Hissiy toliqish sindromi va uning omillarini nazariy metodologik asoslari

“Talqin va tadqiqotlar” Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8 
99 
xarakterlanish degan ma’noni beradi va o‘z o‘rnida har bitta biologik jarayonlar 
insonni organizmidagi o‘zgarishlar emotsiya bilan bog‘liqdir. 
Emotsiyalar stenik va astenik turlarga bo‘linadi. Stenik hislar kishining 
g‘ayratlantirsa, astenik hislar esa uning faoliyatini susaytirib yuboradi. 
Kishini tez chulg‘ab oladigan va shiddat bilan o‘tib ketadigan his-tuyg‘u affekt 
(hissiy portlash) deb aytiladi. Bu paytda kishi ong bilan ishlay olmaydi, o‘zini 
boshqara olmaydi, nazorat keskin susayib ketadi, iroda o‘ziga buysunmaydi. 
Kayfiyatlar uncha kuchli bo‘lmagan, lekin uzoq vaqt davom etadigan barkaror 
xisdir. Kayfiyat shodu-xurramlik yoki kayguli, tetiklik yoki lanjlik, hayajonli yoki 
mayuslik, jiddiy yoki yengiltaklik, jizzakilik yoki muloyimlik kabilar tarzida kechadi. 
Stress – kuchli xissiy zurikishdan iborat jarayon. Hissiy zurikish xavfxatar 
tugilgan, kishi xafa bulgan, uyalgan, taxlika ostida kolgan vaziyatlarda ruy beradi. 
Ehtiroslar deb kishi xatti-xarakatlari yunalishini belgilaydigan, barkaror, chukur 
va kuchli xislarga aytiladi. Masalan, rassomlikka, musikaga extiros, bedana 
urishtirish kabilarga extiros. 
His-tuyg‘ular xayvonlarga ham xos. Lekin insonning his-tuyg‘ulari uz mazmuni 
va kechishiga ko‘ra hayvonnikidan tubdan farq kiladi. Masalan, jirkanish, faxrlanish, 
xasad qilish, shodu-xurramlik, zerikish, hurmat qilish, burchni xis etish kabilar faqat 
insonga xos bo‘ladi. 
Intellektual aqliy his-tuyg‘ularga bilishga qiziqish, ajablanish, shubhalanish, 
taajjublanish, ishonch kabi hislar kiradi. Bularning barchasi ijobiy harakterga ega 
bo‘lib kishini bilishga, o‘rganishga, ishtiyoq bilan ishlashga undaydi. 
Estetik his-tuyg‘ularga bizning go‘zal, chiroyli, yoqimli narsalardan 
zavqlanishimiz, shodlanishimiz, huzur qilishimiz, rohatlanishimiz kabilar kiradi. Bu 
hislarning manbai go‘zal tabiat, san’at, adabiyot, chiroyli turmush kabilar bo‘lishi 
mumkin. 
Intellektual, ma’naviy, estetik tuyg‘ularni faoliyat va muomala jarayonida 
boshdan kechiramiz. Sotsial voqelikka nisbatan butun xissiy munosabatlar boyligini 
ifodalagani uchun ularni yuksak his-tuyg‘ular deb ham aytamiz. 
Insonni hissiyot yoki tuyg‘usi - emotsiya shaxs ruhiy hayotining shunday 
ko‘rinmas tomoniki, bunda tashqi ta’sirotning harakteri va shaxsning unga bo‘lgan 
munosabatlari ifodalanadi. Ba’zi predmetlar, voqealar, xarakatlar shaxsni 
quvontiradi, huzur bag‘ishlaydi, xursand qiladi. Ba’zi predmetlar esa shaxsni xafa 
qiladi, qaxr-g‘azabini qo‘zg‘aydi, behuzur qiladi. Tashqi ta’sirotning harakteriga 
(ijobiy yoki salbiyligiga) qarab shaxs unga nisbatan o‘zining munosabatini bildiradi. 
Tashqi ta’sirotning yoqimli tomonlari shaxsda ijobiy munosabatlarni vujudga 
keltiradi. Maza kilish, qoyil qilish, huzur-halovat, sevinch, quvonch, xursandchilik 
kabi holatlar ijobiy munosabatning ko‘rinishlaridir. Tashqi ta’sirotning noxush, 
yoqimsiz tomonlari shaxsda salbiy munosabatlarni paydo qiladi g‘azablanish, ranjish, 

---