I bob. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o’yin faoliyati haqida 1

I.BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o’yin faoliyati haqida
1.1 Maktabgacha ta’limda o ‘yin faoliyati haqida.
Bolalar bog‘chasida o‘yin bolalar hayotini tashkil etish shakllaridan biri, bolani tarbiyalashga kompleks yondashuvni amalga oshirishning muhim vositasidir, chunki o‘yin bir-birini aniqlaydigan turli xil bolalar faoliyati turlari o‘rtasidagi munosabatlarni kuzatadi - o‘yin. va ish, o‘yin va mashg‘ulot. Rolli ijodiy o‘yin ijtimoiy kuchlarning birinchi sinovi va ularning birinchi sinovidir. O‘yinning pedagogik ahamiyati shundan iboratki, o‘yin jarayonida syujet, qabul qilingan rol yoki qoidalar tomonidan belgilab qo‘yilgan munosabatlarga qo‘shimcha ravishda, boshqa turdagi munosabatlar paydo bo‘ladi - endi shartli emas, balki haqiqiy, haqiqiy, bolalar o‘rtasidagi haqiqiy munosabatlarni tartibga soluvchi. O‘yinda ma'lum bo‘ladi: bolaning o‘yindagi sheriklarning muvaffaqiyatlari yoki muvaffaqiyatsizliklari bilan qanday aloqasi bor, u o‘yinning boshqa ishtirokchilari bilan nizolarga kiradimi, darhol impulslarni qanday ushlab turishni biladimi, yordam berishga tayyormi? do‘sti, u o‘yinning boshqa ishtirokchilariga e’tiborlimi, rolni qanchalik to‘g‘ri bajara oladimi, va hokazo e.. Rol o‘ynash faoliyati bolalarni shunchalik maftun etadiki, ular ba’zan ularni haqiqiy harakatlar sifatida qabul qiladilar. O‘yin bolaga o‘z zaifligini engishga, o‘zini o‘zi boshqarishga yordam beradi, mehnat ko‘nikmalarini, axloqiy xulq-atvor ko‘nikmalarini mashq qilish uchun sharoit yaratadi. Turli xil o‘yinlar mavjud. Ba'zilar bolalarning tafakkuri va ufqlarini rivojlantirsa, boshqalari - epchillik, kuch, boshqalari - dizayn qobiliyatlari va boshqalar. Ushbu pozitsiyadan kelib chiqib, biz o‘yinlarni quyidagi turlarga ajratamiz: 1) Jismoniy va psixologik o‘yinlar va mashg‘ulotlar: Dvigatel (sport, mobil, motor); Imprompt o‘yinlar va o‘yin-kulgilar; Erkin o‘yinlar va o‘yin-kulgi; Terapevtik o‘yinlar (o‘yin terapiyasi). 2) Intellektual va ijodiy o‘yinlar: Mavzu qiziqarli; Syujetli intellektual o‘yinlar; Didaktik o‘yinlar (o‘quv-mavzu, o‘quv, kognitiv); Qurilish, mehnat, texnik, dizayn, elektron, kompyuter o‘yinlari - avtomatik mashinalar (tugma o‘yinlari); O‘yin o‘qitish usullari, o‘yinlar - mashqlar, o‘yinlar - psixikaga ta'sir qiluvchi treninglar. 3) Ijtimoiy o‘yinlar: Ijodiy syujet-rol o‘ynash (taqlid, rejissyorlik, o‘yinlar - dramatizatsiya, o‘yinlar - orzular); Ishbilarmonlik o‘yinlari (tashkiliy - faol, tashkiliy - kommunikativ, rol o‘ynash, simulyatsiya). 4) Murakkab o‘yinlar (birgalikda - ijodiy, bo‘sh vaqt faoliyati). O‘yinlarning barcha turlarini ikkita katta guruhga birlashtirish mumkin, ular kattalarning bevosita ishtiroki darajasida, shuningdek, bolalar faoliyatining turli shakllarida farqlanadi.
Bolaning o‘sishi va har tomonlama rivojlanib borishi uzluksiz davom etadigan
jarayondir. Uning shaxs sifatida shakllanishi, ilk bor olamni atrofidagi ashy ova buyumlar orqali anglab, undan o‘zicha ma`no topishiga intilishi, qiziqishi va hissiyotlarining rivojlanishini ular o‘ynayotgan o‘yinlari orqali kuzatish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bola uchun bu - hissiy boyitilgan va idrok etilgan tarzda o‘rganish uchun ideal sahnadir. Sahna o‘yini bolani har jihatdan rivojlantiradi. Zero, maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalar hayotda ko‘rgan voqea-hodisalarni kishilarga taqlid qilib o‘ynaydilar.Bolalar kishilarga taqlid qilish orqali real hayotiy muammolarni hal etishga o‘rinadilar. O‘z kechinmalarini takrorlaydilar, qayta o‘ynaydilar va jonlantiradilar.Shu tariqa, sahna o‘yini bolaning boshqalar bilan o‘zaro hamkorlik qilishga qobil bo‘lgan shaxs darajasiga o‘sib rivojlanishiga ko‘mak beradi.
Sahnalashtirilgan o‘yinlarning ahamiyatli tomonlaridan biri shundaki, ular orqali bola badiiy obrazni idrok qila bilishni o‘rganadi, personajlar hatti-harakatini kuzatish qobiliyatini rivojlanib boradi. Musiqiy, so‘z, ko‘rish obrazlaridan foydalangan holda zarur bo‘lgan ruhiy sifatlarini (idrok qilish, tassavur qilish, diqqat, tafakkur), ijrochilik ko‘nikmalarini (rolga kirish, tasavvurdagi muhitda harakatlanish ko‘nikmasi) va sezgilari (mushak va hissiy) rivojlanish iuchun sahna mashqlari o‘tkaziladi. Badiiy asarlar bo‘yicha oddiy parchalarni sahnalashtirishda bola obrazni aks ettirish uchun unga ma`lum ifoda vositalari (ohang,yuz-harakati,imo-ishora)o‘rgatiladi. Har bir bola rol o‘ynayotganda avvalo asar qahramoning his tuyg`u holatini sezishi va tushunishi, boshqa personajlar bilan rolni munosabatga kirishishida o‘zini tutishi qobiliyatilari shakllantirishi lozim. Teatrlashtirilgan o‘yinlarda obrazli o‘yinchoqlardan, loydan, papemashe, plastilindan mustaqil yasalgan o‘yinchoqlardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Sahnalashtirilgan har qanday o‘yin asosida bolaning bilish jarayonida irodaviy – hissiy xususiyati badiiy asardagi go‘zallikni his qilishi ko‘nikmasini to‘g`ri shakllantirib borishga alohida e`tabor qaratish kerak. Masalan,tarbiyachi bolalarga o‘qib ertak kitobcha syujetinini o‘z so‘zlarini bilan hikoya qilgan holda,sahna ssenariysini tuzadilar,unga mos qo‘g`irchoqlarni tanlab,ishtirokchilar o‘rtasida muhokama qilib,rollarni bo‘lib olishadi. Syujetni rollarga kirib,ravon va ifodali qilib aytishi kerak.
Syujetdagi qo‘g`irchoqlar hatti-harakatini o‘zlashtirishi- har bir imo-ishora va mimikasini ko‘rsata bilishi kerak.
Rollarni ketma-ketlikda bajarish; qo‘irchoqlarning birin-ketin chiqishini namoyish etish. Sahna o‘yini jarayonida bola bir xodisa bilan boshqasini bog`lashi, g`oyalarni sinab ko‘rishi, xatolarini tuzatishi, rejalar tuzishi, uni amalga oshirish ularning aqliy rivojlanishiga olib keladi.
MUHOKAMA
Syujеtli – rolli o‘yinlar va sahnalashtirish markazi uchun ko‘rgazmalar
tayyorlash.
Guruhlarda xonalarni syujеtli rolli o‘yinlar va sahnalashtirish markaziga mos
holda jihozlash yo‘riqnomasi:
1. Shirma
2. Marionetka-qo‘g‘irchoqlar (ipda o‘ynatadigan)
3. Qo‘lqopli, barmoqli, tayoqchali, soya teatr ertak kaxramonlari
4. Ertak qaxramonlari liboslari
5. Niqoblari
6. Uycha maketi
7. Mazmunli o‘yinchoqlar
8. Rejissyorlik o‘yinlari uchun qaxramonlar (odamchalar, askarlar, multfilm
personajlari)
9. Sahna uchun jixozlar (turli daraxtlar, tandir maketi va xokazo)
Syujetli-rolli o‘yinlar va sahnalashtirish markazlari bolalar iqtidorini namoyon bo‘lishi, o‘z mahoratini ko‘rsatishi uchun juda qulay muhitdir.
Bu markazni – bolaning “Men”ini shakllantiruvchi markaz deb ham atash mumkin. Markazdagi barcha jihozlar bolalar hayotida uchraydigan jihozlar bo‘lib, o‘yin jarayonida bola ulardan foydalanishni o‘rganadi, kasblar bilan yaqindan tanishish imkoniga ega bo‘ladi. O‘yinda oila a’zolarining o‘zaro munosabatlari aks etadi va ular orqali ahloqiy tarbiya olish (tarbiyachi uchun esa oiladagi muhitni o‘rganish) imkoni yaratiladi. Syujetli-rolli o‘yinlar mazmunining o‘ziga xosligi uning eng muhim xususiyatlaridan hisoblanadi.
Mashhur pedagog va psixologlardan D.B.Elkonin, D.V. Mendjeritskiy, P.E.Samorukova va boshqalarning fikricha, syujetli–rolli o‘yinlar kattalarning ijtimoiy hayotidagi rangbarang xatti-harakatlari, ko‘rinishlari – bolalar o‘yinlarining asosiy mazmuni bo‘lib xizmat qilib, kattalar ijtimoiy hayotining namunasini oladigan faoliyat turidir.
Syujetli-rolli o‘yinlarga rahbarlik qilish quyidagi asosiy bosqichlarda amalga
oshiriladi.
1 - bosqich. Bolalarning qiziqishlarini, ulardagi syujetli o‘yinlar rivojlanishi darajasini
o‘rganishning asosiy vositasi quyidagilar:
- bolalar o‘yinlarini kuzatish,
- o‘yin rivojining asosiy yo‘nalishlari, o‘yin mavzusi, o‘yin mazmuni, bola o‘yin
faoliyatining rivoji, o‘yinda o‘zaro munosabatlarning rivojlanishi bo‘yicha tavsifnoma
tuzish;
- o‘yinga rahbarlik maqsadini aniqlash.
2 – bosqich. Kattalarning o‘yin mavzui va mazmuniga ta’sir etishi:
- o‘yin mavzui bo‘yicha sayohat va maqsadli sayrlar;
- suhbatlar;
- badiiy asarlar va hikoyalar o‘qib berish;
- illyusrativ rasmlar ko‘rsatish;
- mavzu bo‘yicha turli mashg‘ulotlar;
- tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari
3 – bosqich. o‘yinga tayyorgarlik (o‘yin o‘ynash uchun maxsus joy, o‘yinchoqlar va o‘yin materiallari):
- tayyor o‘yinchoqlarni tanlash;
- qo‘lda yasalgan o‘yinchoqlar.
Bunda bolalarning mustaqil shug‘ullanishlari uchun o‘yin zonasini tashkil etish.
4 – bosqich. Bolalarni o‘ynashga o‘rgatish (o‘yin jarayoni va boshqa narsalarni o‘yinda aks ettirish):
- o‘yinchoq va uning o‘rnini bosuvchi buyumlar ta’sirini o‘rganish;
- o‘yinda xayoliy tasavvurlarni aks ettirishga o‘rgatish;
- o‘yinda so‘zlardan foydalanishga o‘rgatish;
- o‘yinda harakatlarni hisobga olish malakalarini shakllantirish;
- so‘z va harakat;
- harakat va o‘yin materiali,
- so‘z, harakat va o‘yin materiali o‘yinning tili xisoblanadi.
5 – bosqich. o‘yinda ahloqiy munosabatlarga ta’sir etish, bolalar jamoasi, xulq-atvor, madaniyat, o‘yin faoliyatida o‘yin madaniyatini shakllantirish:
- ma’lum o‘yin mavzuiga nisbatan bolalarning his-tuyg‘ularini uyg‘otish;
- bolalarga o‘yinni avvaldan rejalashtirish elementlarini o‘rgatish;
- o‘yinda rol va o‘yinchoqlarni oqilona tag‘simlashga o‘rgatish;
- tengdoshlari bilan ahil o‘ynay olish madaniyatini tarbiyalash;
- ahil jamoani shakllantirish: mustaqil o‘ynash va o‘yinni oxiriga yetkazish, o‘yin
jarayonidagi kelishmovchilik, bahslarni oqilona hal eta olish malakalarini tarbiyalash;
- kattalarning o‘yinga ta’sir etishi – maslahat berishi, tushunchalarini to‘ldirish, o‘yinga
to‘lag‘onli yordam berish;
- bolalarning o‘yin faoliyatlarini, ahloqiy munosabatlarni baholash.
Syujet - o‘yin faoliyatida asosiy komponent bo‘lib, u personajni, hayotiy vaziyatni, harakat va personajlar munosabatini o‘z ichiga oladi. Syujetli-rolli o‘yinlar o‘z mazmun va mohiyatiga ko‘ra jamoa o‘yini bo‘lib hisoblansada, yakka holda o‘ynalmaydi, degan fikrni keltirib chig‘armasligi kerak. Syujetli-rolli o‘yinlar bolaning aqliy, ahloqiy, jismoniy rivojlanishlarida muhim ahamiyat kasb etib, bunda bola ehtiyoji va malakasi tarbiyalanib, shakllanib boradi.