I bob. Adabiyotlar sharhi

Polimerlarni tozalash. Odatda, yangi olingan polimerlarda har xil qo’shimchalar (ko’pincha, reaksiyaga kirishmay qolgan monomer) bo’ladi. Polimerning xossalarini o’rganishdan oldin, uni qo’shimchalardan tozalash zarur, chunki qo’shimchalar juda oz miqdorda bo’lsa ham polimerning xossalariga kuchli tasir ko’rsatadi. Polimer bu qo’shimchalardan qayta cho’ktirish yo’li bilan tozalanadi.
3-5 gr og’irlikdagi namuna 50 ml erituvchida eritiladi. Hosil bo’lgan eritma boshqa kolbadagi 100 ml cho’ktiruvchi ustiga qo’yiladi. Polimerning to’la cho’kganligini aniqlash uchun tinigan eritma va cho’ktiruvchi aralashmasiga cho’ktiruvchidan yana bir necha ml quyiladi. Bu vaqtda loyqa hosil bo’lmasa, polimer to’la cho’kkan bo’ladi. Cho’ktirilgan polimer ajratib olingach, u erituvchi va cho’ktiruvchi moddalar aralashmasi bilan bir necha marta yuviladi-da, vakuum ostida og’irlik o’zgarmay qolguncha quritiladi.


1.5. Amino-aldegid smolalarini olish va xossalarini o’rganish

Yuqori molekular birikmalar va ular hosil qiladigan kolloid zarrachalarni xossalari, ularning erituvchilarda eruvchanligini o’rganish kolloid kimyoning asosiy oldiga qo’ygan vazifalaridan biri hisoblanadi. Despers sestemalarning xossalari va ularning zarracha o’lchamiga bog’liqligi erituvchi tabiatiga, elektroliz, zarrachani gidrofob va gidrofilligiga bog’liq bo’ladi.

Polikondensatsiyalangan oligomerlar o’lchamining quyi molekular yoki yuqori molekular bo’lishiga qarab, ularning fizik va kolloid kimyoviy xossalari, eruvchanligi moddaning tuzulishiga bog’liqligi o’rganiladi [3].
Bunday tuzulishdagi moddalarni o’rganishdan maqsad, ularni quydagi xususyatlarini o’rganishdan iboratdir: yuqori konsentratsiyaliligi, funksional guruhlarni ionlanuvchanligi, elementar guruhlarni difenilligi, faol guruhlarni barqarorligi, tempraturaga chidamliligi va plyonka hosil qilish darajasi, mustahkamliligini oshirishdir. Kimyoviy xossalarni, desperslik darajasini oshirishda tabiiy moddalar kozein, kraxmal, tabiiy yog’lardan foydalaniladi. Bundan tashqari sirtga aktiv moddalar sulfenol, alkil va arilsulfanol, klassifikatorlar (naftalin sulfo- kislota), ion almashuvchi smolalar (EDE-10, AB-3) va ontitranspirantlar (parafin, jelatina) qo’shilib polimerni yoki yuqori molekular oligamerni kolloid-kimyoviy xossalari oshiriladi [4].
Asosiy texnikada ishlatiladigan lak, kraska materiallarining yuqori darajada plyonka hosil qilish darajasigina uning qiymatini va ishlab chiqarishga layoqatliligini belgilab beradi. Birinchi navbatda o’simlik yog’lari yuqori ko’rsatgichli ishlatiladigan asosiy material hisoblanadi.
Sintetik usulda olingan asosiy plyonka hosil qiladigan materiallar asosan poliefirlar kondensatsiyalangan smolalar, mochevina va melameno-formaldegid, fenol fenol formaldegidlar va etoksidlardan iboratdir [5]. Hozirgi vaqtda ishlab chiqariladigan lak smolalari yetarli miqdorda ishlab chiqilmayapdi.
Lak va kraska sanoati hozirda oligamerlarning hamma turi ya’ni plyonkasimon ishlatiladiganlarga juda ham talab katta bo’lib bormoqda [6]. Bularga furfurol tarkibli polimerlar kiradi. Furon qatori birikmalariga qiziqishni shu bilan tushutirish mumkinki, furfurolni ishlab chiqarishning amalda cheklanmagan xomashyo bazasi mavjud, ular har yili qo’lga kiritiladigan o’simliklardagi pentozali homashyodir.
Hozirgi vaqtda formaldegid, fenomen, furfurolli aminobirikmalar tarkibidagi kondensatsion polimerlarning juda katta miqdori ma’lum. Afsuski, hamma fenolli va aminoformaldegidli polimerlar erituvchilarda erimaydi, bazilari cheklangan miqdorda eriydi. Hattoki, ularda gidrofil funksional guruhlar bo’lsa ham (-OH, -NH₂ va hokozo) eruvchanligi ham bo’ladi [4].
Bu polimerlarning reaksion qobilyati haroratga, vaqtga, monomerlarning o’ziga xos tuzilishiga (alifatik yoki aromatikligiga) va katalizatorlarning tabiatiga (kislotali yoki asosliligiga) bog’liq bo’ladi.
Karbomid-sof yassi prizma va igna holatdagi kristallar ko’rinishida bo’ladi, uning erish temperaturasi 133⁰C ga teng bo’lib, suvda yaxshi, spirtda yomon eriydi. Karbomid karbonat kislotasining diamini hisoblanadi: H₂N-CO-NH₂

Mochevina kimyoviy reaksiyalar paytida izomochevinalarning toutomer shaklida, qaysiki ikkita har xil tarkibidagi azot bor guruhlar shaklida bo’ladi: H₂N-COH=NH Karbomid organik bo’lmagan (azotli, oltingugurtli tuzlar) yoki organik (chumoli va sirka) kislota tuzlari hosil qila oladi:

2NH₃+CO₂→NH₂COONH₄+38 kkal NH₂-CO-ONH₄→H₂N-CO-NH₂+H₂O–680 kkal
Korbamot ammoniy bog’lanishida bog’langan shaklida shakllanadi, 60⁰ -70⁰ ga yetganda esa, ajralgan mahsulotlar bilan ajrata boshlaydi. Bu jarayon uchun katta temperatura talab qilinadi, adatda 200 atmosfera bosim keyin esa, karbomatning gidrotatsiya jarayoni yuz beradi. Karbomid tomoniga teng aralashtirish uchun ammiak ko’p miqdorda reaksiyaga kiritiladi [8].
Melamin (2,4,6-triamino-1,3,5-triozin) C₃H₆N₆ oq kristall modda bo’lib, suvda yomon eriydi (5%-100⁰ C), lekin suyuq ammiakda, natriy va kaliy gidroksidlarda yaxshi eriydi. Melamin-karbomidga qaraganda kuchli asos bo’lib, miniral kislotalar bilan suvda eriydigan tuz hosil qiladi.
Sanoatda melamen asosan sianid yoki disianamiddan ammiak ishtirokida 120⁰-200⁰C temperaturada va 10-40 atmosfera bosim ta’sirida olinadi [7].
Melaminni karbomiddan 350-500⁰C va 100-400 atmosfera bosimida sintez qilib olish mumkin: 6CO(NH₂)₂ → C₃H₆N₆ +6NH₃ + 3CO₂
Formaldegid – eng sodda tuzilishli, shu bilan birgalikda reaksion qobilyati yuqori karbonilli birikmadir. Suvli eritmasida metilen polimetilenglikol ko’rinishida bo’ladi [7], [10].
Adabiyotlarda ma’lum bo’lishicha poliglikolning formaldegid monomeri bilan polimerlanish reaksiyasi tezligi juda yuqori darajada bo’ladi [9].
Quyidagi [11], [12] adabiyotlarda aminobirikmalar hamda fenol bilan formaldegidning kislotali va asosli katalizatorlar ishtirokida polimerlanish reaksiya mexanizmi bayon etilgan:
Adabiyotda [13] ko’rsatilganidek, xlorid kislota katalizatoridan foydalanib reaksiya quyidagi bosqichlar bilan boradi: birinchi bosqichda (birikish) metilenxlorgidrin hosil bo’lish, ikkinchi bosqichda (kondensatsiya)-di xlor metilenli efir hosil bo’lishi bayon etilgan.
CH₂O + HCl → ClCH₂OH 2ClCH₂OH → ClCH₂ – O - CH₂ - Cl + H₂O
Agarda reaksiya ishqoriy sharoitda natriy gidroksid ishtirokida olib borilsa, man-
fiy zaryadlangan anion hosil bo’ladi:
HO - CH₂ - OH + Na⁺ + OH^- ↔ HO - CH₂ - O^- + Na⁺ + H₂O
Adabiyotlarda [14] bayon etilishi bo’yicha formaldegid kislotali katalizator yordamida gidratlanishi natijasida diol hosil qiladi, ikkinchi bosqichda vodorod protonli katalizatorlardan foydalanganda musbat zaryadlangan metinol birikmasi hosil bo’ladi:
CH₂(OH)₂ ↔ CH₂= O + H₂O H₂C = O + HA ↔ H₂C⁺ - OH + A^-
HA = CH₃COOH, H₂CO₃, H₂O.
Bundan tashqari [15,16] adabiyotlarda ko’rsatilishicha metilen guruhini neytral va ishqoriy sharoitdagi reaksion tezligi deyarli nolga teng bo’ladi va faqat dimetilen efir bog’i -CH₂–O-CH₂- [12] hosil qiladi. Shtaudinger ko’rsatilishicha formaldegidni yuqori miqdorda olish mochevina bilan birikishida poliefir bog’ini hosil qilishi, keyinchalik proton magnet rezonons (PMR-) spektroskopiyasi yordamida o’rganilgan.
Ugrevodorodlar va formaldegid polikondensatsiyalanish reaksiyalarida har xil konsentratsiyali formaldegid ishlatilish jarayoni o’rganilgan.
Bunday holda formaldegidning konsentratsiyasi oshgan sayin poliefir glikollar quyidagicha hosil bo’ladi: [17].
HOCH₂-OCH₂-OH, HOCH₂-OCH₂-OCH₂-OH va HOCH₂-OCH₂-OCH₂-OCH₂-OH
Shular bilan bir qatorda formaldegidni suvli eritmasidagi konsentratsiyasi pasayib borgan sari reaksiya muvozanati metilenglikol hosil bo’lishi tomoniga va depoliyarizatsiya natijasida oligooksimetilenglikol hosil bo’lishi aniqlangan [17].
Hind olimi Froch va boshqalarning ilmiy qarashlari shuni ko’rsatadiki, atsetal guruhi asosan formaldegid suvli eritmasida namoyon bo’ladi [18].
Adabiyotlarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, hozirgi vaqtda aminoaldegidlarni polikondensatsiyalanish reaksiya mexanizmlarini o’rganish asosiy muommolardan biri bo’lib kelmoqda.
Birinchi marta antronil-formaldegid smolasini polikondensatsiyalanishi reaksiyasini Lippin tomonidan o’rganilgan [19].
U antranil kislota, rezorsin va formaldegidlarni mol miqdorlarini 2:1:4 nisbatda, ishqoriy muhitda yaxshi erimaydigan, kompleks hosil qiladigan smola holida reaksiyaga kirishtirish natijasida hosil qilgan.
Adabiyotda [20] ko’rsatilishicha reaksiyaga kiruvchi moddalarning miqdoriga va xususiyatiga qarab, suvda eriydigan va erimaydigan smolalar hosil bo’ladi.
Antranil kislota, rezortin va formalin 1:1:4 nisbatlarda olinganda hamda 4,5-5 soat davomida reaksiya olib borilganda organik erituvchilarda eriydigan smolalar hosil bo’ladi. Eruvchanlikni yanada oshirish uchun dastlabki moddalar 1:0,1:7 nisbatlarda olinganda va 100-105⁰C temperaturada, 8 soat davomida reaksiya olib borilganda hosil bo’ladi. Reaksiya unumi 85% ni tashkil etadi.
Suvda eriydigan antranil-rezorsin–formaldegid polimer smolalarida rezorsinni miqdori antranil kislotadan 10 marta kam olinganda hosil bo’ladi [22].
Agent sifatida fenol ishlatilganda antranil-fenol formaldegid polimer smolasi olinadi. Bu olingan agentlarni ya’ni antranil kislota, fenol va formaldegid 1:2:3 nisbatda xlorid kislotali sharoitda (pH=1-1,5), (antranil kislotaning orta va para holatlarida polikondensatsiyalash) 80⁰C temperaturada, 60 minut vaqt davomida olib borilganda 94% unum bilan hosil bo’ladi.
Furfurol asosan beshburchakli xalqa tutuvchi o’simlik xomashyosi hisoblanib, beshta burchakli xalqa tutuvchi furan qatori uglevodorodi hisoblanadi. Furfurolning reaksion qobilyati formaldegidga qaraganda yuqori bo’ladi. Bu qobilyatdan foydala-
nib avtor [19] antranil-furfurol va fenol-furfurol smolalarini oladi. Bu reaksiyalar uchun katalizator sifatida natriy gidroksid ishlatiladi. Sintezlangan smolani strukturasini quyidagicha ifodalash mumkin:

Bizga ma’lumki, organik erituvchilarda eriydigan aminoaldegid smolalar amidli lak yupqa plastinkasini hosil qiluvchi modda sifatida kimyo sanoatida keng miqyosda qo’llaniladi [23].
Mochevina-formaldegid smolalarini despressiyalovchi xossasi hamda konden-
satsiya jarayonining muqobil sharoitlari o’rganilgan [21].
Slonim I.Y va boshqalar YaMR ¹³C spektri yordamida mochevina-formaldegid smolalarini fazoviy tuzilishini hamda mochevina-formaldegid smolasini strukturasini o’zgarishini PMR-spektri yordamida o’rganishgan [16].
T.I.Samukov, A.A.Alimov va shogirdlari amino-aldegid smolalarining xossalarini, reaksion qobilyatini, erituvchilarda erish qobilyatini va oligamer makromolekulasining reaksion qobilyatini o’rgandi [26].
Ko’pgina avtorlar amino-aldegid smolalari modifekatsiyasi ustida ish olib borganlar [26]. A.A. Alimov o’zining tadqiqot ishida mahalliy xomashyolar asosida smolalar sintezlash hamda ularni modifikatsiyalash jarayonini bayon etgan [25].
P.A.Sagdullayeva va shogirdlari [15] polikompleks Na-KMS, mochevina-formaldegid smolalarini mexanik xossalarini o’rgangan.
Polimer-komplekslarining (PK)-plyonka xususiyati yangi sinf polimerlarini ishlab chiqarishda va qo’llashda katta ahamiyatga egadir.
Quyidagi [18] adabiyotda mochevina-formaldegidni uch tomonlama polimerlanishining muqobil sharoitlari va hosil bo’lgan smolaning fizik-kimyoviy xossalari o’rganilgan.
Melamino-formaldegid oligomerlarining [26] eruvchanligi va molekular massalarini aniqlash usullari bayon etilgan.
Amino-aldegid smolalarini plyonka hosil qilish xususiyati hamda ishlab chiqarishda tatbiq etilishi haqida bayon etilgan [3], [5].
Triazin sikli tutgan plyonkalarda chiziqli va to’rlangan mochevina-forfaldegid smolalari mavjud bo’lib, chiziqli smola oligomerlarini to’rlangan smolalarga qaraganda yaxshiroq xususiyatlarga ega ekanligi aniqlangan [5].
Plyonka hosil qiladigan amino-aldegid smolalarining asosiy xususiyatlaridan biri erituvchilarda yaxshi erib, liofil kolloidlar hosil qilishidadir. Bu xususiyatidan foydalanib, erituvchini bo’g’latib, yupqa qatlamli plyonkalar hosil qilish mumkin.