I-bob. Bolalarda uchraydigan nutq xatolari va ularni bartaraf etish omillari 5

II-BOB. Nutq nuqsonlarini bartaraf etish texnologiyasi

^2.1. Bolalarda uchraydigan nutq kamchiliklarini bartaraf etishda didaktik o`yinlarni turkumlash va ulardan foydalanish bo`yicha tavsiyalar.

Bolalar o`sib, ulg‘aygani sari ularning nutqi ham rivojlanib boradi. Bu davrda ba‘zan nutqning ma‘lum darajadagi buzilishlari kuzatilishi mumkin. Maktabgacha tarbiya yoshidagi boalalarda uchraydigan nutq kamchiliklaribartaraf etish yuzasidan xilma – xil yo`nalishda tadqiqot ishlari olib borilgan. Jumladan, Rossiyada R. Ye. Levina, L. F. Slirova, V. A.Kavshikov, Ukrainadi Ye. F. Sabotovich, O`zbekistonda L.
R. Mo`minova, Ye. A. Boboeva tomonlaridan tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Biz o`z tadqiqotimizda Ushbu muammolar echimini echishga harakat qildik. Biz bolalar nutq faoliyatiga o`yinlarning qay darajada ta‘sir etishni turli xil o`yinlar orqali sinab ko`rishga harakat qildik. Nutq buzilishlari bola shaxsining shakllanishiga, bilish faoliyatining rivojlanishiga salbiy ta‘sir etadi.
Ma‘lumki nuqsonli bolalar bilan muloqotga kirishish uchun, pedagogga pedagogik mahorat juda kuchli bo`lmog‘i lozim. Chunki ko`pgina nuqsonlo bolalar (o`zlaridagi nuqsonlari sababli) o`zgalar bilan muloqotga kirishishni istashmaydi, istashsa ham qiynalishadi.
Insonlar bir birlari bilan muomilaga kirishar ekan, ularning asosiy ko`zlagan maqsadlaridan biri o`zaro bir biriga ta‘sir ko`zsatish, ya‘ni fikr- g‘oyalariga yaxshi ta‘surot qoldirishdir.Ammo ko`pgina nuqsonli bolalarning fikr doirasi kuchsizroq bo`lib, ega bo`lgan fikrlarini ham nutqida aniq bayon ettirishga (nuqsonlari sababli) qiynalishadi.
Shuning uchun pedagog birinchi bo`lib nuqsonli bolalarga psixologik ta‘sir bu- turli vositalar yordamida bolalarning fikrlari, hissiyotlari va xatti harakatlariga ta‘sir ko`rsata olishi darkordir.
Ma‘lumki nutq – bu so`zlashuv o`zaro muomala jarayoni bo`lib, uning vositasi
–so`zlar hisoblanadi. Manologik nutqda, diologik nutqda ham odam o`zidagi barcha so`zlar zaxirasidan foydalanilib, eng ta‘sirchan so`zlarni topib, sherigiga ta‘sir ko`rsatishni xohlaydi. Hutqida nuqsoni bor bola esa ko`pgina hollarda shu nuqsonini yashirishi natijasida muloqotda kirishishni istamaydi, kirishsa ham tor doiradagi insonlar (oila a‘zolari, bog‘cha opasi va bir necha yaqin do`stlari) bilan muloqotga kirishadi. Shu sabab ularning so`zlar zaxirasi kam, davragirlik xislatlari sust bo`ladi. Ertaliklarga ham o`zlariga berilgan sherni qiynalib aytishadi.
Ba‘zi hollarga bunaqa bolalar nutqning paralingivistik ta‘sirning bazi bir omillari nutqni susaytiruvchi, past tovushida ifodalash, to`xtashlar, duduqlanish, yutal, til bilan amalgam oshiriladigan harakatlar, nidolardan foydalanadi.
Muloqot jarayonidagi harakterli narsa shundaki, suhbatdoshlar bir birlariga ta‘sir ko`rsatmoqchi bo`lishganda, dastavval nima deyish, qanday so`zlar vositasida ta‘sir etishini o`ylar ekan. Muloqotning qanday kechishi va kimning ko`proq ta‘sirga ega bo`lishi sheriklarning rollariga ham bog‘liq. Ta‘sirning tashabbuskori- bu shunday sherikki, unda ataylab ta‘sir ko`rsatish maqsadi bo`ladi va u bu maqsadni amalga oshirish uchun barcha yuqoridagi ta‘kidlangan vositalardan foydalanadi.
Shunday ekan, suhbat jarayonida bola o`zini tashabbuskor etib his qilishi, ya‘ni bola suxbatda o`zini asosiy rolda ekanligini sezishi kerak, buning uchun pedagog diologni shu maqsadda tuzishi lozim.eng avvalo bola bilan ishonchli munosabat o`rnarishi kerak.Suxbat jarayonida bola uni yaxshi ko`rishlarini va u to`g‘risida g‘amxo`rlik qilishlarini his eta olishi juda muhimdir.
Pedagogning muloqot jarayonida o`yin, nutqiy mashqlar, barmoqlar teatri, qisqa saxna ko`rinishlarini o`ynash, rasmli topishmoqlar, ta‘limiy o`yinlar, barmoqlar gimnastikasi va qofiyali so`zlar o`yinidan foydalanishi muloqotning ijobiy o`tishiga yordam beradi.
Bola tomonidan berilgan bilimlarning o`zlashtirilishi uning hotirasiga ham bog‘liqdir.:
Shularni inobatga olgan holda she‘rni yod olish tezligini oshirish uchun uni turli harakatlar bilan birgalikda olib borish yaxshi natija beradi.
Tog‘orani olamiz oldimizga qo`yamiz. Ichiga suv solamiz, so`ngra ishni boshlaymiz.
Bir, ikki, uch, to`rt (Ishqalash harakati bajariladi) bir, ikki, uch, to`rt (G‘ijimlash, chayish harakati)
Bir, ikki, uch, to`rt (chayish harakati) bir, ikki, uch, to`rt (Siqish harakati)
Bir, ikki, uch, to`rt (Qoqish harakati) bir, ikki, uch, to`rt (ilish, qistirish harakati);
Choynakchada qopqoqcha (choynik deganda qo`llar shar shaklida ifodalanadi)
Qapqoqchada qolpoqcha (Qop.Degan.qo`l. yarim qislgan xolda pastga qaratil.)
Qalpoqchada teshikcha (Qalpoq. degan. barmoq. mush yig’iladi. teshikchadeg.