«Himoyaga ruxsat etildi» Tabiiy fanlar fakulteti dekani

1-jadval.
Turli hajmdagi korxonalar bo‟yicha ish bilan band 
bo‟lganlarning taqsimlanishi 
(foizda) 
Davlatlar nomi 
Korxonalarning hajmi 
Jami 
korxonalar 
SHu jumladan 
Mikro
Kichik 
O‟rta 
yirik 
Avstriya 
100,0 
33,6 
27,9 
23,1 
15,4 
AQSH 
100,0 
26,1 
28,4 
24,0 
21,5 
Belgiya 
100,0 
22,1 
22,6 
26,0 
29,0 
Buyuk Britaniya 
100,0 
26,1 
22,6 
26,1 
25,2 
Italiya 
100,0 
43,4 
30,4 
14,2 
12,1 
Frantsiya 
100,0 
32,1 
28,0 
23,4 
16,5 
Yaponiya 
100,0 
49,4 
27,7 
14,8 
8,2 
Manbaa: 
Абатуров В.
Малый и средний бизнес в Корее. // Частная собственность. 
№24 (212), 1999
.
Kichik korxonalarning investitsiyalar, qo‘shilgan qiymat va oborotning 
umumiy hajmidagi ulushi 20 dan to 60 foizgachani tashkil etadi, ya‘ni juda 
salmoqlidir. 
Xorijiy davlatlar iqtisodiyotida kichik biznes hissasining bu qadar salmoqli 
ekanligi aslo uning o‘z rivojlanishida xech qanday to‘siq va muammolar yo‘qligini 
bildirmaydi. Bu sohaning rivojlanishida o‘ziga hos muammolar mavjud. Jumladan: 

ko‘pincha ishlab chiqarishni tashkil etish va kengaytirish uchun talab 
qilinuvchi xususiy mablag‘lar hajmining yetarli bo‘lmasligi; 

bunday korxonalarning bozor kon‘yunkturasining o‘zgarishiga o‘ta 
sezgirligi va bog‘liqligi; 

---

20 

o‘ta qattiq raqobat sharoitida faoliyat ko‘rsatishning zarurligi; 

kichik biznes korxonalarining ayniqsa faoliyatning yangi sohalaridagi 
firmalarning doimiy ravishda yuqori tavakkalchilik sharoitiga amal qilishi; 

tashkil topish davridagi qator to‘siq hamda qiyinchiliklar va h.k. 
Shunga ko‘ra, deyarli barcha mamlakatlarda kichik biznesning rivojlanishini 
davlat tomonidan tartibga solish, faoliyat uchun qulay sharoit yaratish hamda turli 
to‘siqlar ta‘sirini cheklab turish maqsadida davlatning maxsus siyosati ishlab 
chiqilgan. Jumladan, Yevropa Ittifoqi doirasidagi kichik korxonalarga nisbatan 
davlat siyosatining asosiy maqsadlarini quyidagicha ifodalash mumkin: 

kichik korxonalarning rivojlanishi uchun qulay bozor sharoitlarini 
yaratish; 

bozor munosabatlarida tomonlarning o‘zaro teng huquqliligini qo‘llab-
quvvatlash; 

raqobat 
muhitini 
hamda 
iqtisodiy 
faollikning 
xarakatchanligini 
ta‘minlash; 

yangi ish o‘rinlarini, ayniqsa ishsizlik muammosi keskinlashgan 
hududlarda barpo etish; 

raqobatning keskinlashuvi natijasida kelib chiquvchi ijtimoiy oqibatlarni, 
sarf-harajatlarni kamaytirish. 
Gollandiyada kichik biznesga nisbatan davlat siyosatidagi asosiy holat bo‘lib 
shunday qoida hisoblanadiki, unga ko‘ra tadbirkor o‘z faoliyati uchun to‘la 
javobgar bo‘ladi, hukumat esa yordamchi rolni o‘ynaydi. 
Frantsiyada kichik biznesni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy 
maqsadi bandlikni oshirish va raqobatbardoshlikni o‘stirishdan iborat. U o‘z ichiga 
bevosita tartibga solishni, ish muhitini yaxshilashni, bilvosita yordamning turli 
ko‘rinishlarini oladi. 
Germaniya kichik va mayda korxonalarga nisbatan yurgizayotgan davlat 
siyosati ularning raqobatbardoshligini oshirish tadbirlariga, turli soliq-moliyaviy 
imtiyozlarga, shuningdek, ularni iqtisodiyotda bo‘lib o‘tayotgan tarkibiy 
o‘zgarishlarga moslashishga asoslanadi. Bunda davlat yirik korxonalar bilan 

---

21 
raqobatlashish uchun teng sharoitlar yaratib berishga intiladi. 
AQSH hukumati siyosatida kichik biznesni davlat tomonidan tartibga solish 
muhim ahamiyat kasb etadi. Hattoki, Amerika iqtisodiyotining rivojlanishida uning 
xizmatlarini e‘tirof etish sifatida maxsus umummilliy kichik biznes kunlari 
o‘tkaziladi. 
Kichik 
tadbirkorlikning 
rivojlanishiga 
davlat 
tomonidan 
yondashuvining asosi - soliqlarning past darajasi hamda tadbirkorlik faoliyatining 
yuqori darajadagi to‘la erkinligidir. Kichik biznesni davlat tomonidan tartibga 
solish maqsadida hukumat tomonidan har yili 7 mlrd. AQSH dollari atrofida 
mablag‘ ajratiladi. So‘nggi yillarda yirik korporatsiyalar tomonidan aynan kichik 
korxonalarda samarali bajariluvchi ish va xizmatlarning ba‘zi turlarini ularga 
topshirish bo‘yicha siyosatning qo‘llanishi mamlakat iqtisodiyotida kichik 
biznesning roli va ahamiyatining oshib borishiga olib keladi. 
Kichik biznesning samarali rivojlanishida davlat tomonidan tartibga solish 
siyosati ishlab chiqilishining o‘zi yetarli emas. Har bir mamlakatda tarkib topgan 
tarkibiy-boshqarv tuzilmalarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda 
bu siyosatni samarali amalga oshiruvchi maxsus ijrochi va nazoratchi idoralar 
tizimi shakllantirilishi lozim. Jumladan, kichik korxonalar bo‘yicha siyosat uchun 
bevosita javobgarlikni Niderlandiya iqtisodiyot vazirligi tarkibidagi kichik 
biznesga xizmat ko‘rsatish va bozorni tartibga solish bo‘yicha Bosh direktorat olib 
boradi.
Italiyada so‘nggi yillarda yuqori havf-xatar bilan bog‘liq bo‘lgan kapitalga 
erishish imkoniyati bor korxonalarni moliyalashtirishga qiziqish ortdi. SHu 
maqsadda kichik korxonalarning yopiq turdagi investitsiya fondlari tashkil etildi. 
Bunday fondlar birjada ro‘yxatdan o‘tmagan korxonalarga mablag‘larni qo‘yadilar. 
Fondning kapitali davlat obligatsiyasi ko‘rinishida investitsiya qilinishi mumkin 
emas. SHuningdek, boshqa yopiq fondlar tomonidan chiqarilgan aktsiyalarga 
investitsiya qilish ham ta‘qiqlanadi. Fondda o‘z aktsiyalarining ulushiga ega 
bo‘lgan kompaniyalarning aktsiyalarini sotishdan foyda olish yopiq fondning 
maqsadi hisoblanadi.
Venchur kapitali Angliyada nisbatan faol rivojlanib bormoqda: uning 

---

22 
hissasiga barcha Yevropa fondlari kapitalining yarmidan ko‘prog‘i to‘g‘ri keladi. 
Venchur kapitali bozorida amal qiluvchi hamda sanoatga investitsiya kirituvchi, 
o‘zining maxsus bo‘linmalariga ega bo‘lgan ixtisoslashgan moliyaviy muassasalar 
(«Investors in Industry») tashkil etilgan. Kichik firmalarning muammolari bilan 
shug‘ullanuvchi maxsus Britaniya texnologik guruhi («British Technology 
Group») tuzilgan, qonunchilik xujjatlari sifatida «Venchur kapital sxemasi» va 
«Biznesni rivojlantirish sxemasi»ni ta‘qidlash mumkin. Bu sxemalar jamoat 
jamg‘armasi va xususiy omonat mablag‘larini investitsiya jarayonlariga jalb etishni 
rag‘batlantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
Ma‘lumki, kichik biznes faoliyatida hal qiluvchi omil - ish kuchi, uning 
mahorat va bilim darajasi, ishga ijodiy yondashuvini tadbirkorlik hislatlarini o‘zida 
mujassamlashtira olish qobiliyatlari hisoblanadi. Mamlakatdagi aholining 
ishbilarmonlik darajasini o‘stirishni rag‘batlantirish davlatning kichik biznesni 
davlat tomonidan tartibga solish tizimidagi muhim yo‘nalishlardan biridir. Biroq, 
turli mamlakatlarda bu muammoni hal etishga turlicha yondashiladi. Masalan, 
Frantsiyada kasbiy ta‘lim berishning takomillashgan tizimi mavjud. Korxonalar ish 
haqi fondidan 1,5 foizni xizmatlarning kasbiy tayyorgarligi uchun sarflashga 
majburdirlar. Ta‘lim olish uchun sarf - harajatlarning ko‘payishi hollarida soliq 
imtiyozlari amal qiladi. 
Niderlandiyada esa, xususiy ishini boshlovchilar maxsus kurslarda o‘qib, 
biznes-reja tuzish, ish yurtish uchun axborot olish va shu kabilar bo‘yicha 
ma‘lumot oladi.
Bu yerda «Minikorxonalar fondi» ham amal qilib, uning vazifasi o‘qish 
davomida o‘z kichik korxonasini ochgan 16-25 yoshdagi talabalarni qo‘llab - 
quvvatlash hisoblanadi. Boshqa bir qiziqarli dastur, bir qancha yirik kompaniyalar 
tomonidan moliyaviy yordam olib, kichik korxonalarga boshqaruvchi sifatida 
yordam beruvchi nafaqaxo‘rlarga haq to‘lashdan iborat. 
Italiyada kasbiy o‘qitish davlat tomonidan moliyalashtirilmaydi. Italiyada 
keng tarqalgan mikrokorxonalarning xodimlari orasida bilim, mahorat va tajriba 
bevosita ish joyida to‘lanadi - yosh xodim tajribani o‘z hamkasblaridan o‘rganadi. 

---

23 
SHunday qilib, o‘rganish o‘z - o‘zidan yuz beruvchi o‘ziga xos jarayonga aylanib, 
u xech qanday sertifikatga ega bo‘lishga olib kelmaydi. 
Shunday bo‘lsada, Italiyada yosh tadbirkorlar uchun bir qator imtiyozlar 
amal qiladi. Ular tomonidan tashkil etilayotgan firmalar moliyaviy jihatdan 
ustunliklarga ega bo‘ladilar - ularga ajratilgan mablag‘larning 50 foiz gachasi 
asbob - uskunalarni sotib olishga yo‘naltirilsa, 15 foiz uzoq muddatli kredit 
ko‘rinishida taqdim etiladi. Yana ular uchun noishlab chiqarish sarflarini qoplash 
maqsadida ikki yillik yordam ko‘rsatiladi. 
Bu ustunliklardan to‘la me‘yorda foydalanish uchun korxona tashkil etish 
hamda amalga oshiriluvchi loyiha ishlab chiqarish kerakki, unda sheriklarning 
yoshi ko‘rsatilishi, firma faoliyat ko‘rsatuvchi bozorning tahlili berilishi lozim. 
Firmaning faoliyati ustidan davriy auditorlik nazorati ko‘zda tutiladiki, qonunning 
qo‘pol buzilishi hollarida imtiyozlar bekor qilinishi mumkin. 
Kichik biznes korxonalari iqtisodiyotda raqobat muhitining shakllanishidagi 
rollari to‘la amalga oshirilishlari hamda unda sezilarli ta‘sir o‘tkaza olishlari uchun 
ma‘lum shart-sharoitlarga ega bo‘lishlari lozim. Jumladan, bu sohaning samarali 
faoliyat ko‘rsatishida unga xizmat ko‘rsatuvchi bozor infratuzilmasi masalalarining 
ahamiyati beqiyosdir. Bu borada ko‘plab xorijiy mamlakatlarda jumladan, 
AQSHda ham ancha taraqqiy etgan tizim amal qiladi: kichik biznesga 
ko‘maklashish va qo‘llab-quvvatlash ko‘plab nohukumat va jamoat tashkilotlari 
tomonidan ham amalga oshiriladiki, ular qatoriga kichik biznes manfaatlarini ilgari 
suruvchi kichik biznes uyushmasi; 40 dan ortiq milliy tashqi savdo uyushmalari; 
3,5 mingdan ortiq milliy savdo tashkilotlari, 40 mingdan ortiq mahalliy 
tashkilotlar, klublar va guruhlar kiradi. 
Frantsiyada texnoparklar yoki inkubatorlarni tashkil etish bo‘yicha 
umummilliy siyosati mavjud emas. Bu borada tashabbus mahalliy hokimiyatlar 
qo‘lida. Ularning turli ko‘rinishlari mavjud: o‘qitish, ilmiy-tadqiqot ishlari, xizmat 
ko‘rsatish, yerni ijaraga berish va hokazo. 
Niderlandiyada 36 ta savdo palatasi mavjud. Barcha firmalar savdo 
palatasida ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishlari va har yillik badalni to‘lashlari lozim. 

---

24 
Palatalar hukumatdan subsidiyalar olmaydilar. Ular asosiy faollikni konsalting 
xizmatlari ko‘rsatish borasida namoyish etadilar. Bevosita o‘qitish, maslahat berish 
va kengash xizmatlarini ko‘rsatish borasida 12 mintakaviy institutlardan iborat 
tarmoqqa ega bo‘lgan mustaqil tashkilot-kichik korxonalar instituti faol 
shug‘ullanadi.
Yaponiyada 500 ta mahalliy savdo-sanoat palatasi hamda ularning filiallari 
kichik biznesga turli ko‘rinishdagi moliyaviy, maslahat berish kasbiy jihatdan 
tayyorlash yordamlarini ko‘rsatadilar. Davlat kichik biznes faoliyatini Kichik 
biznes moliyaviy korporatsiyasi, Milliy moliyaviy korporatsiya va «Soko-Chukin
Banki» orqali byudjetda jamg‘ariluvchi kichik korxonalarni qo‘llab - 
quvvatlashning maxsus fondi hamda xalq fondi orqali moliyalashtiradi. 
Shuningdek, Yaponiyada kichik biznes uchun keng imtiyozli soliq tizimi 
qabul qilingan bo‘lib, u quyidagilarni ko‘zda tutadi: yakka tartibdagi 
kompaniyaning soliqa tortilishi lozim bo‘lgan daromadidan korxona egasi va uning 
oila a‘zolarining mehnatiga haq to‘lash bo‘yicha shartli miqdorini (mazkur kasb 
uchun mamlakat bo‘yicha o‘rtacha stavka darajasida) chegirib tashlash; kichik 
korxonalar uchun soliqlarning quyi stavkalari; kichik korporatsiyalar foydasining 
bir qismini soliqqa tortishdan ximoya qilish. Agar kompaniya davlatning ustuvor 
dasturlaridan (ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgartirish, mahsulotni ilmiy-texnikaviy 
jihatdan yangilash va b.) birida ishtirok etsa, qo‘shimcha soliq imtiyozlariga ega 
bo‘lishi mumkin.
Yuqorida bayon etilgan kichik biznesni rivojlantirish borasida xorijiy 
tajribalar shuni ko‘rsatadiki, davlatning keng miqyosdagi har tomonlama tartibga 
solish tizimisiz bu sohaning samarali amal qilishiga o‘z imkoniyatlarini namoyon 
etilishiga erishib bo‘lmaydi:

bozor munosabatlari rivojlanayotgan sharoitda kichik biznes samarali 
rivojlanishini davlatning ishtirokisiz ta‘minlab bo‘lmaydi; 

xorijiy mamlakatlar tajribasi davlat tomonidan tartibga solishda tashkiliy, 
moliyaviy, huquqiy, moddiy va ma‘naviy-iqtisodiy tadbirlarni qamrab olishi 
zarurligini ko‘rsatdi; 

---

25 

bu tadbirlar va ularni amalga oshirish vositalari mamlakatning milliy 
xususiyatlari, iqtisodiyotning holati, vujudga kelgan ijtimoiy-ruhiy vaziyat, 
iqtisodiy madaniyat darajasi va boshqa iqtisodiy muhit hamda sifat omillari 
hisobga olgan holda belgilanishi zarur. 
Shunga ko‘ra, har bir mamlakatda, shu jumladan, O‘zbekistonda ham, 
iqtisodiyotning ichki xususiyatlaridan kelib chiqqan holda kichik biznesni davlat 
tomnidan tartibga solishning samarali chora-tadbirlari tizimini ishlab chiqishi va 
doimiy ravishda takomillashib borishi kerak.