I bolim. O’zbekistanda sacialliq mektepke shekemgi talimin’ juzege keliwi, rawajlaniwi basqishlari

Ózbekistanda social mektepge shekem talimning payda bolıwı hám rawajlanıwı

Mamleketimizde XIX ásirdiń 80—90 -jıllarına kelip mektepge shekem social tárbiya sistemasın payda etiw joybarlari jetila basladı. Sol dáwirde jasap dóretiwshilik etken bilimparvar oqımıslı adamlar hayallardıń owir avhali hám balalar qadaǵalawsızligini itibarǵa alıp, bul máseledıń sheshimin izley baslaydı. Atap aytqanda, 1872 jılda Turkistonda duzilgan «Jámiyeti qayırqomlıq» quramına kirgen oqımıslı adamlar wákilleri tárepinen miskıler úyleri, túnew jayları, dáslepki tuguruk, bólmeler menen bir qatarda, ata-anası bolmagan balalar ushın balalar úyiler (dáslepki balalar úyleri) dúzildi. Pútkil Turkiston boyinsha 150—200dana balanı qorshap alǵan bul balalar úyilerde ham jasli jasındaǵı, ham mektep jasındaǵı balalar tárbiyalanǵan. 1891 jılda «Boshorchilik» jámiyeti tárepinen Tashkent parkda mektepge shekem hám mektep jasındaǵı balalar ushın «Balalar maydanshası» kornisinde birinshi balalar bogchasi ashılǵan. Balalar bogchasi ushın parkda taptan sersoya jay ajıratıp berilgen bolib, bul jerde atkonshekler, qayiqlar ornatilgan, túrli oyinshaqlar tayarlanǵan. Bunnan tisqari, maydanshada úlkengine gúlzar shólkemlestirilip, bul jerde balalar shoplerdi korgen. Biraq 1891—1903 jıllar dawamında mablag takchilligi sebepli bogcha bir neshe ret jabılǵan. 1896 jılda Turkistonda qáwenderler keńesi kambagallardin’ balaları ushın «jasli»lar dep atalatuǵın mákemelerdi dúze basladı. Jasli jumısların qadaǵalawshı usılshi hayal basqarg’an, sonıń menen birge, xızmet qiluwshi xızmetkerler ham bolgan. Bul mákemelerde balalarǵa oqiw, jazıw, sanaw menen bir qatorda, ádewir onerler ham uyretilgen.Biraq,, pútkil mamleket boylap sonday jaslilardagi balalar sanı 50—60 dana baladan aspaǵan.Bunnan tisqari, mahalliy oqımıslı adamlardıń umtılıw harekati menen kambagallardin’ balaları ushın Tashkent, Samarqand,Sirdaryo, Namanganda balalar úyiler (balalar úyleri) islengen.1903 jıl fevral' ayında Tashkentte «Shańaraqqa tiyisli tálim-tárbiyalıq dogeregi» sholkemlestirilgen. Dogerak qaǵıydaında tomendegi wazıypalardı ámelge asırıw gozelengen :

1) balalarǵa tálim-tárbiya beriw usılların rawajlandırıw hám jetilistiriwde shańaraqlar hám ata-analarǵa járdem beriw;
2) pedagoglar menen ata-analardı hám balalar tárbiyası jumısın basqaratin kisiler (shańaraq, mektep hám balalar bogchasi iskerliginiń ozaro ortaqlıǵın támiyinlew maqsetinde) iskerligin asirg’an.Bul dogerekde mektepge shekem tálim sektsiyasi ham iskerlik korsetgen. Tálim-tárbiya dogeregi júzege kelgenshe balalar bogchasining tárbiyalıq jumısında arnawlı bir pedagogikalıq sistema ámeldegi bolmagani sebepli balalar tárbiyası menen baylanisli, bolgan máseleler dogerek aǵzaları ortasinda oylasilg’an. Áne sol dogerek sheńberindegi tárbiya mákemelerinde balalar birinshi ret 4—6 jasqa shekem hám 6—10 jasqa shekem bolgan eki qıylı jas gruppadariga bolinedi suwret sızıw, ılay hám plastilindan zatlar soǵıw, gimnastika shinigiwlari arnawlı bir keste tiykarında alıp barılǵan.Itibarlı tarepi sonda, usı dogerek sheńberindegi ayırım balalar bogchalarida ata-analar talabı menen frantsuz hám nemis tilleri mut uyretilgen. Tálim-tárbiya dogerek balalar bogchasidagi tálim- tárbiya dárejesin asırıwǵa járdem bergen bolsada, arnawlı tayarlıqqa iye bolgan tárbiyashiler bolmagani sebepli tárbiyalıq process kobinese betartib ámelge asırılǵan. 1909—1910 jıllar hám odan keyingi dáwirlerde mamleketdin’ ayırım qalalarida jeke bog’shalar payda boldi:
bul bog’shalarda 6 jastan baslap balalar tiykarınan gimnaziyaga , jumısqa tayarlanar edi. Bunday balalar bog’shalari jeke úylerde ashılǵan hám toliq, ata-analar támiynatında bolgan. Tálim-tárbiya jumıslarına shet tillerdi biletuǵın oqimisli hayallar aling’an. Biraq usı balalar bog’shalarida tiykarınan bay ata-analardıń perzentleri tárbiyalanǵan. Social mektepge shekem tálimdiń payda bolıwı tiykarınan 1917—1918 jıllardan keyingi dáwirlerge tuwri keledi. Atap aytqanda, Xalk, bilimlendiriwi komissarligi 1917 jıl 20 noyabr degi deklaratsiyasında mámlekette mámleket tárepinen mektepge shekem tálim mákemelerin shólkemlestiriw,taraw xızmetkerlerin tayarlaw wazıypası kún rejimine qoyiladi.Sol tiykarda hayal -qizlardi social hayotga qosıw,balalar bog’shalari tarmogini qáliplestiriw boyınsha dáslepki adimlar qoyildi. 1918 jılda Turkiston Xalk, bilimlendiriwi komissarligi qosinda mektepge shekem tálim bolimi quraldi. Onıń moynına balalar bog’shalari ushın jay qidiruw hám olardı kerekli zatlar menen támiyinlew, tárbiyashiler tańlaw hám ata-analar ortasida jumısların ámelge asırıw wazıypası júkletiledi. Mektepge shekem tálim xalk, bilimlendiriwi sistemasınıń birinshi bugini hám strukturalıq bolimi bolib qaldı. 1919 jılda qabul qilingan mámleketlik baǵdarlamasında xalk, bilimlendiriwi tarawinda hayal –qizlardin’ social ahvolini jaqsılaw, mektepge shekem tálim mákemeleri tarmogini payda etiw zárúrligi aytıp ótken edi. Sol tiykarda xalk, bilimlendiriwi keńseleri moynına mektepge shekem tálim mákemeleri tarmogini payda etiw, oqiw stilistik ádebiyatlar hám korsetpeler islep shig’iw, kadrlar tayarlaw hám boyisha kerekli wazıypalar júkletildi. Turkistonda dáslepki mámleket balalar bog’shalari 1918 jıldıń ekinshi yarımında tashkil etila baslandı. 1918 jıl 20 oktyabrde Turkiston Xalk, bilimlendiriwi komissarligi kiruwde mektepge shekem tálim bolimi, wálayat xalk, bilimlendiriwi bolimlarining qasinda mektepge shekem tálim bolinmeleri dúzildi. «Mektepge shekem tálim bolimi tuwrisin»dagi qaǵıydada usı bolimlar 3 jastan 8 jasqa shekem bolgan mektepge shekem balalar tárbiya mákemelerine ósik, barlik qiliwga, olardıń iskerligin qadaǵalaw etiwge, jańa balalar 6 jaslilar, balalar úyleri, mektepge shekem jas daǵı balalar ushın ulıwma jataqdonalar, jazǵı dem alıw orınıdarni ashıwga, bul mákemeler ushın kadrlar tayarlaw kursların tashkil qiliwga juwapker ekeni korsetilgen.
Bul bulimlarning úsh tiykarǵı yunalishda iskerlik júrgiziwi názerde tutılǵan :
1) balalar bog’shalarini ashıw, olardı ımaratlar, mebel hám jixrzlar menen támiyinlew;
2) mektepge shekem tálim xızmetkerleri, sonday-aq, awilliq adamlar wákillerinen kadrlar tayarlaw ;
3) ata-analar ortasida tashvikrt-targibot hám tusindiriw jumısların aparıw.
Bul orında mamleketde awilliq adamlar ham balaları mektepge shekem tálim mákemelerine qosıw ushın gúres júdá quramalı hám qiyin sharayatta keshkenin atap ótiw kerek.
1920 jılda Turkiston Respublikasında 71 balalar bag’shasi, sonday-aq, jergilikli balalar ushın 16 dana bag’sha hám 12 balalar maydanları shólkemlestirilip, olardan 4 danasinda ozbek hám boshqird milletler balaları tárbiyalanǵan. Sol dáwirde mektepge shekem tálim mákemelerine jámi 6394 bala alınǵan. 1921 jılǵa kelip balalar bag’shalar sanı 105 danaga, sonday-aq, balalar ushın 32 danag’a jetken. Balalar bagshalarinda tárbiyalaniwshilardiń sanı 8000 dana balani shólkemlesken, olardan 2000 nan aslami usi jer millet perzentleri edi. 1937 jıl 3 mayda qabul qilingan «Balalar bag’shalari tuwrisinda»g’i qarorda «qaramog’inda balalar bag’shalari bolgan xojaliq shólkemleri hám mákemeleri tiyisli quramali respublikalardıń den sawliqdi saqlaw hám Xalk bilimlendiriwi komissarliklari tárepinen balalar bag’shalari sanitariya -gigiena qag’idalari, ımaratlar,jixozlar, oqiw qollanbalar, korgezmeli qurallar menen támiyinlew,balalardı ovqatlandiriw hám olarǵa medicinalıq járdem xızmeti korsatiw maydanınan belgilengen normalarǵa ámel qiliw wazıypası qilinsin», dep aytıp ótken. Atap aytqanda, den sawliqdi saqlaw xalk komissarining qararinda tiykarınan :
— balalar bag’shalarina shıpakerlerdi biriktiriw hám keminde 100 dana bala tárbiyalanıp atırǵan, har bir balalar 6 bag’shasina bir shipaker menen támiyinlew, balalar poliklinika hám ambulatoriyalari hamde ulıwma poliklinika hám ambulatoriyalarning balalar bolimlari jaratiw, balalarǵa medicinalıq járdem korsetiw;
— balalar bogchalarini birinshi járdem dári-dármanlar menen támiyinlew;
— muzika mashgulotlarini júrgizetuǵın xızmetkerler aylıq is haqısı ushın mablag ajıratıw qaralg’an.
Ekinshi jahan urısı jıllarında O’zbekistonda balalar bag’shalari hám balalar maydanshalarınıń tarmogi derlik eki ese kobeydi. 1944 jıl 1 yanvarına kelip, mektepge shekem tálim mákemelerinde tárbiyalaniwshilerdiń ulıwma sanı 54 mıńnı quradı.
Sol jıllarda O’zbekistonning balalar bag’shalarinda savet birlespesinin’ basqa respublikalarınan koshirib keltirilgen 16000 dan zıyat, sonday-aq, 400 dana ata-anasız qalgan bala tárbiya1angan.
Xalq bilimlendiriwi komissarlari keńestiń 1944 jıl 10 noyabr dagi «Mektepge shekem tálim mákemeleri tarmaqtarini keńeytiw hamde hayal -qizlar hám balalarǵa medicinalıq járdem hám xojalıq xızmet korsatiwdi jaqsılaw tadbirleri tuwrisinda»gi qarorinda respublikalar keńselerine balalar yaslilari, godeklar úyleri, balalar maslahat jayları, emizikli balalarǵa sút tayarlab beruvchi mákemeler, balalar bogchalari hám balalar úyleri tarmogini keńeytiw, balalardı usı mákemelerga toliq, qosıwdı támiyinlew wazıypası júkletilgen. Sonıń menen birge, jalg’iz analardıńlardıń oz balaların tárbiyalawina jardemlesiw maqsetinde balalar jaslilari hám balalar bag’shalarida olardıń perzentlerin kún dawamında qabillaw islengen.
Xalk bilimlendiriwi komissarlari sovetiniń «Mektepge shekem tálim mákemelerin jáne de rawajlandırıw, balalardı tárbiyalaw hám olarǵa medicinalıq járdem kursatishni jaqsılaw ilajları tuwrisinda»gi 1959 jıl 21 maydagi qararinda tomendegiler korip shig’ilg’an :
mektepge shekem jas daǵı balalardı tárbiyalawdıń birden-bir sistemasın qáliplestiriw maqsetinde awilliq sharayat hám múmkinshiliklerdi itibarǵa alıp, mektepge shekem tálim mákemeleriniń eki túri — jasli hám balalar bag’shasini birden-bir mektepge shekem tálim shólkemi retinde shólkemlestiriw hám olarǵa xalq, bilimlendiriwi komissarligi basshılıq qiliwi belgilep qoyilgan;
— endigiden barlıq túrdegi mektepge shekem tálim muassasalarine balalar turar jayların jaylastiriw mektepge shekem tálim mákemeleri úlgili proekt tiykarında koriliwi;
— birlesken respublikalarda mektepge shekem tálim mákemeleri tuwrisinda qaǵıyda islep shigilip jumıslang’an;
— pedagogika pánleri hám medicina akademiyaları menen birgelikte mektepge shekem tálim jasındaǵı balalardı tárbiyalawdıń birden-bir programmasın islep shiqdi;
— tárbiyashiler hám medicinalıq járdem xızmetkerlerin tayarlaw ;
— balalardı owqatlandiriw hám mektepge shekem tálim mákemelerin buyımlar menen támiyinlew;
— balalar bogchasiga qatnamaytin balalar ushın balalar istiroxat bag’shasi hám qıyabanlarında, úylarda maydonshalar jasaw hám olardı buyımlaw jumısları korip shig’iw;
— xalıq ortasinda lekciyalar oqitiw, soylesiw, ǵalabalıq-ilimiy ádebiyatlardı kop nusqada baspa etiw;
— balalardı tárbiyalaw hám olardıń den sawliqdi saqlaw máselelerin jarituvshi kórkem ádebiyatlar baspa etiw, kinofil'mlar jaratıw, radio, televidenie esittiriwlarini keńeytiw sıyaqlı wazıypalar belgilep qoyilgan.
Álbette, totalitar basqarma dáwirinde tálim-tárbiyanıń mazmun-moxiyati haqinda gap barǵanda, onıń daslep chorizm, keyinirek shoralar ideologiyasına toliq, boysundirilgan, milliy mádeniyatımız hám adetlerimiz jerge urilgan, xalqimiz, sonday-aq, perzentlerimiz sanasına jat g’ayalarni sıńırıwǵa hareket qilingan. Lekin Prezidentimiz haqli túrde aytıp ótkeni sıyaqlı :
«Noakdik hám zoravanliq xukmron bolgan sonday zamanlarda ham jurtımızdan millet hám xalk, qayisi menen jasaǵan anıq watanparvar insanlar jetisip shiqdi». Bul orında jadid babalarımızdiń bilimi menen jámiyetimizdi rawajlandiruw, zamanagóy tálim-tárbiya sistemasın payda etiw boyınsha iygilikli sa' y - hareketler tilge alıw joiz bolıp tabıladı. Olar ayawsız qatag’an etilgen bolsa ham,árman -umtılıwları zaya ketpedi. Mámleketimiz g’aressizlikke erisdi, olardıń árman -ármanları royabga shiqdi.
G’aressizlik jıllarında jurtımızde dúnya jámiyetshiligi tárepinen tán alıw etilgen zamanagóy milliy tálim dizimi jaratıldı.