I b o ' L i m. G id r o u za tm a la r va ha jm iy gidroyuritm alar X ix bob. Umumiy tushunchalar

3.1. - rasm. H ajm iy gidrouzatm aning 
holatini o‘zgartirish yo‘li bilai operator suyuqlikni 
ishlash prinsipi 
turbinalarning kuraklariga yuqoridan yoki pastdan
yo‘naltirib mashinaning harakat yo‘nalishini o‘zgartiradi.
Hajmiy gidravlik uzatma nasosining seksiyalari soni bittadan to‘rtgacha bo‘lishi
mumkin. Taqsimlash klapani yordamida gidravlik uzatmaning seksiyalami ishga
tushirish yoki to ‘xtatish yo‘li bilan zarur bo‘lgan uzatish nisbatiga erishamiz. Y a’ni
tezlik nasosdan gidrodvigatelga kirayotgan suyuqlik miqdorini o‘zgartirish hisobiga
boshqariladi. Sistemada nasosda dvigatelgasha boMgan yoMda (suyuqlikning bir
qismini) boshqa yo‘nalishga burib yuboruvchi qurilmalar orqali ham gidrodvigatel
tezligini 
o‘zgartirish 
mumkin. 
Hozirgi
ko‘pgina zamonaviy gidrouzatmalardagi ish
qismlarida suyuqlik sarfi va harakat tezligi
avtomatik ravishda boshqariladi.
Gidrodinamik uzatmaning ishlash
prinsipini 3.2-rasmdagi sxema bo‘yicha
tushuntiramiz. Bu rasmda 1-nasosning
3.2 -
rasm . G id rod in am ik uzatm aning
yetaklovchi vali, 2-markazdan qochirma na-
ish la sh prinsipi.
sos, 3-boshqariluvchi turbina vali, 4-turbina,
5 ,6 , 7-trubalar. Nasos gMldiraklarini aylantirish bilan suyuqlik oqimiga energiya 
beriladi. Q o‘shimcha energiya olgan suyuqlik turbina gMldiragiga o‘tadi va olgan 
energiyasini turbinaga berib, ish suyuqligi nasosga qaytadi. Suyuqlikning bunday berk 
harakati nasos va turbina g ‘ildiraklaridagi burovchi momentning uzatilishini 
ta ’minlaydi.

---

Gidromashinalarning vazifasiga qarab ish suyuqligi suv, neft moyi, sintetik 
suyuqliklar, spirt va gliserin aralashmasi va hokazo bo‘lishi mumkin. Suyuqlikni bosim 
yordamida uzatishga moMjallangan nasoslar haydalayotgan suyuqlikning xususiyatlarini 
hisobga olib loyihalanadi. Tomshilanuvchi suyuqliklar bosimning turli qiymatlarida 
ham energiyani uzatish qobiliyatiga ega boMgani sababli hajmiy gidrouzatmaning 
gidromashinalari har qanday tomshilanuvchi suyuqliklar bilan ham ishlashi mumkin. 
Lekin har qanday suyuqlik mavjud sharoitga muvofiq boMavermaydi.
Gidrouzatmada ish suyuqligi oraliq muhit sifatida o ‘zining asosiy vazifasini 
bajaradi va shu bilan birga moylovchi modda hamdir. Shu sababli unga turli qo'shim cha 
talablar qo‘yiladi. Suyuqlik oqayotganda uning tigMzlagichlardan oqib ketishini 
kamaytirish uchun mustahkam moy qatlamini hosil qiluvchi suyuqliklar tanlab olingani 
ma’qul. Suyuqlikning ishqalanish qarshiligini kamaytirish ega qovushoqligi kam 
suyuqliklar tanlashni taqozo qiladi. Masalan, toza suvning qovushoqligi kam ximiyaviy 
barqaror, serob boMgani bilan moylash va korroziyani kamaytirish xususiyatlariga ega 
emas. Hajmiy gidrouzatmalarda foydalanish talablarga toMaroq javob bera oladigan 
suyuqliklar qovushoqligi kam boMgan va yaxshi tozalangan neft moylaridir. Lekin ular 
ham talabga toMiq javob bera olmaydi. Shuning uchun sintetik suyuqliklar va neft 
moylari ushun ulaming xossalarini yaxshilovshi qo‘shilmalaming yangi turlari 
yaratilgan va yaratilmoqda. Shuningdek, ish suyuqliklarining xususiyatlari uzatmaning 
yaxshi va uzoq ishlashiga ta ’sir qiladi, shuning uchun suyuqligini tanlashda uzatmaning 
xususiyatlaridan tashqari, suyuqlikning sifatini ham nazarda tutish kerak. Shunday qilib, 
ish suyuqliklariga quyidagi talablar qo‘yiladi:
1. Ish suyuqliklari tigMzlagichlarda shunday mustahkam moy qatlami hosil qilishi 
kerakki, gidrouzatm a yaxshi ishlasin. Aytib o ‘tish kerakki, agar moy qatlamining 
mustahkamligi keragidan ortib ketsa, gidroapparaturalaming ishlashi yomonlashadi.
2. M exanizm lardan uzoq foydalanish, ulam ing beto‘xtov va yuqori darajada 
aniqlik bilan ishlashini ta ’minlash uchun ish suyuqligi korroziyani kamaytirish va 
ximiyaviy barqarorlik xususiyatlariga ega boMishi zarur.
M exanizm lar uzoq vaqt ishlatilganda ikkinchi talab alohida ahamiyatga ega bo‘- 
ladi. N eft moylariga ba’zi moy yoki efirlar 0,5 - 1,0% qo‘shilsa, korroziyaning ag-

---

ressivligini kamaytirish mumkin. Bu qo‘shilmalar metall sirtida uning sirtini va moyni 
oksidlanishdan saqlaydigan himoya yupqa qatlami hosil qiladi.
3. Hajmiy uzatmadagi ish suyuqligining qovushoqligi nisbatan kam va tempe- 
ratura ta ’sirida oz o ‘zgaradigan boMishi kerak. Qovushoqlikka kam boigan neft moy- 
laridan foydalanish ishqalanish qarshiligini kamaytiradi, apparaturaning aniqligini va 
sezgirligini oshiradi.
4. Mexanizmning berilgan ishlash qobiliyatini ta’minlash uchun suyuqlik bir 
jinsli va yaxshi yuzalangan bo‘lishi kerak.
5. Ish suyuqliklari tig‘izlash qistirmasining bo'kishiga va erishiga sabab boM- 
masligi kerak.
6. Hajmiy gidravlik mexanizmlardagi ish suyuqligi barqaror elastiklik moduliga 
va hajmiy og‘irlikka ega boMishi kerak. Shuning uchun moying ish 
vaqtidagi 
temperaturaning o ‘zgarish chegarasida gazlami sing‘dirishi va ajratishi mumkin qadar 
kam boMishi kerak. Katta bosimlarda elastiklik modulining barqaror boMishi alohida 
ahamiyatga ega.
7. Gidravlik mexanizmlarda paydo bo‘ladigan bir qancha hodisalar havoning ish 
suyuqligida eruvchanligi bilan bogMiq. Ish suyuqligida havoning eruvchanligi: na­
soslaming unumdorligining kamayishiga, gidrodvigatelning notekis ishlashiga va 
boshqalarga olib keladi. Gidrouzatmalaming barqaror ishlashini ta’minlash uchun ish 
suyuqligida erigan havo iloji borisha каш boMishi kerak. Ish suyuqliklarining 
obliterasiyaga (bo‘shliqlami bekitib qo‘yishga) layoqati boshqaruvchi qurilmalar 
(zolotniklar, drossellar va boshqalar)ning ishlashiga ma’lum darajada ta’sir qiladi. 
Yuqorida ko‘rsatilgan talablarga javob bera oladigan neft moylarining xususiyatlari 9 va 
10-jadvallarda berilgan. Gidrodinamik uzatmalarda suyuqlik sifatida: industrial 12, 
industrial 20, industrial 20 V, turbina moyi L va transformator moyi eng ko‘p 
ishlatiladi. Odatda, suyuqlik gidrouzatmalarda aylanganda uning temperaturasi turli 
mashinalarda 60-135 S orasida boMadi.
XX b o b .G id ro d in a m ik m u fta la r
Gidromuftada 
yetaklovchi 
valdagi 
momentning 
miqdori 
har 
qanday 
o ‘zgartirilganda ham ikkala (yetaklovchi 
va yetaklanuvchi) valda momentlaming 
tengligi ta ’minlanadi. Yo'naltiruvchi apparat yo‘qligi gidromuftalar burovchi