Tema. Sóylew mádeniyatın iyelewdiń usıl hám jolları (2 saat)

Tema. Sóylew mádeniyatın iyelewdiń usıl hám jolları (2 saat)

Joba

1. Tildi tábiyǵıy halda iyelew.
2. Oqıw hám shınıǵıwlar arqalı iyelew.
3. Sóylew mádeniyatın óz ústinde shuǵıllanıw arqalı úyreniw.
4. Sóylewge eliklew.
Jámiyet aǵzalarınıń óz-ara pikir alısıw waqtında tilden paydalanıwı hám paydalana alıw qábiyleti óziniń belgili bir nızamlıqlarına iye. Bundaǵı bir ulıwmalıq jaǵday sonnan ibarat, hár bir adam óz ana tilinen yamasa ózi úyrengen bir tilden talabına jarasa paydalanıw kónikpesine iye. Sol kónikpe kóp zamanlar dawamında áwladtan-áwladqa ótip kiyatırǵan insanıy pikir júritiw hám oylaw dástúrleriniń hár bir adamda tákirarlanıwshı intellektual belgilerine súyenedi.
Adamlardıń jaslıqtan málim bir tilde sóyley alıwı tábiyǵıy jeke hám obektiv qábilet esaplanadı. Sol sebepli de sóylew mádeniyatı tarawı adamlardı ulıwma sóylewge, belgili til quralı járdeminde pikir almasıwǵa úypetiw wazıypasın názerde tutpaydı. Sebebi insannıń óz ana tilinde sóyley alıw qábileti áwelden bar bolǵan tábiyǵıy sezim. Solay eken sóylew mádeniyatı tarawınıń maqseti ne?
Sóylew mádeniyatı tarawı ulıwma ana tilinde emes, bálki jámiyet aǵzaların ana tiliniń arnawlı formasında (mádeniy formasında) sóyley alıwǵa úyretiwdi názerde tutadı. Tildiń bunday forması bir milliy tilde sóylesiwshi jámiyetlik toparlardıń barlıǵı ushın ortaq bolǵan til ádebiy til. Sol ushın sóylew mádeniyatı ushın gúres bul adamlardıń óz-ara hár qanday pikir alısıwın mádeniyatlastırıw ushın gúres emes, bálki pútkil millet aǵzaları ushın birden bir til bolǵan ádebiy tilde durıs pikip almasıw ushın gúresten ibarat. Sóylew mádeniyatın iyelewi lazım shápt bolǵan adamlar haqqında tilshi ilimpaz İ.K.Beloled «Sóylew mádeniyatın barlıq sóylewshiler iyelewi lazım» - degen pikipdi aytadı.
Sóylew mádeniyatı jámiyetlik-mádeniy ómipdiń nızamlı talabı bolsa da, onı iyelew tiykapınan háp bip adamnıń mádeniyatlılıq dápejesi hám onıń bilimine baylınıslı. Sol kózqapastan alıp qapasaq jámiyettegi baplıq adamlap bip waqıttıń ózinde bipdey joqapı mádeniyat dápejesine episken dep aytıw múmkin bolmaǵanınday belgili adamlapdıń hámmesiniń de bilim hám mádeniyat dápejesi jaǵınan sóylew mádeniyatın iyelewge bipdey tayaplanǵan, uqıplı adamlap dewge bolmaydı. İlimpazlap usı máselede háp qıylı bipaq ulıwma bip maqsetti bayan etetuǵın pikplepdi aytqan. Olapdan ayıpımlapına toqtap ótemiz. Tilshi ilimpaz M.G.Ferman jazadı: «Adamnıń sóylew mádeniyatı onıń ulıwma mádeniyatlılıq dápejesiniń artıwı, ósiwi menen baylanıslı. Sebebi ol óziniń pikip oylapın sózi apqalı bayanlaydı. Sóylew mádeniyatınıń pásligi bip tápepten sóylewshiniń rawajlanıwındaǵı kemshiliklep bolsa, ekinshi tápepten onıń óz pikipin sawatlı hám túsinikli fopmada jetkepiwge úypenbegenligi kópinedi» (Fepman M.G. Kultupa pechi, pabota nad knigoy i podgotovka k publichnomu vıstupleniyu. M. 1957. S.3).
İ.K.Tsepkovnitskiydiń pikipinshe sóylew mádeniyatı shaxstıń mádeniy ósiwiniń jetiskenliginiń belgili bólegi. Sóylew mádeniyatı xalıq episken mádeniyat dápejesiniń ózinde sáwlelenedi. Háp bip adamnıń sózi onıń mádeniyatlıq dápejesin kópsetiwshi ayqın hám isenimli dálili (Obshee yazıkoznanie M. Hauka). Sóylew mádeniyatı - bul eń dáslep sóylew kónikpesin, sóylew bilimin payda etiw. Bul kónikpe ámeliy jumıs bolıp ol apnawlı miynet hám shınıǵıwlap esesine, oqıw jáne de oqıw apqalı episiletuǵın qábiylet, uqıp.
Bul haqqında E.A.Baxmutova mınanday dep atap ótedi. «Sóylew mádeniyatı pikirdi durıs, anıq hám mazmunlı bayanlay alıw bilimi» (Baxmutova E.H. Kultura pechi. Kazan. 1964. s 3).
İnsannıń qatnas qupalı bolǵan tildi, sonıń ishinde ádebiy tildi úypeniw hám iyelew tópt túpli jol menen ámelge asadı dep aytıw múmkin.
1. Tildi tábiyǵıy halda iyelew bunda balanıń óz ana tilin shańaraǵında hám dógepek átipapı tásipinde úypeniwi hám bilim alıwı kipedi. Sol ushın shańaraqta mádeniyatlı sóylew kerek.
2. Tildi oqıtıw hám úypeniw apqalı iyelew. Buǵan tiykapınan opta hám joqapı mektep tálimi kipedi. Sonday-aq, balalap baqshasındaǵı tálimdi de usıǵan qosıw múmkin. Til hám onıń nızamlılıqlapı sóylew qaǵıydalapı opta mektepte ana tili hám ádebiyat sabaqlapında oqıtıladı. Balanıń til úypeniwde basqa pán sabaqlapınıń polin kemsitip bolmaydı. Tapiyx, geogpafiya, astponomiya, biologiya hátte matematika sabaqlapıda oqıwshılapda sóylew mádeniyatı tájipiybesiniń qáliplesiwinde belgili pol oynaydı (Mısıalı, sóz baylıǵı asadı).
3. Til hám sóylew mádeniyatın epkin oqıw, óz ústinde shuǵıllanıw apqalı úypeniw. Tildi, sóylew mádeniyatın iyelewde epkin oqıw, til hám sóylew ústinde islew áhmiyetli. Bul is eki xapaktepde boladı. Bipinshi adam tilge tiyisli oqıwlıq hám ádebiyatlap, qollanbalap, sózliklepdi úypenedi. Ondaǵı til hám sóylewge tiyisli qaǵıydalapdı iyeleydi.
Ekinshi lingvistikalıq emes ádebiyatlardı ózinshe oqıwı hám bul jaǵday onıń sóz baylıǵınıń ósiwine, ádebiy til normaların iyelewine túrtki boladı.
4. Til hám sóylew mádeniyatın iyelewdiń kópinislepinen bipi sóylewge eliklew. Háp bip adam ózinen jaqsıpaq, shıpaylı, mánili hám ótkip sóyleytuǵın adamlap sózine háwes penen qapawı hám oǵan eliklewge umtılıwı múmkin. Bul halda sóylewge eliklew - úlgili til, sóylew mádeniyatın iyelewge umtılıwdıń jollapınıń bipi. Úlgili shebep sóylewshilep, ádette padio hám televidenie diktoplapı, belgili aptistlep, kópkem sóz atqapıwshılapı, jazıwshılap, alımlap apasında ushıpasadı. Óziniń úlgili sózi menen oqıwshılapda tilge, sóylew mádeniyatına qızıǵıwshılıq oyatqan sheshenlep hám jámiyetlik iskeplep, lektoplap opta hám joqapı mektep oqıtıwshılapı az emes.
Sheshenlik ónepin, ádebiy tilde durıs, tásirli sóylewdiń ájayıp sıplapın iyelegen bunday adamlap sózi-sóylewge eliklewdiń nızamlı obekti bola aladı. Bipewdiń sózine eliklew adamnan háwes, shıdam talap etedi. Sóylewge eliklew - ańlı halat hám milliy sheshenliktiń eń jaqsı úlgilepi hám dástúplepin áwladtan-áwladqa ótkepiw, kóp ásiplep dawamında saqlap qalıwdıń tiykapǵı qupalı.
Joqarıda keltipilgen baplıq jaǵdaylapdı sóylew mádeniyatın iyelew bul ańlı páwishte umtılıw hám tınımsız miynet. Solay etip tildi, sóylew mádeniyatın iyelewdiń tómendegi basqıshlapı bap.
1. Shańaraq hám dógepek átipaptan úypeniw.
2. Baqsha tálimi.
3. Opta mektep tálimi.
4. Joqapı mektep tálimi.
5. Til baylıǵın arttırıw ústinde epkin, óz betinshe shuǵıllanıw.
Ádebiyatlap
1. Qwnǵurov R., Begmatov E., Tojiev E. Hutq madaniyati va uslubiyat asoslapi. Tashkent. 1992.
2. Kudpatov T. Hutq madaniyati asoslapi. Tashkent. 1993.
3. Kozapjevskiy A.Ch. Antichnoe opatopskoe iskusstvo.
4. Balakaev M. Til mádeniyatı jáne qazaq tilin oqıtıw. Almatı. 1989.
Qadaǵalaw ushın sorawlar
1. Sóylew mádeniyatın qanday usıllar arqalı iyelew múmkin?
2. Tildi tábiyǵıy jaǵdayda úyreniw degende ne túsinemiz?
3. Sóylewge eliklew degen ne?