaqdır.  

      İrqçiliyin ilkin təzahürlərini ispanlar Meksikanı və Perunu işğal edəndə, 

ağlar, xüsusən ingilislər Şimali Amerikada məskunlaşdıqdan sonra onların yerli, tuzəm 

---

322 

 

əhaliyə göstərdikləri qəddarlığın, vəhşiliyin timsalında görmək mümkündür. Ernando 

Kortesin başçılığı altında ispan ekspedisiysı 1519-cu ildə Meksikada sahilə çıxıb, indiki 

Mexikonun yerində olan atstek paytaxtı Tenoçtitlanı işğal edəndə, atstek hökmdarı 

Montesuma onun şəxsində , rəvayətə görə vaxtilə himayə etdiyi xalqı tərk etmiş ağ 

sifətli allahın qayıdıb gəldiyini güman edərək, ona qiymətli hədiyyələr verdi. 

Montesuma Kortesi inandırmağa çalışdı ki, o, şəhərə girməsin. Kortes isə Tenoçtitlanı 

tutub, Montesumanı girov götürdü. Atsteklər qiyam qaldırıb, işğalçıları şəhərdən 

qovdular. İspanlar dörd ay davam edən qızğın döyüşdən sonra paytaxtı yenidən 

tutdular və əhalini kütləvi surətdə qırmağa başladılar. Meyidlərin üfunəti şəhərin 

havasını korlamışdı, bundan Kortesin özü də xəstələnmişdi. Montesuma da ispanların 

vurduğu yaradan 1520-ci ildə ölmüşdü. 

     1531-ci ildə ispan konkistadoru Fransisko Pisarro Peruya qədəm basanda 

imperiyanı idarə edən Atahualpanı oğurlatdırdı. Peru hökmdarı müşavirlərinə xəbər 

göndərdi ki, ispanların tələb etdiyi girov məbləğini ödəsinlər. Lakin Pisarro onu azad 

etmədi və1532-ci ildə edam etdi. Həmin ili Kusko şəhərini işğal edib, oradan nəhəng 

həcmdə qızıl götürdü. Hətta perulular ispanların tələbi ilə çox yer tutmasın deyə, 

olduqca qiymətli qızıl bəzək şeylərini əridib, kütlə şəklində təhvil verirdilər. 

     Şimali Amerikada isə yerli əhali olan hindulara qarşı yeni məskunlaşan 

ingilislər əsl genosid həyata keçirirdilər, bərabər olmayan döyüşlərdə çox sayda hindu 

qırılırdı. Amerikanlar onların yaşadıqları əraziləri ələ keçirirdilər. 1776-cı ildən indiyə 

qədər Birləşmiş Ştatlar Şimali Amerikanın yerli əhalisinin təqribən 1,5 milyard akr 

torpağını onların əllərindən almışlar ki, bu da Böyük Britaniya ərazisindən 25 dəfə 

çoxdur. Amerika hindularının zorla torpaqlarından köçürülməsi “Göz yaşları yolu” 

adlanır. Hindulara qarşı müharibə onların kökünü kəsmək məqsədini güdürdü. 

İnqilabın elan etdiyi azadlıq və bərabərlik idealları onlara aid deyildi. 1800-cü ildə 

sonralar Birləşmiş Ştatlara məxsus olacaq ərazilərdə yerli amerikalı hindular əhalinin 15 

faizini təşkil edirdi, 1900-cü ildə isə Şimali Amerika hinduları əhalinin təqribən 0,5 

faizinə bərabər idi, beləliklə öz vətənlərində milli azlığa çevrilmişdilər. İndi onlar 3,8 

milyon nəfər olmaqla, ABŞ əhalisinin 1 faizindən çoxunu təşkil edirlər. 

      İnsana nifrət özünü müxtəlif formalarda göstərir, onun ən iyrənc növlərinə 

də tarixdə rast gəlmək mümkündür. Kompraçikoslar (bu söz ispan dilində “uşaqları 

satın alanlar” deməkdir). İspaniyada, İngiltərədə və digər ölkələrdə XIII-XVII əsrlərdə 

uşaqları oğurlamaqla və ya satın almaqla, onları təlxək, akrobat və sairə şəklində 

satmaq üçün eybəcər hala salmaqla məşğul olurdular. Viktor Hüqonun “Güləyən 

adam” romanının qəhrəmanı Quinplen uşaq vaxtı kralın əmri ilə həmin adamlar 

tərəfindən belə eybəcərləşdirilmişdi. Onun ağzı qulağına qədər cırılmış olduğundan, 

daim, hətta ağlayanda da gülən kimi görünürdü. Yeganə  yaxşı hal orasında idi ki, 

Quinplenə vurulmuş gözəl qız Deya Ursus kor olduğuna görə onun eybəcərliyindən 

hali deyildi. Quinplenin dəhşətli qılafının arxasında onun həssas, fədakar və sevən 

könlü gizlənirdi. Dahi Hüqo uşaqlara qarşı insanlığa zidd olan bu qəddarlığı özünə 

məxsus olan təsirli yaxmalarla, yüksək effektliliklə təsvir edir.  

Kompraçikoslar çoxdan tarixin zibilliyinə təhvil verilmişdir. Lakin uşaqlara qarşı 

cinayətlər formasını dəyişməklə başqa şəkil alır. Bütün dünyanın hiddətinə səbəb olan 

pedofiliya genişlənərək, artıq biabırçı şəbəkələrin köməkliyi ilə yayılmağa başlamışdır.  

---

323