Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

 

9. Müharibənin itkiləri 

 

I Dünya müharibəsi Avropa sivilizasiyanı viran qoydu. Sayı 8 və 9 milyon 

arasındakı əsgər döyüş meydanlarında həlak olmuşdu, digər 22 milyon yaralanmışdı.  

Müttəfiqlər və onlara qoşulan dövlətlər I Dünya müharibəsinə 42 milyondan 

artıq adam cəlb etmişdi və 5 milyondan artıq adam itirmişdi. Mərkəzi Dövlətlər 

Türkiyə və Bolqarıstanla birlikdə 23 milyona yaxın adam səfərbərliyə almış və 3,4 

milyon adam itirmişdilər. 

Müharibədən çıxanların bir çoxu sonralar döyüşdə aldıqları yaralardan ölürdü 

və ya adamlar qollarını, ayaqlarını itirməkdən və ya digər formada olan zədələrdən 

əziyyət çəkirdilər. Çox sayda gənc adamın ölümü və ya zədə alması nəticəsində Avropa 

ölkələrinin çoxunda doğum dərəcəsi nəzərə çarpan qaydada aşağı düşmüşdü. I Dünya 

müharibəsi öz veteranlarının «itirilmiş nəslini» yaratdı. Onlar zorakılığa adət etmişdilər 

və vuruşanların müharibədən sonrakı dəstələrini yaratmaqla Mussoliniyə və Hitlerə 

hakimiyyətə yiyələnməkdə köməklik göstərdilər. 

Təkcə əsgərlərin ölümü ağır təsir bağışlamırdı. Saya-hesaba gəlməyən mülki 

adamlar müharibədən, vətəndaş müharibəsindən və ya aclıqdan ölmüşdü. 1915-ci ildə 

Türk hökuməti erməni azlığının üsyan etməsindən və onların ruslara kömək 

göstərməsindən şübhələndiyindən, kişi cinsindən olan bəzi erməniləri  öldürməyə, 

qadın və uşaqları sürgün etməyə başladılar. Türkiyə vətəndaşları olan erməni azlığı 

ruslarara kömək etməyə çalışır, əslində müharibə dövründə öz dövlətlərinə qarşı 

xəyanət edirdilər. Axı savaşda xəyanət müharibə silahı hesab olunur. Ermənilər də 

dövlətin tədbirlərinə  cavab olaraq türkləri qətlə yetirməyə əl atırdılar. Ümumiyyətlə, 

böyük faciə baş verdi. Çox sayda erməni qırğına məruz qaldı, sürgün olunanlar isə 

səhralarda və bataqlıqlarda dəhşətli əzablara düçar oldular. Qətlə yetirilən türklər də az 

deyildi.  

I Dünya müharibəsi təkcə itkiləri, əzabları, dəhşətləri ilə xatırlanmaqla yanaşı, 

onun bircə səhnəsi həm də bir-birilə vuruşan iki imperiyaya – Britaniya və Osmanlı 

imperiyasına görkəmli siyasi xadimlər bəxş etmişdi. Söhbət 1915-ci ildə gedən Qallipoli 

döyüşündən gedir, onun təşəbbüskarı gələcək Britaniya baş naziri, II Dünya 

müharibəsindəki qələbənin arxitektoralarından biri Uinston Çörçill, ikincisi 1945-ci il 

seçkilərində Leyborist partiyasının qələbəyə çatdırmaqla baş nazir kimi Çörçilli əvəz 

edən Klement Ettli idi. Üçüncüsü isə yeni Türkiyə Respublikasının banisi, sonralar 

Atatürk adlanan Mustafa Kamal idi. Onlar öz ölkələrinin tarixində mühüm rol 

oynamaqla yanaşı, beynəlxalq aləmdə də böyük nüfuz sahibləri olmuşdular.  

Uinston Çörçill Qallipoli döyüşündə ingilislərin türklər tərəfindən biabırçı 

məğlubiyyətinin əsas təqsirkarı idi, çünki bu əməliyyatın keçirilməsinin müəllifliyi 

Admirallığın birinci lordu kimi ona məxsus idi. o, özü döyüş səhnəsində olmasa da, 

---

265 

 

əməliyyata rəhbərlik etmişdi. Belə uğursuzluğa görə o, hərbi-dəniz qüvvələrinin 

komandanlıqdan istefa vermiş, günahı başqalarının üstünə yıxmağa çalışmışdı. Hətta o, 

türklərin batırdığı ingilis gəmilərinin köhnə olması bəhnəsini irəli sürərək, guya onların 

batmalı olduğunu vurğulayaraq, bu biabırçılığa haqq qazandırmağa çalışmışdı. Lakin 

onu nəzərə almırdı ki, batan gəmilərdə həlak olan dənizçilər və əsgərlər axı köhnə, qoca 

deyildilər, bu gənc adamların həyatı niyə avantüra xarakterli əməliyyata görə qurban 

verilmişdi?  

Lakin bəlkə də Çörçillin bu uğursuzluğu və istefaya getməsi olmasaydı, onun 

alman nasizminin təhlükəsini gec də olsa duyub, ona qarşı çıxması və II Dünya 

müharibəsinin qızğın başlanğıcında yenə də Admirallığın rəhbərliyinə qayıtması, az 

sonra, 1940-cı ilin 10 mayında döyüşən Böyük Britaniyanın baş naziri vəzifəsini 

tutmasına səbəb olmazdı və daha böyük miqyasda qisasa onu ilhamlandırmazdı. O, 

daha böyük qələbə ilə Qallipoli ləkəsini öz üzərindən silə bilərdi və bunu bacardı. 

Qələbəsi isə onu daha yüksəklərə qaldırdı, ona dünya şöhrəti bəxş etdi.  

Klement Ettli isə Qallipolidə vuruşmuş və yaralanmışdı. O, Leyborist 

partiyasının lideri kimi 1945-ci ilin iyul seçkilərində qalib gələrək, Böyük Britaniyanın 

baş naziri seçilmişdi. Müharibə qəhrəmanı öz yerini sülh dövrünə daha çox uyğun 

gələn bir xadimə veriləsi oldu. Ettli Britaniyanın dinc inkişafına, müharibədən sonrakı 

iqtisadiyyatının bərpa edilməsinə, müharibənin yaralarının sağaldılmasına böyük töhfə 

verilmişdi, onunla bu sahədə hətta iki dəfə baş nazir olmuş Çörçill də müqayisə edilə 

bilməz. Leybolrist hökumətinin uğurlu daxili və xarici siyasəti İngiltərənin inkişafına 

xeyli təsir göstərdi. Onun hökumətə başçılıq etdiyi dövrdə Hindistan müstəqillik 

qazandı və imperiyanın dağılması ciddi sarsıntıya yol verilmədən getdi. Çörçill isə 

daim hind xalqının mübarizəsinə müqavimət göstərir, bu mübarizənin lideri Mahatma 

Qandini istehza qaydasında «çılpaq dərviş» adlandırırdı. Ettli isə Hindistan 

məsələsində müdrikcəsinə güzəştə getməyə üstünlük verdi. O, yəqin ki, başqalarından 

fərqli olaraq Britaniya imperiyasının tənəzzülünü və süqutunu qabaqcadan görməyi 

bacarırdı.  

Qallipolidə gənc polkovnik-leytenant Mustafa Kamal qələbənin qazanılmasında 

mühüm rol oynamışdı. O, son anda türk əsgərlərinə müraciət edərək yarımadadakı 

Britaniya qüvvələrini suya tökməyi əmr etdikdə demişdi: «Mən sizə hücum əmri 

vermirəm, mən sizi ölümə göndərirəm».  

Mustafa Kamal paşa Osmanlı imperiyasının xarabalıqları üzərində Türkiyənin 

varlığını geniş təcavüzə baxmayaraq, qoruyub saxlaya bildi və gənc demokratik, 

dünyəvi dövlətin beşiyi başında dayandı. Onun hərbi istedadı, dövləti idarə etmək 

bacarığı, verilmiş «Atatürk» adının ali ləyaqətinə bütünlüklə uyğun gəlirdi.  

I Dünya müharibəsinin digər maraqlı epizodlarından biri ondan ibarətdir ki, 

müharibə dövründə gələcək İtaliya duçesi Benito Mussolini İngiltərənin casusu kimi 

xidmət göstərmişdi və casusluq fəaliyyətinə görə Britaniya hökumətindən xeyli pul 

almışdı.