«Himoyaga ruxsat etilsin» Pedagogika fakulteti dekani J. E. Usarov

Kurs ishi vazifasi. Testlar talabalar bilimini nazorat qilishning obyektiv usuli hisoblanadi. Sababi unda 0‘qituvchi bilan talaba o‘rtasida vujudga kelgan munosabatlar hech qanday rol o'ynamaydi va talaba bilimini baholashga ta’sir etmaydi. Talabalar bilimini baholashda test muhim o'rin tutadi. Bundan tashqari test boshqa usullar: masala yechish, referat yozish yoki savolga og'zaki yoki yozma javob yozish. Testlar talabalar bilimini tez tekshirish imkonini beradi. Chunki butun guruhni bilimini tekshirish uchun juda kam vaqt ta­lab qiladi. Bu, ayniqsa, oraliq testlar o'tkazish uchun qulay, chunki test javoblariga ko'ra o'qituvchi dastur bo'yicha o'z ishini, dars o'tiladigan savollarni ko'rib chiqadi, kelgusida dars o'tishda qaysi savollarga ahamiyat berishni mo'ljallaydi

.

I BOB. TESTLARDAN FOYDALANISH, PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA
1.1. Testning rivojlaish tarixi va uning ta’limdagi ahamiyati.
Test (ingl. - sinov) birinchi marta 1864 yilda Buyuk Britaniyada J.Fisher tomonidan talabalarning bilim darajasini tekshirish uchun qo‘llanilgan. Test sinovlarining nazariy asoslarini keyinchalik ingliz psixologi F.Gamelton ishlab chiqdi. Test sinovlari dastlab psixologiya fani doirasida rivojlandi. XX asr boshida esa test sinovlarini ishlab chiqishda psixologik va pedagogik yo‘nalishlar bir-biridan mustaqil ajrala boshladi. Pedagogik test sinovlari birinchi marta amerikalik psixolog e. Torndayk tomonidan yaratilgan. Psixologiya va pedagogikada test sinovlarining rivojlanishi matematik uslublar ham qo‘llashni taqozo qildi. Bunday uslublar o‘z navbatida testlarni ishlab chiqishga ijobiy ta`sir ko‘rsatdi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida test sinovlariga talabalarning o‘quv qobiliyatlarini baholash vositasi sifatida qarash ancha kuchaydi. Aynan shu davrdan boshlab test sinovlari ikki asosiy yo‘nalish: aqliy (intellektual) rivojlanish darajasini aniqlash testlarini yaratish va qo‘llash hamda talabalarning o‘qish qobiliyatlarini va bilimlarini baholashga mo‘ljallangan pedagogik testlarni yaratish va ulardan foydalanish sohalari rivojlana boshladi. Test tuzuvchilar turli odamlarda ta`sirga javob berish vaqti bir xil emasligini aniqladilar, bu esa odamlarning aqliy qobiliyatlarini o‘rganish zarurligi va turli darajadagi testlar yaratish usuli bo‘yicha amaliy ishlar olib borish lozimligiga olib keladi. 

Test sinovlarining asosiy maqsadi: ham o‘tilgan darslarni o‘zlashtirish darajasi to‘g‘risida, ham navbatda o‘rganilishi lozim bo‘lgan dars hajmi to‘g‘risida o‘qituvchiga axborot berish; o‘qituvchiga o‘qitish uslubini tanlashda yordam berishdan iborat deb hisoblangan.

Talabalar bilimlarini baholashning turli usullarini tahlil etib, testlarni guruxlarga ajratishga ham urinib ko‘rilgan. CH.Grin (1926) o‘zining «Test novogo tipa» (YAngi turdagi test) nomli monografiyasida ilgari yaratilgan va ishlatib ko‘rilgan testlarning afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qilib quyidagi tavsiyalarni berdi.
· test sinovlari uchun mo‘ljallangan material hajmini aniq belgilash va uning tarkibidagi eng muhim qismlarini ajratib olish;
· mazkur material uchun test sinovlarining eng maqbul shaklini tajriba yo‘li bilan aniqlash;
· talabalarning test sinovlari vaqtida javob berishlari o‘rtacha tezligi to‘g‘risidagi amaliy ma`lumotlarni e`tiborga olgan holda, test sinovlarining davom etish vaqtini belgilash;
· test sinovlardagi fikrlarni bayon qilinish tilining to‘g‘ri-ligini va mantiqqa muvofiqligini tekshirish;
· topshiriqlarni murakkabligi ortib borish tartibida joylashtirish, to‘g‘ri va noto‘g‘ri javoblarning doim bir navbatda almashinishiga yo‘l qo‘ymaslik.
CH.Rassel test sinovlarining natijalarini o‘rganishni davom ettirib, test sinovlarining maqsadi to‘g‘risidagi savolga javob berishga erishdi. Rasselning fikricha, test sinovlarining maqsadi talabalarning bilimlarini baholash yoki ularning aqliy rivojlanishi darajasini aniqlash bilan cheklanmaydi va testlarni quyidagi xollarda: qaysi materialdan boshlab o‘rganish zarurligini ta`minlashda; talabalarni guruhlarga taqsimlashda; o‘qitish jarayonida sodir bo‘ladigan qiyinchiliklarni oldindan aniqlashda; shuningdek, mamlakatning turli hududlaridagi o‘quv yurtlarida muayyan yosh davridagi yoshdagi talabalarning yutuqlarini taqqoslashda qo‘llash mumkin.
Shuni ta`kidlash lozimki, Amerika maktab direktorlari Assotsiatsiyasining test sinovi o‘tkazmasdan ta`lim berish mantiqsizlikdir, faqat testni qo‘llash natijasidagina nazoratdan ta`limga yo‘naltirilgan qaytuvchan aloqa haqida fikr yuritish va so‘ngra qanday yo‘nalishda harakat qilishni bilish mumkin, degan fikrlari ma`lumdir. Frantsiya parlamenti 1989 yilda ta`limni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari haqida qonun qabul qildi. Unda xususan, talabalar bilimini xolisona baholash usuli bo‘yicha o‘qituvchilar majburiy suratda tayyorgarlikdan o‘tishlari ko‘zda tutiladi: Busiz 1992 yildan boshlab Frantsiyada o‘qituvchilik qilishga ruxsat etilmaydi. SHunisi qiziqki, Frantsiya to‘qson yillik test an`analariga ega bo‘lgan davlatdir.
O‘tgan asrning 70-yillari oxirida Pitterburgdagi Karnegi-Melon universitetining bir guruh sotsial-psixologlari AQSHda test o‘tkazishning zamonaviy ahvolini o‘rganishga bag‘ishlangan maxsus tadqiqot olib bordilar. Aslida, tadqiqotchilarning maqsadi o‘quv yurtlaridagi testlarni keng miqyosda qo‘llash sabablarini aniqlash edi. Bu tadqiqot natijasida quyidagilar aniqlandi: test sinovi Amerika hayotida chuqur ildiz otgan, hech kim Amerika maktablarida turli xildagi standartlashtirilgan test bo‘yicha sinovdan o‘tmasdan, boshqacha yo‘l bilan bilim olishni davom ettira olmaydi, ishga joylashish, keyinchalik esa yuqori lavozimga ko‘tarilish yoki malaka oshirish test bilan chambarchas bog‘lanib ketganligi alohida qayd qilindi. Tadqiqotda amerikaliklarni testlarga bu qadar moyilliklarining uchta sabablari keltirildi:
a) inson omilidan imkon boricha samarali tarzda xizmat manfaatlari nuqtai nazaridan foydalanish;
b) ijtimoiy kelib chiqishidan qat`iy nazar iste`dodlarni taqdirlashga intilish;
v) amerikaliklarni milliy ta`lim standartlarni joriy etish uchun intilishlari.
Inson erishgan yutuqlarni xolisona baholash uchun testlashtirishdan ommaviy suratda foydalanish, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda test sanoati va testlar bozorini vujudga keltirdi.
AQSHda to‘rt yuzdan ortiq markaz o‘zaro raqobat ostida turli-tuman testlarni ishlab chiqmoqdalar. SHuningdek, testlarni tuzish va ularni qo‘llash bo‘yicha yaxshi mutaxassisliklar yuqori darajada qadr topganlar. 1992 yilda ular AQSHdagi eng nufuzli 20 ta faoliyat yo‘nalishlari ro‘yxatida 8-o‘rinni egallaganlar. O‘ta qadrlanadigan tizimlar bo‘yicha tahlil, marketing, sog‘liqni saqlash, ekologiya, oziq-ovqat maxsulotlarini taqsimlash va komp’yuter texnologiyasi ixtisosliklari esa, tegishli tarzda 15-20-o‘rinlarga joylashtirilgan.
Sobiq Ittifoq davrida testlarga asoslangan fan pedalogiya deb yuritildi va testlardan foydalanishning dastlabki davrida jiddiy xatoliklarga hamda buzilishlarga yo‘l qo‘yildi. 1936 yildagi VKP(b) MKning «Xalq maorif komissarligi tizimidagi pedagogik buzilishlar to‘g‘risida»gi qarorida testlar «burjua» pedagogikasiga xos deb hisoblandi. Bu qaror fanni mafkuraviylashtirishga va uni majburan siyosiylashtirishga qaratilgan bo‘lib, unda jahon psixologiyasi va pedagogikasi tajribasidan foydalanish inkor qilingan edi. Bu qarorga binoan, 1936 yildan testshunoslik bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar davlat miqyosida to‘xtatildi. Pedalogiyaning «idealistik va mexanistik» ko‘rsatmalari, ularni «ilmiy asoslanmagan» «test»larga berilib ketganligi qoralandi. Pedalogiyani soxta fan sifatida qoralash jarayonida sovet pedagoglari va psixologlarining talabalar bilim-ko‘nikmalarini baholashga qaratilgan ijobiy yutuqlari ham inkor etildi. SHuning uchun test sinovlari muammosi pedagogika va psixologiyaga oid adabiyotlarda uzoq vaqt aks ettirilmadi. YUqorida ta`kidlaganidek, mustaqil O‘zbekistonda MDH davlatlari ichida birinchi bo‘lib, 1993 yildan testshunoslikdan foydalanishga keng yo‘l ochib berildi. Pedagogik testlar keng miqyosda, dastlab o‘rta ma`lumot yakunida, oliy o‘quv yurtiga kiruvchilarni qabul qilishda qo‘llanila boshlandi. Pedagogik testlarning zamonaviy nazariyasi pedagogika, psixologiya, mantiq, o‘lchovlar nazariyasi, matematik statistika, matematika, axborot nazariyasi; kibernetika va bir qator fanlarning tutash chegaralarida rivojlanmoqda. SHuningdek, testlar ilmiy asoslangan, eng ishonchli pedagogik o‘lchovlar quroli sifatida etirof etilmoqda. edagogik testlar insoniyat tafakkuri erishgan muvaffaqiyatlardan biri bo‘lib, ta`lim jarayonining samaradorligini oshiradi. SHuning uchun ham kelajak avlod psixologik, pedagogik va kasbiy testlar me`yor bo‘lib qolgan davrda yashab, faoliyat ko‘rsatadilar.
Pedagogik testlar bilimlarga baho berishning istiqbolli usuli hisoblanadi. Uning afzalliklari quyidagilardan iborat:
· test topshiriqlari o‘quv fanining asosiy mazmunini qamrab oladi (imtihon bileti o‘zida nazorat qilinadigan o‘quv materialining 4-5 foizini qamraydi xolos);
· hamma talabalar testning bir xil savollariga javob beradilar, bu ularning bilimlarini taqqoslashga imkon beradi;
· talabalar bilimiga haqqoniy baho berish mezoni oshadi;
· test nazoratida oldindan yaratilgan, hamma uchun bir xil bo‘lgan shkala yordamida, talabalar bilimiga bir muncha aniq va tabaqalashgan baho qo‘yishga imkon beradi (reyting);
· o‘qituvchi talabalar bilimini nazorat qilishga kam vaqt sarflaydi;
· boshlang‘ich darajasini va har qanday vaqt oralig‘ida bilimlarni oshirish imkoniyatini o‘lchashga sharoit yaratiladi;
· test nazorati komp’terlashtirishga (avtomatlashtirishga) qulay. Bu pedagogik testlashning asosiy afzalliklaridan biridir. O‘quv jarayonining takrorlanuvchanligi ham aynan shunda o‘z ifodasini topadi.
Umuman olganda, test usuli birmuncha texnologik hisoblanadi. U bilimlarni o‘zlashtirish sifatini nazorat qilishda professor-o‘qituvchilar mehnat unumdorligini oshiradi va o‘quv dasturini chuqur va har tomonlama o‘zlashtirilishini ta`minlaydi. Pedagogik testlashning bu afzalliklari AQSHda munosib baholangan. Abiturient (talabgor)larni universitet va kollejlarga test sinovi bilan qabul qilinadi. Pedagogik testlarni keng qo‘llash bo‘yicha AQSH tajribasi Kanada, YAponiya, Turkiya va boshqa ko‘pgina mamlakatlarga yoyilgan.
Sifatli test topshiriqlarini tuzishning qiyinligi, testni keng joriy etishni murakkablashtiradi. Bu ish yuqori pedagogik malaka va tajriba talab etadi. SHuning uchun ham, AQSHda testning yuqori sifatini ta`minlash uchun pedagogik testlashning maxsus xizmati (PTX) tashkil kilingan [2; 3.] Bu tashkilot test o‘tkazish amaliyotini umumlashtirish va ommalashtirish, standartlashtirilgan testlar yaratish, test o‘tkazishning yagona qoidalari va test ishlab chiqish usullarini takomillashtirish masalalari bilan shug‘ullanadi. Pedagogik testlash xizmati (PTX) Prinston universitetida joylashgan, unda 2300 nafar kishi, shu jumladan, 250 nafar falsafa, pedagogika, psixologiya, sotsiologiya, statistik va psixologik uslublar, kasb tanlash bo‘yicha fan doktorlari, shuningdek, turli fanlar bo‘yicha fan doktorlari, 200 nafar magistr, har xil fanlar bo‘yicha o‘qituvchilar xizmat qiladi. Testlar eHMda ishlanadi va sinaladi. Mamlakatda pedagogik testlash xizmatiga bo‘ysunadigan 5000 test shaxobchalari mavjud. Test o‘tkazish uchun Prinston markazi 53 ishonchli shaxslarga (odatda test o‘tkaziladigan o‘quv yurtlari pedagoglariga) test materiallari va test o‘tkazish bo‘yicha yo‘llanmalar yuboradi.
Bu misoldan ma`lumki, testlashni samarali o‘tkazish pedagogik testlarning maxsus rivojlangan xizmati, keng quloch yoyilgan tarmoq punktlari, testlar bo‘yicha nazariya va amaliyotni o‘zida aks ettiradigan katta hajmdagi adabiyotlar mavjudligiga bog‘liq.