I bob. So‘zning funksiyasi


 Tema va remaning nutq bo‘laklarida aniqlanishi



Yüklə 1,24 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə55/77
tarix27.01.2022
ölçüsü1,24 Mb.
#51657
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   77
Hozirgi o`zbek va koreys tillarida gapning aktual bo`laklarga bo`linishi

2. Tema va remaning nutq bo‘laklarida aniqlanishi 

Tema  va  remaning  nutq  bo‘laklarida  aniqlanishi  haqida  fikr  bildirishdan 

avval,  nutq  bo‘laklari  deganda  nima  nazarda  tutiladi,  degan  savolga  javob 



51 

berishga to‘g‘ri keladi. Mazkur ishimizda nutq bol‘aklaridan sintagma, gap va 



fraza haqida fikr bildiramiz. Nutqimiz esa ana shu parchalardan tashkil topadi. 

Sintagma  terminining  dastlabki  talqini  F.de  Sossyur  nomi  bilan  bog‘liq. 

Olim sintagma deganda, tilning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab kamida ikki unsuri o‘zaro 

munosabatga  kirishuvini  tushunadi.  Bu  jihatdan  sintagma    til  unsurlarining 

sintagmatik  munosabati  tushunchasi  bilan  uzviy  bog‘lanadi.  Olim  ta’limotida 

sintagma  vazifasida  qo‘shma  va  yasama  so‘zlar,  gapning  muayyan  bo‘laklari 

(qismlari),  shuningdek,  to‘liq  gap  (shu  jumladan  qo‘shma  gap)  ham  kelishi 

mumkinligi ta’kidlanadi

1



Sossyurning  shogirdi  Sh.  Balli  sintagma  deganda  tilning  aniqlovchi-

aniqlanmish  qolipida  kelgan  har  qanday  ikki  belgisini  tushunadi.  Bunda  Sh. 

Balli sintagma erkin bo‘lishi va shu bois uning komponentlari shu kategoriyaga 

tegishli boshqa unsurlar bilan almashtirilishi mumkinligini aytadi

2



S. O. Karsevskiy sintagmani ichki va tashqi deb ataluvchi ikki turga bo‘lib 



o‘rganadi. Ichki sintagma aniqlovchi-aniqlanmish qolipidagi strukturalar, tashqi 

sintagma  esa  jumla  qolipidagi  so‘zlar  munosabatini  tashkil  etuvchi  gaplar 

kiritiladi

3



Shunday qilib, sintagma gap ichida bir-birining ketidan kelib bir nafas bilan 

aytiladigan  so‘zlar  guruhidir.  Shuningdek,  sintagma  bir  so‘zdan  ham  hosil 

bo‘lishi mumkin, u ritmik urg‘uga ega bo‘ladi, gap tarkibidagi sintagmalar bir-

biridan pauza bilan ajraladi. 

Sintagma  termini  tilshunoslikda  ko‘pincha  faqat  sintaktik  ma’noda  –  bir-

biridan  qisqa  to‘xtam  orqali  ajralib  turadigan  semantik-grammatik-intonatsion 

butunlik ma’nosida qo‘llaniladi. Nutqiy aloqaning eng sodda, eng boshlang‘ich 

shakli  bo‘lgan  ikki  bo‘lakning  sintaktik  munosabati  sintagma  deb  ataladi. 

A.A.Reformatskiyning fikricha, ikki bo‘lakdan iborat birikma sintagmadir

4



 

                                                           

1

 

Qarang: Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию. М., 1977.-С.155.



 

2

 



Qarang: Балли Ш. Обшая лингвистика и вопросы французского языка.М.,1955.-С. 114-115.

 

3



 

Qarang: Карцевский С.О. Повторительный курс русского языка. М.-Л.,1928.-С.34.

 

4

 



Qarang: Реформатский А.А. Фонодогические этюды. М.,1975. –С. 18-30.

 



52 

Gap  aloqa-almashuv  vositasining  eng  kichik  birligidir.  Gap  tuzish 

modellari  til  birligi  bo‘lsa,  konkret  gaplar  nutq  birligidir.  Ob’yektiv  borliq  va 

unga bo‘lgan munosabatni ifoda qilib, nisbiy tugal fikr yoki his-tuyg‘u anglatib, 

tugal intonatsiyaga ega bo‘lgan so‘z hamda grammatik qonun-qoidalar  asosida 

o‘zaro  birikkan  so‘zlar  bog‘lanmasi  gap  deyiladi

1

.  Gapning  asosiy  logik-



grammatik belgilari quyidagilar: 

1)  har  qanday  gapda  ob’yektiv  borliq  va  unga  bo‘lgan  munosabat  ifoda 

qilinadi.  So‘zlovchi  shaxsning  voqelikka  bo‘lgan  munosabati  predikativlikdir. 

Predikativlik  gapning  grammatik  ma’nosini  ifoda  qiladi.  U  gap  hosil  qiluvchi 

kategoriya  bo‘lib,  gapda  ifoda  qilinayotgan  fikrning  borliqqa  bo‘lgan 

munosabatini  modal  planda  ham  zamon  va  shaxs-sonda  ifoda  qiluvchi 

kategoriyadir; 

2)  modallik  predikativlikning  tarkibiy  qismi  bo‘lib,  fe’l  mayllari,  modal 

so‘zlar bilan ifoda qilinadi. Umuman predikativlik sintaktik mayl, zamon, shaxs-

son  kategoriyalari,  modal  so‘zlar  va  intonatsiya  orqali  ifodalanadi.  Sintaktik 

mayl,  zamon,  shaxs-son  kategoriyalari  morfologik  mayl,  zamon,  shaxs-son 

kategoriyalaridan farq qiladi: 

3)  har  qanday  qurilma  gap  bo‘lib  kelishi uchun  tugallangan intonatsiyaga 

ega  bo‘ladi.  Jonli  nutqda  bir  gap  ikkinchi  bir  gapdan  tugallangan  intonatsiya 

(pauza)  bilan  ajralib  turadi.  Yozuvda  esa,  bu  tegishli  belgilar  (nuqt,  so‘roq, 

undov  belgilari)  bilan  ko‘rsatiladi.  Mana  shu  belgiga  ega  bo‘lmagan  ayrim 

predfaol qurilmalar gap hosil qilmay, birikmali aniqlovchi hisoblanadilar. 

Fraza nutqning eng katta fonetik birligi bo‘lib, ikki tomondan pauza bilan 

chegaralanadi.  Nutq  ketma-ket  kelgan  tovushlar  yig‘indisi  yoki  zanjirsimon 

ulanishlardan  iborat  bo‘lib,  u  tallaffuz  davriga  ko‘ra  oldinma-keyin  kelgan 

fonetik  birliklarga  bo‘linadi.  Nutqning  ana  shunday  katta  va  kichik  birliklarga 

bo‘linishi segmentatsiya deb ataladi. 

Nutq  fonetik  jihatdan  fraza,  takt,  bo‘g‘in,  urg‘u  va  nutq  tovushlariga 

ajraladi. Nutqni frazalarga ajratish sub’yektiv sabablarga bog‘liq (tez yoki sekin 

                                                           

1

 

Qarang: Yo‘ldoshev I., Sharipova O‘. Tilshunoslik asoslari. Toshkent,2007,139-bet.



 


53 

gapirish). Odatda fraza gapga teng keladi, lekin uni gap deb tushunmaslik kerak. 

Chunki gapni grammatik jihatdan, frazani esa fonetik jihatdan o‘rganamiz. 

Frazalar  taktlardan  iborat.  Frazaning  ikki  pauzasi  orasiga  joylashgan, 

yagona urg‘u bilan talaffuz qilinadigan bir yoki bir necha bo‘g‘inning yig‘indisi 

takt  deyiladi.  Fraza  –(  yunoncha  “phrasis”  ,  ifoda,  nutq  iborasi  )  nutqning  eng 

yirik  mustaqil  birligi  sifatida  aloqa  vositasidir.  Shu  bilan  birga,  fraza  eng  yirik 

intonatsion  birlik  bo‘lib  keladi.  Umuman  olganda,  frazalar  biridan  keyin 

ikkinchisini  aytish uchun nafas olish bilan,  ya’ni  to‘xtamlar  bilan  ayrim-ayrim 

birliklarga ajratiladi. 




Yüklə 1,24 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   77




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin