I bolim. O’zbekistanda sacialliq mektepke shekemgi talimin’ juzege keliwi, rawajlaniwi basqishlari

2.1.G’aressizlik jillarinda mektebke shekemgi talim tizimin rawajlandiriw jollari ham jonelisleri
G’aressizlik jıllarında mámleketimizde Prezident Islam Karimov ósik, barligida mámleket hám jámiyet omirinde, atap aytqanda, tálim sistemasın tupten jańalaw hám islox, etiw boyınsha úlken jumıslar ámelge asırıldı. G’aressizlikdin’ dáslepki jılların, Prezidentimiz kadrlar tayarlawdıń zamanagóy birden-bir sistemasın jaratıw ideyalari alg’a jiljıtıp : «Tálim beriwdiń, ruwxıy, axlaqiy hám kásip ilmiy tájriybesi boyisha tárbiyalawdıń uliwma jańa sisteması islep shig’iw zárúr. Sapa tarepden pútkilley jańa oqiw programmaları jaratılıwı kerek», dep aytıp ótken edi.
Mámleketimiz ósik, barining bul pikirleri keyinirek ta'lim-tárbiya tarawinda tiyisli koplep nizamalrdin’, tiyisli normativ hújjetlerdiń, eń kerekli, dúnya jámiyetshiligi tárepinen tán alınǵan Kadrlar tayarlaw milliy programmasınıń jaratılıwına metodologik tiykar sapasida xızmet qildi. Bul programmada mektepge shekem hám mektep,orta arnawlı hám kásip-oner hamde joqarı tálimdi úsh basqishda jurgizdi, qaliwdi, bes basqishli tálim sistemasın jaratuw korilgen edi.
Buǵan baylanıslıǵı milliy programma kontseptsiyası Prezidentimiz tárepinen 1997 jıl Joqarı Jıynalıstıń IX sessiyasinda «Bárkámal áwlad — O’zbekiston rawajlaniwnin’ tiykarg’ı » atlı lekciyasında tiykarlab berildi. Oǵan mámleketimizde kem ushraytuǵın, dúnyada uqsasi joq, úzliksiz tálim sisteması jaratıldı.
Mektepge shekem tálim úzliksiz tálim sistemasınıń birinshi basqishli esaplanadi. Onıń tiykarǵı maqseti — bala shaxsınıń har tarepden rawajlanıwın támiyinlew, oqitiwga, turaqlı tálim alıw ushın zárúr bolgan kúnikmelerni qáliplestiriw hám mektepte jaqsi oqitiw ushın tayarlawdan ibarat.
Mektepge shekem tárbiya mákemeleri balalardıń bilimi hám ámeliy konikpelerin qáliplestiriw menen birge, olardı watanparvarlik, g’arseesiz oylarg’a sadaqatli, tariximiz hám bay ruwxıy -bilimlendiriw miyraslarımız hám kadryatlarimizga joqari hurmet ruxinda tárbiyalawda ulken orın tutadı.
Mektepge shekem tálim mákemeleri iskerliginiń koriw tiykarları «Tálim tuwrisinda»gi nizam (1992 y.),
Kadrlar tayarlaw milliy programması (1997 y.), «Mektepge shekem tálim
tuwrisinda»gi Kontseptsiya (2008, 2011),
«Mektepge shekem tálim mákemeleri tuwrisinda»gi Qaǵıyda (2007),
«Balajon» programması (2010 ) hám baslap normativ-huquqiy hújjetlerda belgilep berilgen.
Mısalı, 2008 jılda Xalk, tálimi ministrligi tárepinen islep shigilg’an «Mektepge shekem tálim tuwrisinda»gi Kontseptsiyada mektepge shekem tálim mákemeleri rawajlaniw ústin turatuǵın jonelisleri, tálim-tárbiya jumısların jetilistiriw usıl hám usılları belgilep berilgen bolip, buǵan baylanıslı ilgeri surilgan mámleket talapları bir balanıń jasını itibarǵa alǵan halda rawajlanıw dárejesin aniqlaw, pedagog hám tárbiyashiler jumıs nátiyjesin asırıw imkaniyatın beredi. O’zbekiston Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen 2010 jıl 18 iyunda qabillang’an «Mámleket qánigelestirilgen mektepge shekem tálim mákemeleri iskerligin rawajlanıw ilajları tuwrisinda»gi qararina tiykarınan usı mákemelerdiń materiallıq-texnikalıqa bazası bekkemlandi, zárúr qánigeler, atap aytqanda, psixologlar, defektologlar hám medicinalıq xamshiralar menen belgilenedi. Bul mákemelerde múmkinshiligi sheklengen balalarǵa járdem beriw hám olardı mektepte oqitiw ushın barlıq jumıslar ámelge asırilmaqda.
Respublikadaǵı barlıq mektepge shekem tálim mákemelerinde balalardıń ómiri hám sogligini qorǵaw maseleleri ayrıqsha itibar qaratip kelinbekte. Atap aytqanda,
Xalk, tálimi hám den sawliqdi saqlaw ministrlikleri tárepinen islep shig’ilg’an «Mektepge shekem tálim mákemelerinde bala ómiri hám sogligini qorǵaw tártibi tuwrisinda»gi Qaǵıydada balalar ómiri hám sogligini qorǵawdi tashkil qiliw tártibi, balalardıń shólkemge kelip-ketiw qag’idalari, binoda sawliqdi qorǵawǵa,jetetin qawipsizligine doyr talaplar aytılǵan.
Búgingi kúnde O’zbekistondagi mektepge shekem tálim mákemeleri iskerlik jonelislerine kore tomendegi turlerge bolinedi:
• balalar jaslisi, balalar jasli-bag’shalari, balalar bag’shalari, shańaraqqa tiyisli balalar bogchasi (xam ayrıqsha shólkem, xam filial formasında );
• mektepge shekem hám baslanǵısh tálim (balalar bag’shasi — mektep);
• bir neshe ústin turatuǵın jonalisde iskerlik jurgiziwshi mektepge shekem tálim (kórkem-estetik, tillerdi urǵanıw hám sport jonelisleri hám t.b);
• múmkinshiligi sheklengen balalarǵa (fizikalıq yamasa ruxiy tarepden) maman járdem korsetetin balalar bag’shasi;
• medicinalıq -gigienik, profilaktikalıq hám den sawliqdi saqlaw ilajları hálsiz balalarǵa qarap turiw hám olardıń sawlig’ini qayta tiklewge joneltirilgen balalar bag’shasi;
• aralas tusdagi balalar bag’shasi (onıń quramına uliwmarawajlandiruwshi, saqlaw hám basqa guruppalar kiriwi múmkin).
Atap ótiw kerek, mektepge shekem tálim aldında turǵan maqseti hamde wazıypalardı ámelge asırıwda jámiyetlik hám qayırqomlıq shólkemleri, awilliq, xalk, arasında jamgarmalar, sonıń menen birge, isbilermenlik strukturaları aktiv qatnas etip kelmokda.
Búgingi kunga kelip, respublikada 6911 mektepge shekem tálim hám 605 mektepden tisqari mákemeler iskerlik júrgizip, olarda ámeldegi nizamshiliqqa qaray, tálim- tárbiya jumısları, tiykarınan, ozbek tilinde, sonıń menen birge, qarag'alpaq, orıs, tájik, qirg’iz hám qazaq tillerinde alıp kelinbekte.
O’zbekiston Respublikasınıń tálim tarawinda mámleket siyasatınıń tiykarǵı principlerı tomendegilerden ibarat :
1) tálim-tárbiyanıń adamgershilikli, demokratiyalıq xarakterge iye ekeni;
2) tálimdiń úzliksizligi hám izbe-izligi;
3) orta arnawlı, kásip-onar tálim jonelisini akademikalıq liceyde yamasa kásip-onar kolledjinde jumıstı tańlawdıń qálegenligi;
4) tálim sistemasınıń dúnyalıqlıǵı ;
5) Mámleket tálim standartları sheńberinde tálim alıw iye ekeni;
6 ) tálim programmasın tańlawǵa birden-bir hám bolistirilgen jantasıw ;
7) Har bir qalanin’ bilim alıwı hám uqıpın rawajlandırıwdı rawajlandiriw;
8) tálim sistemasında mámleket jáne social basqaruwinıń ozara uyg’unligi.
Bul ústin turatuǵın principlerge tayanǵan halda mektepge shekem tálim sistemasın basqa, arılıwda tomendegi faktorlar ayrim ahmiyet kásip etedi:
1) demokratiyalıq -xalqliliq tiykarında basqariw. O’zbekiston Respublikası Konstitusiyası hám Xalk tálimi sistemasına tiyisli nizam hújjetleri tiykarında islerdi quraw;
2) óz basınshalıq principi — belgili maqsetke qaratilg’an jumıs usılı bolip, mektepge shekem tálim mákemeleri jıllıq jumıs rejesin toliq, orınlawǵa qaratiladi;
3) Hamkorlik principi — barlıq máselelerdi jámát aǵzaları menen birgelikte
4) amiiyiUK principi — pedagogikalıq, metodikalıq hám xojaliq jumısların belgili makradga qaratilg’an túrde aniq jaqsi shólkemlestiriw hám atqarılıwın taxdil qiliw;
5) xojaliqdi basqariw principi — jumıs júrgiziwdi tuwri quraw tiykarında smetadagi mablaglardi tuwri bolistiruw onıń bántlerin oz waqtinda atqarılıwı ústinen qadaǵalawdı aparıw ;
6 ) tashid hám uz-uzını tashid — basshı hám har bir jumisshinin’ oz jumisına salıstırǵanda talap etiwshilik menen jantasıw, mexdat hám islep shig’ariw ıntızamına ámel qiliw, islenetin jumıslarǵa jaman munasábet;
7) fartslash principi — jumisdagi unamlı hám unamsız tareplerdi hám ilg’ar jumıs tájiriybelerdi kore alıw ;
8) jańalıqtı tiyisli alıw principi — oz ústinde tinimsiz islew tiykarında tálim tarawindagi ozgeriw hám jańalıqlardan xabarlı boliw, zamanagóy informacion-kommunikatsiya hám ilgor pedagogika texnologiyalardı ozlestiriw hám jumıs iskerliginde qollay alıw.
Mektepge shekem tálimdi shólkemlestiriw hám oǵan basshılıq qiliw tarawiniń metodologik tiykarın O’zbekiston Respublikasınıń Konstitusiyası, «Tálim tuwrisinda»gi nizam Kadrlar tayarlaw milliy programması, «Mektepge shekem tálim tuwrisinda»gi kontseptsiya hám qaǵıydada korsetip berilgen maqset hám wazıypalar quraydı. Usınıń menen birge, mektepge shekem tálim shólkemi g’aressiz túrde oz iskerligine máseleler maydanınan, nizamshiliqqa hám pedagogikalıq principlerge qarsı bolmag’an xar qanday kadrlar qabil qiliwga hareket bolıp tabıladı.
Úzliksiz tálim sisteması hám kadrlar tayarlawdıń mámleket hám mámleketlik emes tálim mákemelerin strukturalıq tarepden ozgertiw hám olardı izbe-iz rawajlandırıw mámleket tárepinen basqarip barıladı. Barlıq bugin tálim basqariw shólkemleriniń huquq, hám kepillikleri «Tálim T y F tuwrisinda»gi nizamga muwapiq belgilenedi. Usi nizam tálim mákemeleri iskerliginiń normativ-huquqiy tiykarların belgilep beriw esesinde onıń finans-xojalik jumısların tuwri hám oqiw júrgiziwdi, tálim procesin shólkemlestiriwde oqiw orınlarınıń g’aressiz iskerlik korsetiwini támiyinleydi.
Tálim mákemeleri O’zbekiston Respublikası Ministrler Mekemesi tárepinen belgilengen tártipte attestatsiyadan otkeziledi hamde akkreditatsiya qilinadi. Akkreditatsiya juwmaqlarına kore, olarǵa tálim tarawinda iskerlik júrgiziw huquq beriledi.
Shólkemlestiriwshiler shólkemler jergilikli hakimyat shólkemleri, isbilermenler dóńgelekleri, jámiyetlik shólkemleri, túrli jamg’armalar hám xomiylar wákillerin oz ishine alǵan qáwenderlik hám gúzetiw keńeslerin dúziw arqali tálim
mákemelerinde nátiyjeli jámiyetlik basqaruwi sisteması ámeldegi etiledi.
Sonday qilip, g’aressiz jıllarında mámleketimizde tálim sisteması, atap aytqanda, mektepge shekem tálim dizimini tupten jańalaw hám jetilistiriw mámleketimiz siyasatınıń ústin turatuǵın jonalislerinen birine aylandi. Sol jıllar dawamında jurtımızde usı tarawdı rivojlandiruwdin’ bekkem huquqiy-institutsional tiykarları jaratıldı. Atap aytqanda, «Tálim tuwrisinda»gi nizamnin’ ayrıqsha statyası mektepge shekem tálimge arnalg’ani sonnan dárek beredi.
Oǵan kore, mektepge shekem tálim sistemasınıń tiykarǵı maqseti — bala shaxsınıń tiykarların qáliplestiriw onıń fizikalıq hám aqliy tarepden saw hám jetik bolip jetlisiwi jetiwin támiyinlew, tálimdiń keyingi basqishi — orta mektepte oqiw tayarlaw, bilim alıwǵa qiziq jumısın oyativdan ibarat. Sonıń menen birge, bul elementde, «mektebge deyingi tálim altı-jeti jasqa shekem shańaraqta, mámleket hám mámleketlik emes mektepge shekem tálim mákemelerinde alıp barıladı», dep aytilg’an.
Kadrlar tayarlaw milliy programmasınıń tiykarǵı maqseti ham kámal insan tárbiyasına qaratilg’an. Usı huquqiy negizler tiykarında jaratılǵan mektepge shekem tálim kontseptsiyasina tayanǵan túrde mektepge shekem tálimdiń quramı hám mazmunın qayta korip shig’iw jumıs, fizikalıq, ruwxıy hám intellektuallıq tarepden bárkámal, garessiz pikir júritetuǵın jetkinshekti qáliplestiriw, onı milliy dástúr hám adetlerimiz ullı babalarımız qaldirg’an úlken bilimlendiriw miyraslar, xalk, pedagogikası tájiriybesi, zamanagóy ilim erisken jutuqlarga tayanǵan túrde tarbiyalaw, tárbiyalıq processda mektepge shekem tálim mákemeleri, shańaraq hám ata-analardıń ozaro munasebetlerin oyatiw máseleleri úzliksiz hám izbe-iz korilmekte.
Usı mánisten alıp qaraǵanda 1993 jılda qabillang’an xamde perzentlerini kittaynan, fizikaliq, ruwxıy tarepden tárbiyalawda qaralg’an «Saw áwlad ushın programması» ham axamiyat kásip etedi. Ol jaǵdayda, atap aytqanda tomendegi wazıypalardı ámelge asırıw qaralg’an :
1) mektepge shekem tálim mákemelerinde tálim-tárbiya mazmunın jetilistiriw hám bayıtıw ;
2) mektepge shekem tálim mákemelerinde basseyn, suw xavzalari, túrli sport imaratları hám dogereklerini quraw;
3) buǵan baylanıslı mámleketimizde hám shet elde toplang’an ilgor tájiriybeni uyrenıw hám galabalastırıw ;
4) shinig’uwlari qiziqli oyin formasında, atap aytqanda, xalk, milliy oyinlari tiykarında shólkemlestiriw hám otkeziw;
5) balalardıń sawlig’ini saqlaw, muxofaza etiw hám bekkemlew, saw hám shinig’iw jumsilarin úzliksiz aparıw.
Mektepge shekem tálim buyicha tiykarǵı jumıs hújjetleri:
1. «Tálim tugrisida»gi nizam (T., 1997).
2. Kadrlar tayarlaw milliy programması (T., 1997).
3. «Mektepge shekem tálim mákemeleri tuwrisinda»gi Qaǵıyda
(T., 2007).
4. «Mektepge shekem tálim tuwrisinda»gi Kontseptsiya (T., 2008; 2011).
5. Mektepge shekem jas daǵı balalar rawajlanıwına qoyilatin mámleket talapları (T., 2008; 2012).
6. Mektepge shekem tálim tarawinde shig’arilgan párman, buyruk, buyrıqlar, korsetpeler, basqa direktiv hám normativ hujjetler.
7. «Balajon» programması (T., 2010 ).