I fəSİl təBİİ qaz və qaz təSƏRRÜfati haqqinda ümumi MƏlumat

(düstur №8)
burad Q - QPS, QTM (QTŞ, QTQ) və ya onların hər hansı bir xəttinin saatlıq məhsuldarlığı, m³/st;
- qoruyucu klapanın sazlanma vaxtı, dəq;
60 - saatı dəqiqəyə çevirmək üçün əmsal.
Qoruyucu klapanın iş qabiliyyətinin yoxlanılmasına qaz sərfi aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır:

(düstur №9)

burada
F_kl - klapanın en kəsik sahəsi, m^2;
K_kl - klapanın qaz sərfi əmsalı (pasport göstəricilərinə uyğun qəbul edilir);
P - işçi təzyiq, MPa;
Z - qazın sıxılma əmsalı;
T - işçi temperatur, K;
- qoruyucu klapanın işləmə müddəti, s;
N - hesabat dövründə qoruyucu klapanın yoxlanma sayı;
37,3 - empirik əmsal,
Giriş təzyiqindən asılı olaraq QAK-ların buraxıcılıq qabiliyyəti haqqında məlumatlar cədvəl 1 - də verilir.
"ПСК - 50” tipli QAK-ın buraxıcılıq qabiliyyəti
Cədvəl 1

Qaz kəmərində təzyiq	Təzyiqlərə (Pa) uyğun qaz atqısı, m^3/st
(klapanadək), Pa	1000	2000	3000	4000	20000	30000	40000	50000
1500	0.03	-	-	-	-	-	-	-
2000	6.9	-	-	-	-	-	-	-
2500	27.0	0.5	-	-	-	-	-	-
3000	55.8	3,8	-	-	-	-	-	-
3500	77.0	31.0	0.18	-	-	-	-	-
4000	93.9	64,8	2,9	-	-	-	-	-
5000	111.0	101,4	54,3	0,8	-	-	-	-
20000	-	-	-	-	0,49	-	-	-
25000	-	-	-	-	12.4	-	-	-
30000	-	-	-	-	58,3	-	-	-
32500	-	-	-	-	75,0	0,26	-	-
35000	-	-	-	-	125,0	7,0	-	-
40000	-	-	-	-	225.0	34,5	-	-
42500	-	-	-	-	250.0	60,0	0,26	-
45000	-	-	-	-	285,0	100,0	5,3	-
50000	-	-	-	-	350,0	212.5	32,3	-
52000	-	-	-	-	370,0	235,0	50,0	1,03
55000	-	-	-	-	400.0	290.0	100,0	9,6
60000	-	-	-	-	450.0	368,0	226,0	47,5
75000	-	-	-	-	625,0	480,0	430,0	325,0
100000	-	-	-	-	850,0	745,0	670,0	580,0

9. 
   Məişət qaz avadanlıqlarının istismara qəbul edilməsi zamanı sazlanma işlərinə qaz sərfi necə hesablanır?
   

Qaz sərfi (Q_m.a, m³) aşağıdakı düstur ilə hesablanır:

(düstur №10)

burada Q_m.a - vahid qaz avadanlığının tənzimlənib sazlanmasına qaz sərfinin fərdi norması, m³/ədəd, cədvəl 2 üzrə təyin olunur;

N_i - eyni növdən olan qaz avadanlıqlarının sayı, ədəd.
Cədvəl 2

Qaz avadanlığının növü	Qaz avadanlığının tənzimlənib sazlanmasına qaz sərfinin fərdi norması, ,m^3/ədəd
Qaz plitəsi	1,0
Axarlı su qızdırıcı	1,0
Tutumlu su qızdırıcı və ya istilik qazanı	1,5
Qızdırıcı məişət qaz sobasının odluğu	1,0

10. 
    Məişət qaz avadanlıqlarının istismara qəbul edilməsi zamanı daxili qaz kəmərinin boşaldılması və sonradan doldurulmasına qaz sərfi necə hesablanır?
    

Qaz sərfi (Q_k, m³) aşağıdakı düstur ilə hesablanır:

(düstur №11)
Burada - məişət qaz avadanlıqlarının istismara qəbul edilməsi zamanı i saylı qaz kəmərinin boşaldılması və sonradan doldurulmasına qaz sərfinin fərdi norması, m³/m, cədvəl 3 üzrə təyin olunur;
L_i - təmir olunan i saylı qaz kəmərinin uzunluğu, m.

Cədvəl 3

Qaz kəmərinin diametri, mm	i saylı qaz kəmərinin boşaldılması və sonradan doldurulmasına qaz sərfinin fərdi norması, , m^3/m
10	0,0001
15	0,0002
20	0,0004
25	0,0007
32	0,0011
40	0,0017
50	0,0026

11. 
    Qazpaylayici şəbəkələrdə texniki qaz itkilərinə nələr aiddir?
    

Qazpaylayıcı şəbəkələrdə qaz itkiləri iki növə bölünür:

• 
  həqiqi itkilər.
  
• 
  gizli itkilər.
  

İstehlakçı tərəfindən istifadə edilən, lakin qaz sərfinin uçotu üsullarının mükəmməl olmamasına görə nəzərə alınmayan (buna görə də dəyəri ödənilməyən) qaz sərfi “gizli itkilərə” aiddir.
“Gizli itkilər” (həm qazpaylayıcı müəssisə, həm də istehlakçı üçün) qaz sayğacların xətası hesabına yarana bilər. Minimal ölçü xətası olan qaz sayğaclarından istifadə etməklə “gizli itkilər’in real azalmasına nail olmaq mümkündür.
“Gizli itkilərə” aşağıdakılar daxildir:

• 
  sayğacların pasport xətası hesabına yaranan qaz itkiləri;
  
• 
  qazın həcminin ölçülməsi zamanı sayğaclarda temperatur və təzyiqin nəzərə alınmamasına görə qaz itkiləri.
  

“Həqiqi itkilərə” aşağıdakılar daxildir:

• 
  xarici qaz kəmərləri və avadanlıqlarının qeyri-hermetikliyi nəticəsində yaranan qaz itkiləri;
  
• 
  qoruyucu - atqı klapanlarının işə düşməsi nəticəsində yaranan qaz itkiləri;
  
• 
  xarici qaz kəmərlərində baş vermiş qəza nəticəsində yaranan qaz itkiləri.
  

12. 
    Xarici qaz kəmərləri və avadanlıqlarının qeyri-hermetikliyi nəticəsində yaranan qaz itkilərinin hesablanması necə aparılır?
    

Qaz kəmərləri və onların üzərində quraşdırılmış armatur və avadanlıqların qeyri-hermetikliyinə görə qrunta, atmosferə və ya tikililərə qaz sızması nəticəsində texnoloji qaz itkiləri yaranır. Bağlayıcı armatur, qaz avadanlığının yiv və flans birləşmələrinin mütləq hermetikliyinin yaradılması mümkün olmadığına görə bu qaz itkiləri (qaz sızmaları) qaçılmazdır.
Flans və yiv birləşmələrinin qeyri-hermetikliyinə görə yaranan qaz itkiləri (Q_h, q/s) aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır:

(düstur №12

Dövlət hakimiyyəti orqanları, mülkiyyətçilər, işəgötürənlər və işçilər tərəfindən əməyin mühafizəsinin təmin olunması əsasən aşağıdakı prinsiplərlə həyata keçirilir: 146
dövlət hakimiyyəti orqanlarının, mülkiyyətçilərin, işəgötürənlərin və işçilərin əmək şəraitinin və əməyin mühafizəsinin yaxşılaşdırılmasına, istehsal qəzalarının, xəsarətlərinin, zədələrinin və peşə xəstəliklərinin qarşısının alınmasına yönəldilmiş fəaliyyət birliyi; 146
işçinin həyatının və sağlamlığının müəssisənin istehsal fəaliyyətinin nəticələrindən üstün tutulması; 146
mülkiyyət və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq bütün müəssisələr üçün əməyin mühafizəsi sahəsində vahid tələblərin müəyyən edilməsi; 146
əməyin mühafizəsinin maliyyələşdirilməsində dövlətin iştirakı; 146
işçilərin xüsusi geyim və ayaqqabı, digər fərdi mühafizə vasitələri ilə, müalicə-profilaktik yeməklə və digər vasitələrlə pulsuz təmin edilməsi; 146
təhsil və əlavə təhsil müəssisələrində əməyin mühafizəsi üzrə mütəxəssislərin hazırlanması və əlavə təhsili; 146
istehsalatda baş vermiş hər bir bədbəxt hadisənin hökmən təhqiq edilməsi, uçota alınması, təhlil edilməsi və bunun əsasında istehsalat xəsarətlərinin, zədələrinin və peşə xəstəliklərinin vəziyyəti barədə işçilərə dürüst məlumatların verilməsi; 146
istehsalatda bədbəxt hadisələrdən zərər çəkmiş və ya peşə xəstəliklərinə tutulmuş işçilərin mənafelərinin sosial, maddi və mənəvi müdafiəsi; 146
həmkarlar ittifaqlarının, müəssisələrin və ayrı-ayrı fiziki, hüquqi şəxslərin əməyin mühafizəsini təmin etməyə yönəldilmiş fəaliyyətinə hərtərəfli yardım olunması; 146
əməyin mühafizəsi sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq münasibətlərinin genişləndirilməsi. 147
Azərbaycan Respublikası Əmək məcəlləsinin 216-ci maddəsinə əsasən işçilər əməyin mühafizəsi üzrə normativ aktlarda nəzərdə tutulmuş əməyin təhlükəsizliyi, gigiyenası, yanğına qarşı mühafizə tələblərini öyrənməli və ona riayət etməlidirlər. Bundan əlavə özünü və iş yoldaşlarını təhlükəyə məruz qoymamağa, buraxılış olmadan qurğularda, dəzgahlarda və həyat üçün təhlükəli olan digər mənbələrdə iş görməməyə, xüsusi geyim və fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə etməyə və onların bilərəkdən korlanmasına yol verməməyə, baş vermiş bütün pozuntular və hadisələr barədə dərhal işəgötürənin nümayəndəsinə məlumat verməyə, iş rəhbərinin tapşırıqlarını icra etməyə borcludur. 148
13.Əmək intizamı ilə bağlı işəgötürənin hansı hüquqları var ? 148
Öz xidməti vəzifələrinin vicdanla yerinə yetirilməsinə və bir yerdə böyük iş stajına görə müdiriyyət işçiləri mükafatlandırmaq hüququna malikdir. Əmək intizamının, müəssisə ərazisində və iş yerində təhlükəsizlik texnikası qaydalarının tələblərinin pozulmasına görə müdiriyyətin aşağıdakı intizam tənbehlərinin tətbiq etməyə hüququ var: 148
xəbərdarlıq (Yazılı və şifahi) 149
töhmət vermək 149
sonuncu xəbərdarlıqla şiddətli töhmət vermək 149
kollektiv müqavilədə nəzərdə tutumuşsa aylıq əmək haqqının 25 faizindən artıq olmamaq şərti ilə cərimə etmək 149
əmək müqaviləsini ləğv etmək (Əmək Məcəlləsinin 70-ci maddəsinin “ç” bəndinə və 72-ci maddədə göstərilən səbəblərdən) və sair bu kimi intizam tənbehləri. 149
14.Sağlam və təhlükəsiz əməyin mühafizəsi şəraitinin təmin edilməməsinə görə işəgötürənlər hansı məsuliyyət daşıyır? 149
İşçilərin iş yerlərində sağlam və təhlükəsiz əməyin mühafizəsi şəraiti təmin edilmədikdə və kollektiv müqavilələrdə nəzərdə tutulan tədbirlər yerinə yetirilmədikdə qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydada işəgötürən inzibati və cinayət məsuliyyətinə cəlb edilir. 149
15.Əməyin mühafizəsi üzrə qayda və normaların pozulmasına görə vəzifəli şəxslərin məsuliyyəti nədir? 149
İdarə və müəssisələrin vəzifəli şəxsləri Əmək Məcəlləsini, əmək mühafizəsi qaydalarını və normalarını pozduqda, eləcə də Dövlət nəzarət orqanlarının, Həmkarlar İttifaqları komitələrinin sərancamlarını, habelə Neft şirkətinin, Birliyin, müəssisə rəhbərlərinin əmrlərini yerinə yetirməməkdə müqəssir olan vəzifəli şəxslə qanunun müəyyənləşdirdiyi qaydada məsuliyyət daşıyırlar. Pozuntu hallarının xüsusiyyətindən və dərəcəsindən asılı olaraq vəzifəli şəxslərə qarşı intizam, inzibati, maddi və cinayət məsuliyyəti tətbiq edilir. 149
16.Həmkarlar İttifaqı Təşkilatlarının əməyin mühafizəsində rolu nədən ibarətdir ? 149
İşəgötürən tərəfindən əmək qanunvericiliyinin tələblərinə riayət olunmasına nəzarət etmək və aşkar edilmiş çatışmazlıqların aradan qaldırılmasını tələb etmək. 149
AR-nın Əmək Məcəlləsinin 223-cü maddəsinə əsasən əməyin mühafizəsi işinin təşkili və əməyin mühafizəsi üzrə qanunvericiliyin tələblərinə əməl edilməsinə nəzarətin həyata keçirilməsi üçün müəssisələrdə işçilərin sayı 50 nəfərdən artıq olduqda əməyin mühafizəsi xidməti yaradılmalı, işçilərin sayı 500 nəfərdən artıq olduqda müəssisə rəhbərinin müavini vəzifəsi təsis olunmalı, işçilərin sayı 1000 nəfərdən artıq olduqda isə sənaye-sanitariya laboratoriyası təşkil olunmalıdır. 150
2.Hansı işçilər tibbi müayinədən keçməlidir, ilkin və dövri tibbi müayinələr hansı sənədlər əsasında tənzimlənir? 158
Ağır, zərərli və təhlükəli istehsalatlarda işçilərlə əmək müqaviləsi bağlanılarkən onların hökmən ilkin tibbi müayinədən, sonralar isə vaxtaşırı icbari tibbi müayinələrdən keçməsi işəgötürənin hesabına təmin edilməlidir. İşçilər icbari tibbi müayinələrdən keçməkdən boyun qaçırdıqda və ya keçirilmiş müayinələrin nəticələrinə əsasən həkim komissiyalarının verdikləri tövsiyələri yerinə yetirmədikdə, işəgötürən AR əmək məcəllənin 62-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş qaydada onları işdən kənar edə, habelə müvafiq intizam məsuliyyətinə cəlb edə bilər. İlkin və dövri tibbi müayinələrin keçirilməsi mütləq olan peşə və vəzifələrin siyahısı isə “İcbari tibbi müayinələrin keçirilməsi Qaydası”nın və “İşçinin peşə xəstəliyinə tutulmağı ehtimalı yüksək olan iş yerlərinin Siyahısı”na dair Təlimatın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin Kollegiyasının 15 may 2014-cü il tarixli 24/2 nömrəli Qərarına əsasında müəyyən edilir. Dövri tibbi müayinə ilkin tibbi müayinədən keçmiş, zərərli maddələr və əlverişsiz istehsalat amilləri ilə təmasda olan işçilər, eləcə də ictimai iaşə, qida sənayesi, məişət xidməti işçiləri arasında aparılır. 158
Həyati təhlükəni ortadan qaldırmaq 160
Həyati funksiyaların davam etdirilməsini təmin etmək 160
Xəstə və ya yaralının vəziyyətinin pisləşməsini önləmək 160
Yaxşılaşmanı asanlaşdırmaq 160
7.İlk tibbi yardım çantasında nələr olmalıdır? 160
Yardım çantasında olmalıdır : 160
üçkünc sarğı bezlərı 160
rulonlu sarğı bezlərı 160
sterıl qazlı bezlər 160
pambıq 160
yara bandları 160
boyunluq 160
turna jqutu 160
antıseptık məhlullar 160
ağrı kəsıcı preparat 160
sancaq 160
qayçı 160
fənər 160
8.İlk tibbi yardımın göstərilməsində əsas tədbirlər nədən ibarətdir? 161
Zərərçəkmişə xarici zədələyici amillərin (elektrik cərəyanı, aşağı və ya yuxarı hərarət, ağır təzyiq altında sıxılma və s.) təsirinin dərhal aradan qaldırılması və onun əlverişsiz şəraitdən uzaqlaşdırılması (sudan, yanan və ya qaz dolmuş yerdən çıxarılması). 161
17.Oynaq çıxıqları zamanı ilk tibbi yardım necə göstərilməlidir? 166

burada 3,57 - empirik əmsal, ;
0,278 - kq/st - dan q/s - yə keçid əmsalı;
- ehtiyat əmsalı, P_or ≥2-10⁵ Pa olduqda, = 2 qəbul olunur;
0,02-10⁵ Pa ≤P_or ≤2 10⁵ Pa olduqda, = 1,5 qəbul olunur, P_or ≤ 0,02 10⁵ Pa olduqda qaz sızması cüzidir, η = 0 qəbul olunur.
P_or - sistemdə orta təzyiq. Pa;
m - sistemdə təzyiqin düşməsini xarakterizə edən qeyri-hermetiklik əmsalı, 1/st, qaz kəmərinin şərti diametri d_ş >250 mm olduqda m əmsalı k=250/d_ş düzəliş əmsalına vurulur;
V - qaz kəmərinin həcmi, m³ (bağlayıcı qurğular arası);
M - qazın molekul çəkisi, kq/kmol;
T - qazın mütləq temperaturu, K
Flans və yiv birləşmələrinin qeyri-hermetikliyinə görə yaranan qaz itkilərinin ölçü vahidi "q/s ” (1 q/s = 0,001 kq/s). Qaz itkisinin (Q_h,) q/s-dən ( ) m³-ə çevrilməsi üçün aşağıdakı düsturdan (düstur №7) istifadə edilməlidir.

13.