Huquq normalarini sharhlash usullari

2. Huquq normalarini sharhlashning turlari
Huquq normalarini sharhlash masalasi - huquqning mazmunini ochish, tushuntirish va huquqiy hujjatlar yuridik mohiyatini yoritishga qaratilgan faoliyatdir. Buni amalga oshirishda huquqiy normalarni sharhlovchi sub’yektlarning roli katta.
O’zbekiston Respublikasida huquqiy normalarni sharhlaydigan sub’yektlar quyidagilardan iborat: davlat hokimiyati vakillik organlari, davlat boshqaruv organlari, sud organlari, prokuratura va boshqa organlar, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar. Shu sub’yektlar huquqiy normalarni sharhlaganda ularning mazmunini to’g’ri tushunib, huquqiy normalarni ko’llab, turmushdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.
Huquq normalarini sharhlash ularni qo’llaydigan sub’yektiga qarab, ikki guruhga: rasmiy va norasmiy sharhlashga bo’linadi.
Davlat organlari, nodavlat tuzilmalari va alohida shaxslarning huquq normalarini tushuntirishga qaratilgan faoliyati sharhlash jarayonining ikkinchi tomoni bolib hisoblanadi. Tushuntirish natijasida kelib chiqadigan yuridik oqibatlarga ko’ra, ularni rasmiy va norasmiy sharhlashga ajratish mumkin.
Rasmiy sharhlash vakolatli sub’ektlar, ya’ni davlat organlari va mansabdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladi, u maxsus hujjatlar bilan mustahkamlanadi va huquq sub’ektlari uchun majburiy xarakterga ega bo’ladi. SHarhlashning bunday turi yuridik ahmiyatga ega bo’ladi va tegishli huquqiy oqibatlar keltirib chiqaradi. Mazkur sharhlash o’z navbatida huquqni amalga oshiruvchilarni huquq normalarini bir xil ma’noda tushunish va aynan qo’llashga yo’naltiradi. Rasmiy sharhlash turmushda qo’llaniladigan huquqiy normalarni rasmiy sharhlash vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Bu sharh barcha sub’yektlar uchun majburiy bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasida huquqiy normalarni sharhlash bilan o’z vakolati doirasida quyidagi davlat organlari shugullanadi: O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Prezident, Vazirlar Mahkamasi, vazirliklar, davlat qo’mitalari, Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorgi Kengesi va Vazirlar Kengashi.
Rasmiy sharhlash normativ va kazual ko’rinishlarda bo’ladi.
Normativ ko’rinishdagi sharhlash keng doiradagi shaxs va hodisalarga qaratiladi. Bunday sharhlashning subyektlari bo’lib barcha turdagi huquq ijodkorligi subyektlari hisoblanadi. Normativ sharhlashning quyidagi turlarini ko’rsatib o’tish mumkin:
• autentik sharhlash (aktni chiqargan organ tomonidan amalga oshiriladi);
• legal sharhlash (vakolatli subyekt tomonidan beriladi).
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 109-moddasi 3-qismiga asosan, O’zbekiston Respublikasining Kon-stitutsiyaviy sudi Konstitutsiya va qonun normalarini yuridik kuchiga qarab sharhdaydigan yagona organdir. Bu sharhlash rasmiy normativ bo’lib, barcha davlat organlari, korxona-lar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir.
Kazual sharhlash ham rasmiy deb hisoblansada, u umummajburiy xarakterga ega bulmaydi va muayyan hodisaga nisbatan huquq normasini qo’llash jarayonida amalga oshiriladi. U aniq bir ishni vakolatli organ tomonidan ko’rib chiqilayotgan paytda beriladi va aynan ushbu ish uchun majburiy xarakterga ega bo’ladi.
Huquqiy normalarni kazual sharhlashda sud organlari har bir fuqarolik, jinoiy, ma’muriy va boshqa ishlarni ko’rayotganda tegishli huquqiy normalar bilan bu ishlarni ko’rib, hal qilish chog’ida huquqiy normalarni sharhlaydi. Sudning har bir fuqarolik ishi bo’yicha chiqargan qarori yoki jinoiy ishlar bo’yicha chiqargan hukmi huquqiy normani kazual (kazus) sharhlash asosida amalga oshadi.Bu norasmiy sharhlashdir.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Sudlar to’g’risida»gi qonunining 16-moddasi 4-bandiga asosan O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi sud amaliyotini umumlashtirib ko’rib chiqadi va qonun huj-jatlarini qo’llash masalalari bo’yicha ularni sharhlab, das-turiy ko’rsatmalar beradi.
Norasmiy sharhlashning ilmiy (doktrinal), malakali (professional), va oddiy ko’rinishlari mavjud.
Ilmiy (doktrinal) sharhlash – bu huquq sohasidagi mutaxassislar, olimlar tomonidan amalga oshiriladigan va ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan norasmiy sharhlash turi. Nazariy (doktrinal) sharhlash huquq sohasi mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi va ilmiy xususiyatga ega bo’ladi. Bular – huquqshunos olimlarning maqolalari, monografiyalari va aholi oldidagi og’zaki chiqishlaridir. Bunday tushuntirishlarning o’ziga xos xususiyati ularning ishonchliligi, ilmiy yondashuvlarga asoslanganligi va sharh egasi bo’lgan shaxs obro’sidadir. Amaliyotchi-yuristlar uchun majburiy bo’lmaganiga qaramay, bunday tushuntirishlar, baribir, huquqiy normalarni tushunish va qo’llashda bir xillikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Norasmiy ilmiy sharhlash natijalari davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxona, muassasa, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiy bo’lmasada, huquqiy normalarning mazmunini sharhlab, tushuntirib beradi. Bu sharhlash huquqiy normalarni amaliyot bilan bog’lab, kishilarning huquqiy ongini va huquqiy madaniyatini rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi. Norasmiy sharhlash qonunlarni takomillashtirishga, huquqni muhofaza etuvchi organlar faoliyatini yaxshilashga, qonunchilikni mustahkamlashga yordam beradi. Masalan, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh, O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga, Fuqarolik kodeksiga, Mehnat kodeksiga va boshqa Kodekslariga sharhlar mavjud.
Malakali (professional) sharhlash – bu amaliyotchi yuristlar tomonidan (advokat, huquqshunos-maslahatchi va h.) amalga oshiriladigan sharhlash turi.
Oddiy sharhlash –maxsus huquqiy bilimga ega bo’lmagan har qanday shaxs tomonidan huquqni anglash va tushuntirishdir.