I. Булим. Бухгалтерия хисоби

7. Quyidagilar buxgalteriya balansining majburiy elementlari bo‘lib 
hisoblanadi- 
1.
Debitorlik 
qarzi; 
Ajratmalar; 
Foiz 
to‘lashni 
talab qiluvchi 
majburiyatlar;
2.
Moddiy aktivlar; Nomoddiy aktivlar; Moliyaviy aktivlar; Zahiralar; 
Debitorlik qarzi; Pul mablag’i va pul ekvivalentlari; Kreditorlik qarzi; 
Ajratmalar; Foiz to‘lashni talab qiluvchi majburiyatlar; O‘z sarmoyasi 
va zahiralari. 
3.
Pul mablagi va pul ekvivalentlari; Kreditorlik qarzi; Ajratmalar;
4.
Moddiy aktivlar; Nomoddiy aktivlar; Moliyaviy aktivlar; Zahiralar; 
Debitorlik qarzi; Pul mablag’i va pul ekvivalentlari; Kreditorlik qarzi; 
Ajratmalar; O‘z sarmoyasi va zahiralari. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
IX-Mavzu: Buxgalteriya hisobini tashkil etish. 
 
Buxgalteriya hisobi subyektining rahbari, buxgalteriya hisobi xizmati 
 
 
Tavsiya etilayotgan o’qitishning pedagogik texnologiyalari:
ma’ruza o’qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza 
texnologik xaritasini ikkinchi va to’rtinchi bosqichlarida ilg’or pedagogik 
texnologiyani blits-so’roa, test, muloqot usullaridan, texnologik 
xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o’quv materialini bayon 

---

238 
1.
 
Buxgalteriya hisobiga rahbarlik qilish va tashkillash. 
Buxgalteriya hisobini tashkil qilish deganda korxonalar xo‘jalik 
faoliyatida sodir bo‘ladigan iqtisodiy operatsiyalar haqida mukammal, 
ishonchli, aniq axborotlar olish va ishlab chiqarish resurslaridan maqsadli 
foydalanishni nazorat qilish bo‘yicha korxonada yaratilgan sharoitlar 
m
a
’
‘
‘
38
1.
Mehnatning taqsimlanishi «Oddiy ish bajaruvchi» faoliyati. Bunda 
hisob va hisobot ishlari ma’lumotlarni yig‘ish va guruhlashga 
‘naltiriladi. 
2.
Ma’lumotlarni qamrab olish, hamma ish tezkor hisobni olib 
‘jalik jarayonlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yozib boradilar. 
‘rsatkichlar solishtirilganda ular bir-birlariga mos kelishi kerak yoki 
‘qnashuvi, deb atash mumkin. 
‘yxatga olish bilan shug‘ullanuvchi buxgalter jarayonlarni ro‘yxatga 
‘ldiradi va buxgalteriya yozuvini (pravodka) tuzadi. 
‘z faoliyati xususiyatlarini inobatga olgan holda, o‘zi belgilaydi. 
‘lsa, shuncha hisobni tashkil qilish uslublari mavjud. Har bir 
‘ziga ma’qul hisob tizimini kiritish huquqiga ega. 
‘z manfaatlarini korxona manfaatidan ustun qo‘yishining oldini 
‘lib hisoblanadi. Buxgalterlar amaldagi hisob tizimiga korxona 
‘zgartirish huquqiga ega emas. Korxonada buxgalteriya hisobini 
qaro andozalariga moslashtirish rahbar tomonidan ma’qullangan 
‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobi Milliy Standartlari, shu 
‘zbekistonda buxgalteriya hisobini yuritish, tashkil qilish, moliyaviy 
38
. Sokolov Y.V. Ocherki po istorii buxgalterskogo ucheta.- M.: Finansi i statistika, 1991

---

239 
‘yicha tadbirlar ishlab chiqish; 
3.
Buxgalteriya uchyotini yuritishni ilg‘or shakllarini ishlab chiqish, 
‘yicha qilingan ishlarni nazorat qilish; 
‘yicha tegishli davlat idoralari bilan kelishilgan holda ishlab 
‘riq xatlari va ko‘rsatmalarni amaliyotga tadbiq qilinishi yuzasidan 
‘rnatish; 
‘g‘riligini tekshirish to‘g‘risidagi ko‘rsatmalarni ishlab chiqish. 
O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteri hisobi to‘g‘risida”gi 
qonunning 11 moddasiga muvofiq Buxgalteriya hisobi va hisobotini 
rahbari) amalga oshiradi. 
Buxgalteriya hisobi subyektining rahbari quyidagi huquqlarga ega: 
-buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari boshchiligida buxgalteri-
ya hisobi xiz 
matini tashkil etish yoki shartnoma asosida jalb qilingan buxgalter 
xizmatidan
foydalanish; 
-buxgalteriya hisobini yuritishni ixtisoslashtirilgan tashkilotga (au-
ditorlik tash 
kilotlari, soliq maslahatchilari tashkilotlari va ustavida buxgalteri-
ya hisobini
yuritish bo‘yicha xizmat ko‘rsatish nazarda tutilgan boshqa tash-
kilotlar)
shartnoma asosida yuklash; 
-buxgalteriya hisobini mustaqil yuritish. 
: 
-hisob siyosati, ichki hisob va hisobot tizimi ishlab chiqilishini; 
-ichki nazorat tartibini; 
-buxgalteriya hisobi to‘liq va ishonchli yuritilishini; 
-hisob hujjatlarining but saqlanishini; 
-moliyaviy hisobotning tayyorlanishini; 
-soliq hisobotining va boshqa moliyaviy hujjatlarning tayyorlan-
ishini; 
-hisob-kitoblar o‘z vaqtida amalga oshirilishini; 
-“Buxgalteri 
hisobi 
to‘g‘risida”gi 
qonunning 
12-
moddasi talablariga rioya etilishini ta’minlashi. 

---

240 
O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteri hisobi to‘g‘risida”gi 
qonunning 12 moddasiga muvofiq Buxgalteri hisobi ishlarini olib borish 
buxgalteriya hisobi xizmati rahbariga yuklatiladi. 
Bosh buxgalter yoki buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish 
vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa mansabdor shaxs buxgalteriya 
hisobi xizmatining rahbari bo’lib hisoblanadi va bevosita buxgalteriya 
hisobi subyektining rahbariga bo‘ysunadi. 
Buxgalteriya hisobi xizmati rahbarining xo‘jalik operatsiyalarini 
hujjatlar asosida rasmiylashtirish va ularni buxgalteriya hisobi xizmatiga 
taqdim etish bo‘yicha talablari buxgalteriya hisobi subyektining barcha 
xodimlari uchun majburiydir. 
Majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tishi lozim bo‘lgan buxgalteri-
ya hisobi subyektining buxgalteriya hisobi xizmati rahbari quyidagi tal-
ablarga javob berishi kerak: 
-iqtisodiy oliy ma’lumotga ega bo‘lish; 
- oxirgi besh kalendar yildan kamida uch yili buxgalteriya hisobini 
yuritish yoki moliyaviy hisobotni tuzish yoxud auditorlik faoliyati bilan 
bog‘liq ish stajiga ega bo‘lish; 
-noiqtisodiy oliy ma’lumotga ega bo‘lgan taqdirda oxirgi o‘n kal-
endar yildan kamida yetti yili buxgalteriya hisobini yuritish yoki moliya-
viy hisobotni tuzish yoxud auditorlik faoliyati bilan bog‘liq ish stajiga ega 
bo‘lish. 
Majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tishi lozim bo‘lgan buxgalteri-
ya hisobi subyektining rahbari buxgalteriya hisobi xizmati rahbarining 
har yili malaka oshirishdan o‘tishini ta’minlashi shart. 
Belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati 
cheklangan deb topilgan, shuningdek qasddan sodir etilgan jinoyat uchun 
sudlanganlik holati tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan 
shaxs buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari bo‘lishi mumkin emas. 
Quyidagilar buxgalteriya hisobini tashkil qilishni unsurlari bo‘lib 
xizmat qiladi: 
1.
Korxonaning buxgalteriya hisobi siyosatini ishlab chiqish va 
tadbiq etish; 
2.
Xo‘jalik muomalalarini hujjatlashtirish ishlarini tashkillash; 
3.
hujjatlar aylanishini yo‘lga qo‘yish; 
Yirik 
korxonalarda 
(aksiyadorlik 
jamiyatlarida, 
trestlarda, 
konsenernlarda, xoldinglarda, kompaniyalarda va boshqa shu turkumga 

---

241 
kiradigan 
korxonalarda) 
buxgalteriya 
hisobi 
markazlashgan 
va 
markazsizlashtirilgan shakllarda tashkil qilinishi mumkin. 
Markazlashgan buxgalteriya sharoitida sintetik va analitik 
uchyotishlarini olib borish korxonaning bosh buxgalteriyasida, bo‘limlar, 
tsexlar taqdim etadigan birlamchi (jamlovchi) hujjatlar yoki ularga ilova 
qilingan ichki hisobot ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi.
Markazsizlashtirilgan 
buxgalteriya 
sharoitida 
hisob 
ishlari, 
birlamchi hujjatlarni to’ldirishdan balans tuzgunga qadar, korxonaning 
bo‘linmalarda, sexlarda tashkil qilingan buxgalteriyalarda olib boriladi. 
Markaziy 
buxgalteriya, 
sex, 
bo‘lim 
balanslari va hisobotlari 
umumlashtirib korxonaning yig‘ma balansi va hisobotini tuzadi hamda 
sexlarda, bo‘limlarda hisob ishlarini tashkil qilishga nazorat o‘rnatadi.
Buxgalteriya apparatini tashkil qilishda uning tarkibini to‘g‘ri 
aniqlash hisob ishlarini samarali olib borishga asos bo‘ladi. Buxgalteriya 
apparati tarkibi ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil qilish 
xususiyatlariga, hisob ishlari hajmiga va hisobning texnik vositalariga 
bog‘liq. Korxona bosh buxgalteri buxgalteriya apparati xodimlarining 
xizmat lavozimi vazifalarini ishlab chiqadi.
Ishlab chiqarish korxonalari buxgalteriya apparati xodimlarining 
taxminiy xizmat lavozimi vazifalari quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
T/r 
Xizmat lavozimi 
Xizmat vazifalari 
1 
Bosh buxgalter 
Korxonada buxgalteriya ishini to‘liq olib 
borilishini tashkillaydi, nazorat qiladi va 
xodimlar faoliyatiga umumiy rahbarlik qiladi. 
Pul mablag‘lari va moddiy qiymatliklardan 
to‘g‘ri foydalanish ustidan nazorat o‘rnatadi. 
Xo‘jalik 
operatsiyalarini hujjatlar bilan 
rasmiylashtirishni qonuniyligini nazorat qiladi, 
ish haqini to‘g‘ri hisoblash va berilishi ustidan 
nazorat o‘rnatadi. Byudjetdan foydalanishga 
nazorat o‘rnatish, soliq to‘lovlarining eng 
maqbul 
variantlarini 
tanlash 
va 
soliq 
hisobotlarini tuzish va topshirish. Korxona 
moliya-xo‘jalik faoliyatiga tegishli bo‘lgan 
qonunlarni buzilishini hamda kamomadlar va 
yo‘qotishlar oldini olish, ular sodir bo‘lganda 
tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirish va 

---

242 
tergov-sud idoralariga topshirish. 
2 
Bosh 
buxgalter 
o‘rinbosari 
Kassa va hisob raqami operatsiyalarini 
uchyotini olib boradi. Bosh buxgalter o‘rnini 
bosadi. 
3 
Ombor buxgalterlari 
moddiy ishlab chiqarish zahiralarini, tayyor 
mahsulotlarni qiymatliklarni sotib olishni, ishlab 
chiqarishdan kelishini va chiqib ketishini hisobga 
olish bilan shug‘ullanadi. 
4 
Kassir 
Naqd pul mablag‘larini harakati va unga 
tenglash-tirilgan, 
qimmatli 
qog‘ozlarni 
(aksiyalarni, 
obligatsiyalarni, 
markalarni) 
uchyotga olish bilan shug‘ullanadi. 
5 
Ishlab 
chiqarish 
bo‘limi buxgalteri 
Asosiy va yordamchi ishlab chiqarish 
sexlarida, sex boshliqlarining hisobotlari 
asosida
ishlab chiqarish xarajatlarini sintetik va analitik 
uchyotini 
yurgizadi, 
ishlab 
chiqaraligan 
mahsulotlarni 
haqiqiy 
tannarxlarini 
kalkulyatsiya qilish bilan shug‘ullanadi.
6 
Hisoblashuv 
operatsiyalari 
buxgalteri 
Debetorlar va kreditorlar, xaridorlar va mol 
yetkazib beruvchilar bilan sodir bo‘ladigan 
hisob-kitoblarni 
uchyotga 
olish 
bilan 
shug‘ullanadi. 
6 
Asosiy 
vositalar, 
nomoddiy aktivlar va 
boshqa 
moliyaviy 
qo‘yil-malar buxgalteri 
Asosiy vositalarni, nomoddiy aktivlarni va 
boshqa moliyaviy qo‘yilmalarni harakati bilan 
bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni hujjatlashtirish, 
amartizatsiya hisoblash hamda sintetik va 
analitik 
uchyotini 
olib 
borish 
bilan 
shug‘ullanadi. 
7 
Auditr 
Korxona ish faoliyatining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda 
boshqa xizmat lavozimlari ham kiritilishi mumkin. Masalan: Faoliyatida 
import va eksport operatsiyalari ko‘p bo‘lgan korxonalarda “Buxgalter-
ekspert” yoki katta korxonalarda “Buxgalter analitik” hisob ishlarini 
avtomatlashtirish va kompyuterlashtirish, kapital qurilishi va zaruriyat 
bo‘lganda boshqa guruhlar ham tashkil qilinishi mumkin.

---

243 
Buxgalteriya xizmati xodimlarining faoliyati bosh buxgalter 
tomonidan tuziladigan va korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadigan 
“Buxgalteriya apparati haqidagi nizom” talablari doirasida tashkil 
qilinishi lozim. Nizomda buzgalteriya apparatining maqsadi, vazifalari , 
uning korxonaning boshqa bo‘linmalari bilan aloqasi va buxgalteriyada 
ishni tashkil qilish tartibi yoritiladi. Nizom buxgalteriya apparati.
2.