“Təsdiq edirəm” Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Naziri O. Şirəliyev
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Psixi sağlamlıq sahəsində ümumi strategiya üzrə işçi qrup
- Uşaq və yeniyetmələrin psixi sağlamlığı üzrə işçi qrup
|
“Təsdiq edirəm” Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Naziri _____________ O. Şirəliyev “___” _________ 2011-ci il Bakı – 2011 Layihənin rəhbərləri: Ceyhun Məmmədov – Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzinin direktoru Gəray Gəraybəyli – ATU-nun psixiatriya kafedrasının müdiri, Səhiyyə Nazirliyinin baş psixiatrı, professor, t.e.d.
Fuad İsmayılov – ATU-nun psixiatriya kafedrasının dosenti, Psixiatriyada Qlobal Təşəbbüs təşkilatı Regional Ofisinin rəyasət heyətinin üzvü, t.e.d., işçi qrupun sədri Ağahəsən Rəsulov – SN-nin 1 saylı Psixiatriya Xəstəxanasının baş həkimi, t.e.f.d. Əsmər Hacıyeva – Psixi Sağlamlıq və İİV/QİÇS üzrə Ekspert Mərkəzinin direktoru, DİN Hospitalının psixiatrı Murad Sultanov – psixiatr, Respublika Diaqnostika Mərkəzi Aydın Səmədov – ATU-nun psixiatriya kafedrasının assistenti Şirin Kazımov – direktor müavini, Abt Associates Elturan İsmayılov – klinik psixologiya üzrə ekspert
Nabil Seyidov – işçi qrupun sədri, “Uşaq hüquqları” QHT Alyansının rəhbəri Gülnarə Musabəyova – Uşaq PND-nin baş həkimi Kamran Salayev – ATU-nun II nevrologiya kafedrasının assistenti, t.e.f.d. Əlipaşa Zeynalov – ATU-nun psixiatriya kafedrasının assistenti Aynur Əhmədova – "Çıraq" Uşaq İnkişaf Mərkəzi QHT-nin psixoloqu Nurlana Qaraxanova – uşaq hüquqlarının qorunması üzrə baş məsləhətçi, Ailə, qadın və uşaq problemləri üzrə Dövlət Komitəsi
2 Məsləhətçilər Lütfi Qafarov – SN-nin İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzinin ilkin səhiyyənin təşkili şöbəsinin müdiri Səbuhi Abdullayev – SN-nin İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzinin baş hüquq məsləhətçisi Zarina Məmmədova – Psixi sağlamlıq sahəsində təşəbbüslər QHT layihəsinin rəhbəri Sevil Əsədova – ÜST-nin Azərbaycanda Ölkə Ofisinin Qeyri-infeksion xəstəliklər və ətraf mühit proqramı üzrə mütəxəssis Nailə Əliyeva – ictimai səhiyyə üzrə ekspert Tofiq Nəcəfov – Azərbaycan Psixoterapevtlər Cəmiyyətinin prezidenti İqor Marsinkovski – Ukrayna Sosial və Məhkəmə Psixiatriyası ETİ-nin uşaq şöbəsinin müdiri, Ukraynanın psixi sağlamlıq üzrə milli əlaqələndiricisi
Əhməd Abbasquliyev – ATU-nun psixiatriya kafedrasının professoru, t.e.d.
Nadir İsmayılov – ATU-nun psixiatriya kafedrasının professoru, Azərbaycan Psixiatriya Assosiasiyasının prezidenti, t.e.d. Nadir Əliyev – PND-nin baş həkimi, t.e.d. Teymur Qafarov – Ə. Əliyev adına ADHTİ-nin psixiatriya kafedrasının müdiri, professor, t.e.d.
Bilal Əsədov – ATU-nun psixiatriya kafedrasının professoru, Məhkəmə Psixiatriyası Mərkəzinin direktoru Bəxtiyar Əliyev – akademik, BDU-nun psixologiya kafedrasının müdiri, Azərbaycan Psixoloqlar Assosiasiyasının prezidenti, Milli Məclisin deputatı, t.e.d. Mixael Şneydman – İsrail Psixiatrlar Assosiasiyası Etik Komitəsinin sədri, ÜST-nin məsləhətçisi Metyus Mucen – ÜST-nin Avropa bürosunun psixi sağlamlıq üzrə regional məsləhətçisi
3
İXTİSARLARIN SİYAHISI ADHTİ – Ə.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu AzPA – Azərbaycan Psixiatriya Assosiasiyası ATM – ali təhsil müəssisəsi ATU – Azərbaycan Tibb Universiteti BMT – Birləşmiş Millətlər Təşkilatı DİN – Daxili İşlər Nazirliyi XBT-10 – Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı, 10-cu baxış İİV – insan immunodefisiti virusu İPT – interpersonal psixoterapiya KBT – koqnitiv-bihevioral psixoterapiya KİV – kütləvi informasiya vasitələri QHT – qeyri-hökumət təşkilatı QİÇS – qazanılmış immun çatışmazlığı sindromu MDB – Müstəqil Dövlətlər Birliyi PND – Psixonevroloji Dispanser PS – psixi sağlamlıq PSS – psixi sağlamlıq sahəsi SN – Səhiyyə Nazirliyi ÜST – Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı
4 MÜNDƏRİCAT Psixi sağlamlıq sahəsində (PSS) Milli Strategiya 6 Azərbaycanda psixi sağlamlıq sahəsində islahatların zəruriliyi 6 PSS-də Milli Strategiyanın ümumi prinsipləri 10 PSS-də Milli Strategiyanın ümumi məqsədləri 11 Prioritet sahələr 11 Prioritet sahələrə uyğun gələn vəzifələr 12 Psixi sağlamlıq üzrə milli strategiyasının iqtisadi əsaslandırılması 19
Strateji Plan 24
I. PS və insan hüquqlarının qorunması sahələrində sektorlararası qarşılıqlı fəaliyyətin tənzimlənməsi və inkişafının yaxşılaşdırılması 24 II. Psixi sağlamlıq sahəsində resurs bazasının inkişafı 27 III. Əhali arasında psixi sağlamlıqla bağlı problemlərin profilaktikasına yönəlmiş tədbirlər sisteminin gücləndirilməsi 30 IV. PSS xidmətlərinin ilkin səhiyyə sisteminə inteqrasiyası 32 V. PSS xidmətlərinin təkmilləşdirilməsi və ağır psixi pozuntuları olan şəxslərin sosial müdafiəsinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlərin təmin edilməsi 34 2011-2015-ci illər üçün prioritetlər 38 Əlavələr 40 SƏNƏDLƏRİN SİYAHISI 40 TERMİNLƏRİN İZAHLI LÜĞƏTİ 41 2011-2015-ci İLLƏRİ ÜÇÜN PSİXİ SAĞLAMLIQ SAHƏSİNDƏ FƏALİYYƏT PLANI 44
5
P P P S S S İ İ İ X X X İ İ İ S S S A A A Ğ Ğ Ğ L L L A A A M M M L L L I I I Q Q Q S S S A A A H H H Ə Ə Ə S S S İ İ İ N N N D D D Ə Ə Ə M M M İ İ İ L L L L L L İ İ İ S S S T T T R R R A A A T T T E E E G G G İ İ İ Y Y Y A A A Azərbaycanda psixi sağlamlıq sahəsində islahatların zəruriliyi Psixi pozuntular dünyanın istənilən ölkəsində, hər iki cinsin nümayəndələrində və hər bir yaşda, sosial və etnik qruplara mənsubiyyətdən asılı olmayaraq meydana çıxır, xəstələrin özünə və onların yaxınlarına çox böyük iztirablar gətirir. Eyni zamanda psixi pozuntular bütün cəmiyyətin üzərinə düşən ağır yükdür və mütəxəssislərin proqnozlarına görə bu yük get-gedə artmaqdadır. Belə ki, dünya statistikasına görə əgər 2000-ci ildə psixi pozuntular üçün qlobal xəstəliklər yükü göstəricisi 12,1%-ə bərabər idisə, 2020-ci ildə o, 15% təşkil edəcəkdir 1 . Psixi və davranış pozuntuları təkcə iqtisadi deyil, həm də çox böyük ictimai itkilərlə – intiharlar, zorakılıq, narkomaniya, yoxsulluq, evsizlik, stiqma (psixi xəstəliyin bir damğa kimi qəbul edilməsi), ayrı-seçkiliklə bağlıdır. Avropada psixi pozuntuların mənfi nəticələrinin azaldılması məqsədilə Avropa Regionunun 52 ölkəsinin nümayəndələri tərəfindən 14 yanvar 2005-ci ildə Finlandiyanın paytaxtı Helsinki şəhərində Avropa ölkələri Səhiyyə Nazirlərinin Bəyannaməsi və Psixi Sağlamlığın Qorunması üzrə Avropa Fəaliyyət Planı qəbul edilmişdir. Həmin sənədə görə "psixi sağlamlığın qorunması sahəsində tədbirlər görməyə imkan verən, bütün əhalinin rifah səviyyəsini yüksəltməyə qabil olan, psixi sağlamlıq problemlərinin qarşısının alınması və profilaktikasını təmin edən, həmçinin psixi problemləri olan şəxslərin sosial inteqrasiyası və fəaliyyət imkanlarını genişləndirən strategiyalar və qanunvericilik aktları yaxın beş-on il ərzində işlənib hazırlanmalı, tətbiq edilməli və effektivliyi qiymətləndirilməlidir" 2 . Azərbaycan Respublikası da qeyd edilən Bəyannaməyə imza atmış və onun əsasında tərtib edilmiş "Fəaliyyət Planı”nın yerinə yetirilməsi ilə bağlı öz üzərinə öhdəlik götürmüşdür. Bundan başqa, Azərbaycan BMT Baş Assambleyasının 46/119 saylı 17.12.1991-ci il tarixli "Psixi xəstəlikləri olan şəxslərin müdafiəsi prinsipləri və psixiatriya yardımının yaxşılaşdırılması" Qətnaməsinin, "Uşaq hüquqları haqqında" BMT Konvensiyasının, "İşgəncələrin, qeyri-humanist, yaxud ləyaqəti alçaldan təhqiredici rəftarın və ya cəzanın qarşısının alınması" haqqında Avropa Konvensiyasının (təsdiq edilmə tarixi 15.04.2002-ci il) həyata keçirilməsi üzrə öhdəlik daşıyır. Nəhayət, Ümumdünya Psixiatriya Assosiasiyasına üzv olarkən Azərbaycanın səlahiyyətli nümayəndələri tərəfindən "Psixiatriya praktikasında etik standartlar" üzrə 25.08.1996-cı il tarixli Madrid Bəyannaməsi imzalanmışdır. Azərbaycanın bu sənədləri qəbul etməsi əhalinin psixi sağlamlığının yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş fəaliyyətin planlaşdırılması üçün vacib addımdır. 2007-ci ilin yayında SN İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzi və ÜST-nin Azərbaycan üzrə ölkə ofisinin birgə səyləri ilə Azərbaycanda psixi sağlamlıq sisteminin qiymətləndirilməsi üzrə layihə həyata keçirilmişdir. Həmin layihəni yerinə yetirən
1 Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı – Dünyada səhiyyənin vəziyyəti haqqında hesabat, 2001. Psixi sağlamlıq: yeni anlayış, yeni ümid. WHO, Geneva, 2001 2 Avropa ölkələri səhiyyə nazirlərinin konfransı. Psixi sağlamlığın qorunması üzrə Avropa Bəyannaməsi: Problemlər və onların həlli yolları, Helsinki 2005
6 tədqiqatçılar qrupuna PSS mütəxəssisləri, həmçinin ictimai səhiyyə və tibbi qanunvericilik sahəsində mütəxəssislər daxil olmuşdu. Layihənin həyata keçirilməsi gedişində psixi sağlamlıq sisteminin əsas problemlərini aydınlaşdırmağa və həmin sahədə islahatların prioritetlərini müəyyən etməyə imkan verən böyük həcmdə faktiki material toplanmışdır. Əldə edilmiş məlumatlar göstərir ki, ölkənin siyasi və iqtisadi həyatında baş verən müsbət proseslərə baxmayaraq, onların psixi sağlamlıq sahəsində mövcud olan vəziyyətə təsiri kifayət qədər deyildir. Psixi sağlamlıq xidmətinin təşkili və quruluşu təşkilati yanaşma, həddən artıq mərkəzləşmə, ixtisaslaşdırılmış yardımın üstünlük təşkil etməsi, əhalinin real ehtiyaclarının yetərincə qiymətləndirilməməsi və xidmət çeşidinin məhdudluğu kimi köhnə Sovet modelinə məxsus əsas xüsusiyyətləri özündə saxlamaqdadır. Tətbiq və nəzarət mexanizmləri axıra qədər tənzimlənmədiyi üçün müasir qanunvericiliyin (“Psixiatriya yardımı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu 3
rəhbərləri, o cümlədən inzibati və məhkəmə orqanları tərəfindən yerinə yetirilməsinə heç də həmişə zəmanət vermir, bu isə öz növbəsində pozuntular üçün şərait yarada bilir. Psixi sağlamlıq sistemi səhiyyə sektorunun psixiatriya müəssisələri çərçivəsində qalmaqda davam edir, onun digər sektorlarla qarşılıqlı əlaqələrinin inkişaf etdirilməsinə ehtiyac vardır. Azərbaycanda psixi xəstəliyə görə əlil şəxslərə mənzil, təhsil, iş və digər sosial güzəştlərin verilməsini nizamlayan qanunlar artıq qəbul edilmişdir və bu qanunların icra edilməsi psixi pozuntuları olan insanların sosial müdafiəsini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmağa imkan verəcəkdir. Psixi sağlamlıq sisteminin maliyyələşdirilməsi onun oynadığı əhəmiyyətli rola uyğun gəlmir – bu sahədə göstərilən xidmətlərə ayrılan xərclər ümumi səhiyyə xərclərinin təqribən 3%-ini təşkil edir 4 , Avropa regionunun əksər ölkələrində isə səhiyyə büdcəsinin 6-8%-i psixi sağlamlıq sahəsinə ayrılır. Bununla bərabər, Azərbaycanda maliyyə vəsaitlərinin ambulator və stasionar yardım arasında bölüşdürülməsində də müəyyən disbalans mövcuddur, belə ki, vəsaitlərin 85%-i psixiatriya xəstəxanalarının saxlanması və fəaliyyətinə sərf olunur. Azərbaycanda ixtisaslaşdırılmış yardım sistemində göstərilən xidmətlər daha çox üstünlük təşkil edir 5 . İlkin tibbi yardım səviyyəsində PSS xidmətlərinin göstərilməsi ilkin səhiyyə işçiləri üçün psixiatriya yardımı sahəsində hazırlıq proqramının tətbiq olunmasını tələb edir. Eyni zamanda ümumi tibb və ixtisaslaşdırılmış psixiatriya müəssisələri arasında qarşılıqlı əlaqəni yaxşılaşdırmaq lazımdır.
3
4 Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı. Azərbaycan Respublikasında psixi sağlamlıq sistemi, Bakı 2007. 5 World Health Organization. Atlas, Mental Health Resources in the World. Geneva: WHO, 2005. 7
Bütövlükdə psixiatriya çarpayıları sayının standartlara uyğun gəlməsinə baxmayaraq, ölkəmizdə ümumi profilli xəstəxanalardakı psixiatriya çarpayılarının sayı ixtisaslaşdırılmış psixiatriya xəstəxanalarının çarpayı fondundan əhəmiyyətli dərəcədə azdır. Ümumi profilli xəstəxanalarda psixiatriya şöbələrinin açılması və eyni zamanda psixiatriya xəstəxanalarının çarpayı fondunun ixtisar edilməsi Avropa regionu ölkələrində mövcud olan müasir təmayüllərə daha çox uyğun gələcəkdir 5 .
hospitalizasiya müəssisələrinə bölünməmişdir. Ona görə də yardım göstərilməsi zamanı vəziyyətinin ağırlıq dərəcəsi və xəstəliyinin davam etmə müddəti müxtəlif olan pasiyentlərin fərqli tələbləri nəzərə alınmır.
2007-ci ildə keçirilən SN İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzi və ÜST-nin Azərbaycan üzrə ölkə ofisinin birgə səyləri ilə Azərbaycanda psixi sağlamlıq sisteminin qiymətləndirilməsinə əsasən psixonevroloji dispanserlər 100000 nəfər əhali içərisindən 1092 xəstəyə tibbi xidmət göstərmişdirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, onlardan 75%-ni kişi və yalnız 25%-ni qadınlar təşkil etmişdir. Yerli adət-ənənələrdən irəli gələn xüsusiyyətlərə görə, Azərbaycanda qadınlar bir qayda olaraq tibbi xidmət üçün psixiatriya müəssisələrinə müraciət etmirlər, çünki psixi pozuntuları olan kişilərə nisbətən qadınlara münasibətdə stiqma daha güclüdür. Bir çox psixiatriya müəssisələrinin sanitar vəziyyətinin və maddi-texniki təchizatının gücləndirilməsinə ehtiyac vardır. Psixiatriya müəssisələri tərəfindən göstərilən xidmətlər əsasən dərman müalicəsi ilə məhdudlaşır. Alternativ yardım formaları – psixososial reabilitasiya, psixoterapiya, hadisənin idarə edilməsi, ailəyə dəstək verilməsi, peşə təhsili və s. – hələ ki ölkədə geniş şəkildə yayılmamışdır. Uşaq və yeniyetmələrdə meydana çıxan psixi pozuntular zaman keçdikcə yaşlı əhali arasında əlilliyin yaranmasına gətirib çıxara bilər. Ölkədə tütün məmulatları və alkoqollu içkilərdən istifadə edən uşaq və yeniyetmələrin sayının artması qeyd olunur. Azərbaycanın, narkotik maddələrin Asiyadan Avropa və MDB ölkələrinə daşınması üçün istifadə olunan tranzit dəhliz zonasında yerləşməsi nəticəsində narkotik və psixoaktiv maddələr qəbul edən uşaqların və gənclərin sayı artmaqdadır 6 .
Son zamanlar dünyada uşaqlara qarşı zorakılıq məsələlərinə ayrılan diqqət get-gedə artmaqdadır 7 . Qeyd etmək lazımdır ki, son illər ərzində ölkədə uşaq və yeniyetmələr arasında intihar hallarının sayı çoxalmışdır. Uşaq və yeniyetmələrə yardım göstərilməsi üçün ölkədə 1 uşaq PND-i, 1 uşaq gündüz stasionarı, 1 uşaq və 1 yeniyetmə stasionar şöbələri mövcuddur, lakin bu müəssisələrin hamısı Bakı şəhərində mərkəzləşmişdir. Eyni zamanda uşağın doğulduğu andan tamdəyərli inkişafı və düzgün tərbiyəsinin təmin olunması ilə bağlı valideynlərə məsləhətlər verən xüsusi mərkəzlərin və proqramların yaradılmasına ehtiyac vardır. Bundan başqa psixi pozuntulardan əziyyət çəkən uşaqları olan ailələrə sosial, tibbi və psixoloji yardımın təşkilinin təkmilləşdirilməsi lazımdır. Uşaq və yeniyetmələr üçün psixi sağlamlıq sahəsində xidmətlərin inkişaf etdirilməsi psixi
6 United Nations Office on Drugs and Crime 2007 World Drug Report, UNODC, 2007 7 Dünyada uşaqlara qarşı zorakılığın tədqiq edilməsi üzrə hesabat, BMT, 2007
8
pozuntulardan əziyyət çəkən və qapalı uşaq müəssisələrində saxlanılan uşaqların sayının azalmasına kömək etməlidir. Psixi sağlamlıq sisteminin kadrlarla təmin olunmasında çatışmazlıq qeyd edilir. Ölkəmizdə psixiatrların (100 000 nəfər əhali üçün 4), psixiatriya tibb bacılarının (100 000 nəfər əhali üçün 8,4), sosial işçilərin (100 000 nəfər əhali üçün 0,3) və klinik psixoloqların (100 000 nəfər əhali üçün 0,2) sayı Avropa regionunda qəbul edilmiş analoji göstəricilərdən geri qalır 8 . PSS-nin bütün səviyyələrində kadrların peşəkar hazırlığı kifayət dərəcədə deyil. İnkişaf etmiş ölkələrdə həkim-psixiatrların diplomdansonrakı təhsil müddəti 3-4 il təşkil edir. Azərbaycanda səhiyyə sektorunda aparılmış islahatlar nəticəsində 2012-cu ildən etibarən psixiatriya üzrə 2 illik rezidentura təşkil olunmuşdur. Uşaq/yeniyetmə və məhkəmə psixiatriyası, herontologiya, psixoterapiya və digər sahələr üzrə ixtisaslaşma mövcud deyil. Həmçinin tibb bacıları, klinik psixoloqlar, sosial işçilər və reabilitasiya sahəsində mütəxəssislər üçün PSS üzrə tədris proqramları yoxdur. Azərbaycan dilində müasir xüsusi ədəbiyyatın çatışmaması köhnəlmiş biliklərin saxlanmasına və peşəkarlıq qabiliyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Ölkədə məlumatların toplanması və hesabatların verilməsi sistemi mövcuddur, lakin hesabatlarda təqdim edilən informasiya PSS-də olan real vəziyyəti tam əks etdirmir. Bir çox zəruri məlumatlar (məsələn, rayon poliklinikalarındakı psixiatrların fəaliyyət göstəriciləri) yetərincə təhlil edilmir, ayrı-ayrı müəssisələrin hesabatları isə keyfiyyətinə görə fərqlənir və müxtəlif informativ dəyərə malik olur. PSS-də epidemioloji tədqiqatlar qeyri-sistematik şəkildə aparılır, eyni zamanda belə tədqiqatların yerinə yetirilməsi üçün klinik epidemiologiya və sübutlara əsaslanan təbabət sahəsində mütəxəssislərin çatışmaması qeyd edilir. PSS-də qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyəti hələ kifayət edəcək inkişaf səviyyəsinə çatmamışdır. Hazırkı dövrə qədər bu təşkilatlar dövlət tərəfindən lazımi dəstək almırdılar, onların fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi isə qeyri-müntəzəm şəkildə yerli və xarici donorların ayırdığı qrantlar hesabına baş verirdi. 2007-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurası yaradılmışdır, bu şuranın fəaliyyəti QHT-lərin, o cümlədən PS məsələləri ilə məşğul olan təşkilatların işinə yardım edilməsinə yönələcəkdir. Dünyanın bir çox ölkələrində mövcud olan istehlakçı təşkilatlarının (pasiyentlərin və onların qohumlarının birlikləri) Azərbaycanda da yaradılması xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Hal-hazırda istifadəçilər və onların ailələri psixi sağlamlıq qurumları tərəfindən qəbul edilən qərarlara təsir etmək və onların fəaliyyətini qiymətləndirmək imkanına malik deyillər. İstifadəçilər və onların ailə üzvləri ilə əməkdaşlıq və onların aktiv şəkildə cəlb edilməsi PSS-də uğurlu islahatların aparılmasına kömək edəcəkdir.
8 World Health Organization. Atlas, Mental Health Resources in the World. Geneva: WHO, 2005. 9
Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|