Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış
Yüklə 3,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
12. İmperatorların şəxsiyyəti onların sirlərini açır
I Dünya müharibəsində Avropanın altı böyük dövləti – bir tərəfdən Almaniya, Avstriya-Macarıstan və Osmanlı imperiyası, digər tərəfdən isə İngiltərə, Fransa və Rusiya imperiyaları üz-üzə dayanmış, öz hökmranlıqlarını möhkəmləndirmək üçün ölüm-diri mübarizəsinə girişmişdilər. Əgər diqqətlə təhlil edilsə, bu müharibənin başlanmasında və dörd ildən artıq bir müddətdə milyonlarla insanın qanının axıdılmasında bu dövlətlərin bayraqları altında vuruşan titul xalqlar – nə almanlar və türklər, nə ingilislər və fransızlar, nə də ruslar əslində bu cinayətə görə heç bir məsuliyyət daşımırdılar. Onlar nə müharibə cığırına düşmüş, nə də torpaqlar işğal etməyə, şəhərləri dağıtmağa girişmişdilər. Məgər Troyaya sadəcə yunanlar hücum etmişdilərmi, yoxsa Mikena çarı Aqamemnon qardaşı arvadı Yelenanın qaçırılması bəhanəsindən istifadə edib, Kiçik Asiyadakı bu varlı şəhər-dövləti tutmaq üçün yaxşı fürsət düşdüyünü anlayıb, dənizi keçərək, arqonavtlar «qızıl yun» ardınca Kolxidaya üzdüyü kimi, yelkənləri dolduracaq külək nəminə öz qızı İfigeniyanı da qurban verərək, Troya ətrafına gəlmiş və on il davam edən müharibəni zəfərlə başa çatdıra bilmişdi. Troya darmadağın edilmiş, çar Priam bütün ailə üzvlərini ölüm və əsir düşmək nəticəsində itirmiş, bu bədbəxt şəhərin min ildən sonra Karfagenn başına gələn bir faciəni yaşamasına səbəb olmuşdu. Homerin yazdığı kimi, əslində, Troya müharibəsini allahlar aparırdı, onların iradəsinə görə silahlı toqquşma belə uzun müddət davam etmiş, yunanlar və troyalılar şahmat oyununda hərəkət etdirilən piyadalar rolunda çıxış etmişdilər. Əgər Makedoniyalı Aleksandr olmasaydı, onun həmvətənləri və yunan əsgərləri hansı dəlisov istəyə görə isə Persiyaya, Mərkəzi Asiyaya və Hindistana gedib çıxardılarmı? Militarizmə meyli ilə seçilən Romanın məşhur sərkərdələri üç Puniya müharibəsi aparmaqla Karfageni tədricən məhv etmiş, son müharibədən sonra yerini də şumlamışdılar. Sezar Qalliyanın işğalı ilə kifayətlənməyib, Britaniya adalarına da keçmişdi. Axı sadə əsgər bu miqyasda olan məsələlər barədə heç cür düşünə də bilməzdi. Məgər Qərb imperiyasını sadə franklar yaratmışdılarmı? Prussiyanı döyüş və işğal yoluna sadə prussiyalılar deyil (Konrad Adenauer onları «əcdadlarını unutmuş slavyanlar» adlandırırdı), I Fridrix Vilhelm və onun oğlu Böyük Fridrix salmışdı. 277
Napoleon təkcə fransızları deyil, zəbt etdiyi ölkələrin əsgərlərini də bütün Avropanı işğal etməyə istiqamətləndirmiş, qitəni qan dənizinə çevirmişdi. Bir vaxtlar Osmanlı sultanları Mehmet Fateh, Səlim Yavuz və Süleyman Kanuni imperiyanın üç qitəyə yayılması üçün cəbhələrdə böyük qələbələr çalmışdılar. Lakin XVII əsrdən imperiya tənəzzül yoluna qədəm qoydu. Rusiya ilə apardığı çox sayda müharibələrdə isə geniş ərazilərini itirməli oldu. Bismark məsələləri «dəmir və qanla» həll etmək yolunu göstərir və 1870-ci ildə Prussiyanın Fransa ilə müharibəsinə uğurlu cəhd edib, Sedanda fransız ordusunun darmadağın edilməsinə nail oldu. O, Almaniyanı birləşdirərək Avropanın qüdrətli dövlətinə çevrilmişdi. Lakin onun işğal siyasətinin bir gün öz ölkəsinə və xalqına da bədbəxtliklər bəxş edəcəyini heç ağlına da gətirməzdi. Bismark irsi Almaniyanı iki dünya müharibəsinə başlamağa istiqamətləndirdi və hər iki müharibədə Almaniya məğlub oldu. Bir sözlə, imperiyalar heç də xalqların tarixə «hədiyyəsi» olmayıb, bir sıra hərbi və siyasi xadimlərin başqa xalqlara, nəticədə həm də öz xalqına bəxş etdiyi bədbəxtlikdir. İmperiya latın sözü olan «imperium» ifadəsindən meydana gəlmişdir, bu, «hökm sürmək, hakimiyyət» mənasını verir. Qədim Romada «divide et impera» ararıcı prinsipə çevrilmişdi, «parçala və hökm sür» mənasını verməklə, xalqı əsarət altına almaq üçün onu parçalamağın vacib olduğunu bildirirdi. İmperiya bu prinsipdən istifadə etməklə yanaşı, çox sayda ölkələri və xalqları öz hakimiyyəti altına salıb, onların bu asılılığını əbədiləşdirməyə çalışırdı. Onsuz da imperiyanın yaranmasında silah, qan axıdılması, müharibə başlıca rol oynadığı kimi, imperiya öz hakimiyyətinə qarşı xalqların etirazı şəklində azacıq təhlükə gördükdə, öz yırtıcı təbiətinə uyğun olaraq, yenə də köhnə vasitələrə əl atmaqdan, təkcə ayrı-ayrı əraziləri deyil, qitəni, bütün dünyanı müharibə teatrına çevirməkdən belə çəkinmir. İmperiyalar hakim dövlətin adı ilə adlansa da, qədim dövrlərdə olan kimi onu yaradanların, məsələn. Makedoniyalı Aleksandrın və ya Çingiz xanın adı ilə olan kimi adlandırılsaydı, bu, daha düzgün olardı. Uzun ömür sürən bir imperiyanı heç də Avstriya yox, Habsburqlar sülaləsi yaratmışdı. Ona görə də I Dünya müharibəsinin başlanmasında günahkar olan bu şər əməlin beş iştirakçısına daha yaxından bələd olmaq, onların həyata keçirdikləri eybəcərlikləri daha yaxşı dərk etməyə kömək edərdi. Böyük ispan rəssamı Fransisko Qoyya 1800-cü ildə yaratdığı «Kral IV Karlın ailəsi» tablosunda ispan monarx ailəsinin üzvlərini daha çox psixoloji reallıqda, daxili aləmlərinə nüfuz etməklə onların portretlərini təsvir etmişdir. Onlar mənəviyyat adlanan dünyanın xarabalıqlarını əks etdirdiklərindən, eybəcərlikləri daha aydın nəzərə çarpır. I Dünya müharibəsindəki imperatorların da, yəqin ki, belə realist təsvirə ehtiyacları vardır. Vuruşan imperatorlardan ən qocası Avstriya-Macarıstan imperatoru, bundan əvvəl isə 1967-ci ilə qədər Avstriya imperatoru olmuş I Frants-İosif idi. O, I Dünya müharibəsinə girmək barədə dekreti imzalamaqla, dörd il sonra, əlbəttə, əgər iki il əvvəl ölməsəydi, imperiyanın xatirəsinə rekviyem oxuyardı. 1882-ci ildə o, Almaniya və İtaliya ilə Üçlük İttifaqı bağladı. Onun hakimiyyətdə rolu əvvəllər böyüyüb, onu mütləq monarxa çevirmişdi. 278
Frants-İosif 1830-cu ildə Vyana yaxınlığındakı Şonbrun sarayında doğulmuşdu, ershersoq Frants-Karlın və Bavariya kralı I Maksimilian İosifin qızı Sofiyanın böyük oğlu idi. Onun əmisi I Ferdinand övladsız olduğundan, Frans-İosif tacın varisi kimi tərbiyə olunmuşdu. Onun hərbi məşqlər keçməsinə xüsusi diqqət verilirdi. 1848-ci ilin dekabrında ölkədə inqilab başlandıqda imperator Ferdinand taxt-tacı tərk etdikdən sonra 18 yaslı Frants-İosif imperator elan edilmişdi. Qoca kansler Metternix Frants-İosifə daha böyük təsir göstərmişdi. Lakin ona ən güclü təsiri arvadı olan Bavariya hersoginyası göstərmişdi. O, bu qadınla 1854-cü ildə evlənmişdi. 1850-ci ildə Prussiya Almaniyada Avstriyanın ağalığını etiraf etmişdi. 1867-ci ildə imperiyadakı bütün millətləri razı salmaq üçün Frants-İosifin həyata keçirmək istədiyi tədbirlər uğursuzluğa uğradıqda, Macarıstana qarşı kompromiss imkanından istifadə edildi. Nəticə imperial və ya kral «Dual monarxiyası» oldu, bunda Avstriya və Macarıstan bərabər partnyorluqda birgə yaşadılar. Frants-İosif tam ürəkdən Macarıstan kompromissini dəstəkləyirdi. Güclü xarici işlər nazirləri xarici siyasəti aparmaqda Frants-İosifə çox köməklik edirdilər. Onun xarici siyasəti sülaləyə və şəxsiyyətə əsaslanırdı. İmperatorun öz ailəsinə münasibəti də sülalə qaydalarına əsaslanırdı. O, sevdiyi qıza evlənmişdi, lakin sonralar bu nikah arvadının ekssentrik xasiyyətinin zərbələrinə məruz qalmışdı. Arvadının 1898-ci ildə Cenevrədə qətlə yetirilməsi onu dərindən kədərləndirmişdi. Onun varisi olan Rudolf da 17 yaşlı baronessaya məhəbbətinə görə özünü intihar etmişdi. O, oğluna yaxşı tərbiyə verməmişdi, onu Belçika printsessası Stefaniyə evlənməyə məcbur etmişdi, dul qalan gəlin ikinci dəfə morqanatik (kral ailəsinə mənsub olanın kral ailəsinə mənsub olmayanla nikaha girməsi) nikaha girəndə, Frants-İosif bunu sülalə əleyhinə cinayət kimi qiymətləndirərək, qadını bağışlamamışdı. Göründüyü kimi, faciələr imperatorun şəxsi həyatından yan keçməmişdi və 1914-cü ildə belə bir faciə onu yenidən yaxaladı, bu da varis Frants-Ferdinandın qətlə yetirilməsi idi. Frants-Ferdinand morqanatik nikaha girəndə, imperator bununla barışmalı olmuşdu. Onun ailədə daha yaxın olduğu kiçik qardaşı Lui Viktor idi. Lakin fransızların köməkliyi ilə qardaşı ershersoq Maksimilianın Meksika imperatorluğunu öz üzərinə götürməsi və nəticədə 1867-ci ildə meksikalılar tərəfindən güllələnməsi kimi bir faciəyə görə o, əvvəlcədən bundan xəbəri olan kiçik qardaşını heç məzəmmət də etməmişdi. Frants-İosif 68 il ərzində taxt-tacda olmuşdu, XX əsrin ikinci onilliyi isə imperiyanın ləğv edilməsinin şahidi oldu. Onun çox saydakı səhvləri böyük nailiyyətləri ilə tarazlaşırdı. Səhvlərinə gəldikdə, 1864-cü ildə Prussiya ilə ittifaqda Danimarkaya qarşı uğurlu müharibəyə başladığı halda, Prussiya ilə sözləşməsi Yeddiillik müharibənin başlanmasına (iyun-iyul 1866-cı il) səbəb olmuşdu. Beləliklə, I Frans-İosif bəzi tarixçilər tərəfindən, Dünya müharibəsi adlandırılan Yeddiillik müharibənin gerçəkliyə çevrilməsində də, I Dünya müharibəsinin baş verməsində olduğu kimi, öz bədnam rolunu oynamışdı. Nailiyyətləri isə imperatorun öz vəzifəsinə sakit qaydada özünü həsr etməsinin möhürünü daşıyırdı. O, memarlığa valeh idi, arxitektura üslublarına aludə olduğundan öz paytaxt şəhərləri olan Vyananın və Budapeştin gözəlləşməsinə, füsunkar memarlıq
279
abidlərinin yaradılmasına şəxsən şərik idi. O, incəsənət xadimlərinə yaradıcılıq azadlığı verirdi. Vals janrında incilər yaratmış İohann Ştrausla sarayın balkonunda xalq qarşısına çıxanda alqışlarla qarşılanan bəstəkarın xidmətləri müqabilində onu Vyananın əsl kralı adlandırmışdı. Final səhnədə də Avstriya-Macarıstan imperatorun şəxsiyyətindən möhkəm köməklik almaqda davam edirdi. Frants-İosif böyük ovçu idi, ovçuluğa xüsusi həvəs göstərirdi, bəlkə də təbiətin qoynunda keçirdiyi anlar ona şəxsi həyatındakı faciələri və çiynində gəzdirdiyi böyük səlahiyyətlər yükünün ağırlığını bir qədər unutdururdu. Almaniya imperatoru II Vilhelm 1914-1918-ci illərdəki I Dünya müharibəsini başlamaqla, bu müharibənin ləkəsini öz üzərində daşımalı olan, bəlkə də, birinci şəxs idi. O, 1859-cu ildə Potsdamda doğulmuşdu, anadan olandan zədələnmiş sol ələ malik idi. Tac prinsi, sonra bir neçə aylığa imperator olmuş III Fridrixin və Böyük Britaniya kraliçası Viktoriyanın böyük qızı olan Adelaida Viktoriyanın böyük övladı idi. Uşağın qolunun zədəsi böyüyəndə də sağalmadı. Bəzi tarixçilər onun davranışının açarını məhz bu əlillikdə görürlər. İngiltərə kralı I Karlın da uşaqlıqda ayaqlarının zəifliyi onun xarakterinə öz təsirini göstərmişdi. Atası kral Ceyms isə buna fikir vermirdi, öz homoseksualist məşuqları ilə əylənməsi ona çox şeyləri unutdururdu. İstənilən fiziki qüsur bəzən xarakterə də öz təsirini göstərməmiş qalmır. Anasının Vilhelmi ingilis liberallığı ruhunda tərbiyə etmək cəhdlərinə baxmayaraq, o, Prussiya xalqının möhkəm, igid, qənaətcil, özünü qurban verməyə hazır olan hökmdar yetişdirməyə qadir olduğu iddiasına rəğbət bəsləməklə, məhz bu xüsusiyyətlərə yiyələnməyə cəhd etmişdi. Ona görə də anası Viktoriya ilə münasibətlərində çətinliklər mövcud idi, lakin qadın ona müəyyən təsir göstərməyi bacarmışdı. 1881-ci ildə Vilhelm printsessa Avqusta Viktoriyaya evləndi, bu qız Şlezviq- Holsteyn-Sandenburq printsessası idi. Yeddi il sonra babası I Vilhelm 80 yaşında öldü. Fridrix 1888-ci ildə imperatora çevrildi, lakin bir az əvvəl tutulduğu boğaz xərçəngi xəstəliyindən az sonra öldü. Beləliklə, Vilhelm 29 yaşında kayzer oldu. Bu, Hohensollern sülaləsindən olmaqla, bu vaxt hökmranlıq üçün ilahi missiyanı qəbul etmək kimi idi. İmperatorun ilk tədbirlərindən biri kansler Bismarkı, Almaniyanı birləşdirən və onun qüdrətinin qabarmasında böyük xidmətləri olan bir dövlət xadimini vəzifəsindən uzaqlaşdırması idi. Əslində o, olduqca təcrübəli və istedadlı məsləhətçidən məhrum oldu. Axı qoca kansler onun qarşılaşdığı problemlərə əla cavablar tapa bilərdi. Ancaq onu da nəzərə almaq lazımdır ki, məhz Bismark Fransanı Almaniyanın barışmaz düşməni etmişdi. 75 yaşlı Bismark da yeni problemləri həll etməkdə çətinlik çəkirdi. Həm də Vilhelm qeyri-müəyyən planlar cızırdı və bu, sarayda müxalifətin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdu. 1896-cı ildə Cənubi Afrika Respublikasının prezidenti Paul Krigerə Britaniyanın üzərində qazanılan qələbə münasibətilə Vilhelmin göndərdiyi təbrik teleqramı İngiltərədə qəzəb dalğasının yaranmasına səbəb oldu. Tanjerə səfər edəndə isə, 1905-ci ildə burada Mərakeşin müstəqilliyi ideyasını dəstəkləməyi bəyan etməklə, Fransanın bu ölkədəki mövqeyinə əslində əks çıxmışdı. Bundan əvvəl isə Britaniya Fransa ilə mübahisələrini həll etmişdi. Bu hərəkəti ilə
280
Vilhelm göstərmək istəyirdi ki, Britaniyanın Fransa ilə ittifaqının onun üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur. 1908-ci ildə Vilhelm İngiltərəyə səfər etdikdən sonra həmin ölkənin «Daily Telegraph» qəzetinə verdiyi nəzakətdən uzaq olan müsahibəsi Almaniyada böyük coşqunluq yaratdı. O, intervü götürən müxbirə demişdi ki, alman xalqının böyük hissəsi anti-ingilis əhval-ruhiyyədədir. Vilhelm dialoqun mətnini kanslerə göndərsə də, o, yazının məzmununa əhəmiyyət verməmiş, sonra isə Reyxstaqda öz ağasını olduqca yararsız qaydada müdafiə etmişdi. Bu sözlər ingilisləri qəzəbləndirməyə bilməzdi. Britaniyanın mərhum kraliçasının nəvəsi bu ölkənin xalqı barədə düşmənçiliyə bərabər olan ifadə işlətməklə, əslində onu təhqir etmişdi. 1911-ci ildə Mərakeş böhranı vaxtı fransızların bu ölkəyə müdaxiləsinə bir daha mane olmağa cəhd göstərmişdi, bu isə müharibəyə aparıb çıxara bilərdi. I Dünya müharibəsi Avstriya-Macarıstanı süqutdan xilas etmək cəhdi kimi başlanmışdı. Serbiya ilə böhranda o, Avstriya- Macarıstanın tərəfini saxlamışdı. Bu, dünyanın Almaniya ilə münaqişəsinə çevrildi. Müharibə dövründə Vilhelm rəsmən baş komandan olsa da, işi idarə edən generallara müqavimət göstərə bilmirdi. Almaniya həlledici qələbə qazanmadığına görə müharibə illərində onun nüfuzu tənəzzülə uğramışdı. Artıq ordunun və donanmanın dəstəyindən məhrum olmuşdu. 1918-ci ilin payızında o, bu fikrə gəldi ki, Almaniya müharibəni uduzur, lakin məğlubiyyəti öz tacına yaraşdırmırdı, təslim olmaqdan imtina edirdi. Lakin 9 noyabrda bunu istəməsə də, taxt-tacdan əl çəkməyə məcbur edildi və ailəsi ilə birlikdə özünə Niderlandda sığınacaq tapdı. O, bununla əsir düşməkdən və ya cəzası kimi mümkün ola biləcək ölüm hökmündən (qapını kəsən inqilab isə özünü, yəqin ki, mülayim aparmayacaqdı) yaxa qurtara bilsə də, lakin birləşmiş Almaniyada qısa ömürlü monarxiyanı xilas edə bilmədi, bu monarxiya çox gənc – 47 yaşında dünyadan getdi. II Dünya müharibəsinin ikinci ili davam edəndə 4 iyun 1941-ci ildə II Vilhelmin özü də Niderlandda vəfat etdi. 1871-ci il Almaniya Konstitusiyası Kayzerə böyük hüquqlar vermişdi, o, kansleri təyin və azad edə bilərdi. Reyxstaq isə Kayzerin təyinatlarını danışıqsız dəstəkləyirdi. Digər tərəfdən, alman ordusu və hərbi-dəniz donanması mülki hökumətə tabe deyildi və Kayzer Almaniyada yeganə şəxs idi ki, hərbi siyasəti müəyyən edə bilərdi. İngilis mətbuatı Kayzeri Ali Müharibə Ağası kimi qələmə verirdi, o, müharibəyə başlamaq qərarını verməkdən başqa isə heç bir şeyə qadir deyildi. O, Britaniyanın dəniz donanması gücündə bir hərbi-dəniz qüvvəsi yaratmağa cəhd edirdi. O, axını dayandırmaq əvəzinə, özü də axınla birlikdə üzməyə üstünlük verdi və müharibə dalğası onun ağılsız ideyalarını və özünü də batırdı. Rusiya çarı I Nikolayın 1917-ci ildə taxt-tacdan əl çəkməyə məcbur edilməsi əsrlərlə davam edən imperiyanın sonu demək idi. Təbiətcə utancaq və fikrini asanlıqla dəyişən olan Nikolay erkən yaşlarında Rusiyada avtoritar hökmdar rolunu oynamağa girişdi. Onun irticaçı münasibəti daxili və xarici siyasət işlərinin icrasında ümumi səriştəsizliyi ilə birləşməklə, xalq arasında ondan narazılığın yaranmasına səbəb olmuşdu. II Nikolay 1868-ci ildə Tsarskoye Seloda, Sankt-Peterburq yaxınlığındakı çara məxsus olan yay saraylarının birində anadan olmuşdu. 1881-ci ildə III Aleksandr kimi
281
çar olan tsareviçin və onun arvadı Mariya Fyodorovnanın (danımarkalı Daqmarın) oğlu idi. 1894-cü ildə ölən atasını taxt-tacda əvəz etmişdi. Nikolay nə təcrübəsinə, nə də xarakterinə görə mürəkkəb işlərə yaramırdı, bu işlər isə geniş imperiyanın bir avtoritar hökmdarı kimi onu gözləyirdi. O, müəllimindən hərbi təhsil almışdı, onun zövqü və marağı isə gənc Rusiya qvardiya zabitinə məxsus olan qaydada idi. Rəsmi işlərdə özünü xəstə kimi hiss edirdi. Təbəələri ilə ünsiyyətdən qaçırdı, əsasən öz ailə dairəsindəki özəl həyata üstünlük verirdi. 1896-cı ildə evləndiyi arvadı Aleksandraya ehtirasla vurulmuşdu. Bu qadın isə öz ərində olmayan möhkəm xarakterə malik idi və Nikolay özünü bütünlüklə ondan asılı hesab edirdi. Arvadının təsiri altında Qriqori Rasputin kimi şarlatanın məsləhətlərinə ehtiyac duyurdu. Nikolay həm də digər məsuliyyətsiz favoritlərə malik idi, onlar isə çarı təhrif olunmuş məlumatlarla təmin edirdilər. Onu istənilən vaxt aldada bilirdilər, öz nazirlərinə isə o, inanmırdı, çünki onlar intellektual səviyyədə ondan yuxarıda idilər. O, öz hökumətinə mütəşəkkil qaydada işləməyə imkan vermirdi, onun birgə fəaliyyətini əslində heçə endirməyə çalışırdı. O, hökumətə tapşırıqlar vermək əvəzinə, nazirləri ayrı-ayrılıqda qəbul edir, hökuməti aramla işləməyə qoymurdu. Avtoritar hakimiyyətin rolu barədə baxışı da sadəcə uşaq təsəvvüründən uzağa getmirdi. O, güman edirdi ki, hakimiyyəti Allahdan almışdır və yalnız onun qarşısında cavabdehdir. Vətən və xalq qarşısında məsuliyyət daşımaq məsələsi isə onu düşündürmürdü. Özünün əksinə hərəkət edərək, təbiətcə iradəsizliyini pozaraq qitədəki mürəkkəb mübarizə sahəsinə öz istəyindən asılı olmayaraq daxil olmalı idi. Ağıl və iradə döyüşündə isə o, başqalarına məxsus olan silahdan əsasən məhrum idi. 1905-ci ildə o, alman imperatoru II Vilhelmlə ittifaq bağladı, baxmayaraq ki, Rusiya Almaniyanın ənənəvi düşməni olan Fransa ilə artıq müttəfiq idi. O, ilk Rusiya hökmdarı idi ki, Asiyaya tam şəxsi maraq göstərmişdi. Tsareviç kimi 1891-ci ildə Hindistana, Çinə və Yaponiyaya səfər etmişdi. Onun Koreyada Rusiyanın təsirini möhkəmləndirmək cəhdi, oranı özünün dayaq nöqtəsi hesab edən Yaponiyanı narazı salmaya bilməzdi və bu, müəyyən dərəcədə rus-yapon müharibəsi (1904-1905-ci illər) üçün səbəb rolunu oynadı. Məğlubiyyət Rusiyanı böyük Avrasiya dövlətinə çevirmək barədəki onun arzularını alt-üst etdi. Bu qeyri-real arzular isə çox böyük idi. O, Çini, Tibeti, Persiyanı öz nəzarəti altına almağı düşünürdü. O, yaxşı siyasətçi kimi tanınan baş nazirlərinin məsləhətlərinə məhəl qoymurdu. P.A.Stolıpin Rasputinin neqativ təsiri barədə danışmağa cəsarət etdiyinə görə hökmlü imperatriçənin xoşuna gəlmirdi. İmperator da ona inanmırdı və intriqalar vasitəsilə onun nüfuzunun laxladılmasına imkan verirdi. Uzaq Şərq barədəki ambitsiyaları yaponlar tərəfindən məhv edildikdən sonra Rusiya öz diqqətini Balkanlara tərəf çevirdi. Nikolay slavyanların milli ruhda canlanmalarına rəğbətlə yanaşırdı və Türkiyə boğazlarına nəzarəti ələ keçirmək istəyirdi. I Dünya müharibəsi başlananda monarxiya güclənmişdi. Lakin idarə edən qrupla ictimai rəy arasındakı uçurum genişlənməkdə davam edirdi. 1915-ci ildə çar arvadının təhriki ilə öz əmisi oğlunu baş komandanlıqdan azad edib, özü onun yerini tutdu. Lakin o, müharibə aparmaq təcrübəsinə malik deyildi. 282
8 mart 1917-ci ildə Petroqradda qiyam baş qaldırdıqda, Nikolay qoşunları şəhərə göndərdi ki, qayda bərpa olunsun. Hökumət istefa verdi, ordunun dəstəklədiyi Duma imperatoru taxt-tacdan əl çəkməyə çağırdı. Nikolay qardaşı Mixailin xeyrinə taxt- tacdan getdi, Mixail isə bundan imtina etdi. Taxt-tacdan devrildikdən sonra II Nikolay öz xalası oğlu Corcdan xahiş etdi ki, ona ailəsi ilə birlikdə Böyük Britaniyada yaşamaq üçün sığınacaq versin, lakin kral V Corc onun bu xahişinə cavab vermədi. 1918-ci ilin aprelində keçmiş çar, ailəsi ilə birlikdə Yekaterinburqa götürüldü və iyulun 16-dan 17-nə keçən gecə çar, arvadı və beş övladı yaşadıqları evin zirzəmisində öldürüldülər. İngiltərə kralı V Corc 1865-ci ildə anadan olmuşdu, sonralar VII Eduard kimi kral olmuş prints Albert Eduardın ikinci oğlu idi. Öz böyük qardaşı prints Albert Viktorun 1892-ci ildəki ölümünə qədər o, hərbi-dəniz donanmasında xidmət etmişdi. O, xüsusi məşq etməli idi, çünki artıq taxt-taca varis olmuşdu. O, öz mərhum qardaşının nişanlısı olan printsessa Mariya Tekliyə evlənmişdi. Atası 1901-ci ildə taxt-taca çıxdıqdan sonra o, Uels prinsi olmuşdu. 1901-ci və 1908-ci illərdə Avstraliyaya, Afrikaya və Kanadaya, 1905-c1906-cı illərdə isə Hindistana səfər etmişdi. O, 1910-cu ilin martında vəfat edən atasının yerini tutmuşdu. Yeni kral hökmranlığının erkən dövründə qorxulu təhlükələrlə üzləşməli olmuşdu. 1909-cu ildə baş nazir Devid Lloyd Corcun liberal hökumətini büdcəsi Lordlar palatası tərəfindən qəbul edilmədikdə, İcmalar Palatası yuxarı palatanın səlahiyyətlərini məhdudlaşdırmağa cəhd etmiş, parlamentdə konstitusional mübarizə başlanmışdı. Corc öz krallığı dövründə baş nazir olmuş H.H.Askvitə göstəriş verdi ki, mübahisəyə son qoymaq üçün müxalifətlə anlaşma yollarını arasın. Bir qədər sonra isə hökumət İrlandiyanı idarə etmək barədə bəzi təkliflər irəli sürdü, bu da ciddi toqquşmalara səbəb oldu. Kral siyasi liderləri öz sarayında konfransa topladı, lakin I Dünya müharibəsinin başlanması ilə onun nəticəsi heç nəyə çevrildi. Müharibə ərzində isə kral Corcun hörməti xeyli artdı və o, bir neçə dəfə Fransadakı cəbhələrdə oldu. I Dünya müharibəsindən sonra kral bir neçə ciddi sənaye buntları ilə qarşılaşdı və yeni baş nazir axtarmağa məcbur oldu. Kral Stenli Bolduini seçdi. 1928-ci ilin sonunda kral Corc ciddi xəstə idi və hökmranlığının sonrakı illərində öz sağlamlığına xüsusi qayğı göstərməli oldu. 1931-ci ildə funt sterlinqin kəskin devalvasiyası və nəticədə əmələ gələn maliyyə böhranı Leyborist Partiyasını parçaladı. O, partiyaları koalisiya hökumətini yaratmağa inandıra bildi. 1935-ci ilin mayında Corcun krallığının gümüş yubileyində xalq ona hüsn-rəğbətini və valeh olduğunu ifadə etdi. Atasından fərqli olaraq, kral Corc azacıq sosial maraqlara malik idi. Onun özəl dostluğu erkən illərdəki köhnə dənizçi yoldaşları ilə qapanıb qalırdı. Onun zövqü ölkə centlemeninin zövqü idi, o, ovçuluğu çox sevirdi və dövrünün sərrast ovçularından biri hesab olunurdu. Kral Corcun beş oğlu var idi, onlardan biri kral VIII Eduard və digər kral VI Corc idi. Kiçik oğlu prints Con gənc yaşında ölmüşdü. Qızı Mariya isə saray printsessası olmaqla, 6-cı qraf Heyavuda ərə getmişdi.
|