I fəSİl təBİİ qaz və qaz təSƏRRÜfati haqqinda ümumi MƏlumat

(düstur №14)


Burada - sürətin azalmasını nəzərə alan əmsal, 0,97 qəbul edilir;
f - çatın sahəsi aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır

(düstur №15)
n - borunun xarici perimetrində dağılmış xəttin uzunluğu, ümumi perimeirdən %- lə qəbul edilir;
d - qaz kəmərinin diamctri, m;
- çatın eni, m.


Qaz kəmərinin qaynaq tikişinin çatından qazın çıxma sürəti (C, m/s) kritik sürətə bərabərdir və aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır:

(düstur №16)


burada T_o - qaz kəmərində mütləq temperatur, K;
- normal şəraitdə qazın sıxlığı, kq/m³.


Qaz kəmərində çatın önündə qazın sıxlığı ( , kq/m ³) aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır:

(düstur №17)



Qaz kəmərlərinin tam açılınası (qırılması) zamanı təbii qaz itkisi qırılan yerin en kəsiyindən və qırılma yerinin önündə izafi təzyiqdən asılı olaraq təyin olunur. Qazın təzyiqi 5-90 kPa həddində olarsa, qaz sərfi (0,_M, m³/st) aşağıdakı düsturla hesablanır:

1			1.54		1.77 ‘
P.;T„		kJ		< Po )

Ö,, = 555 •/■/>„

•

burada / - qırılan yerin en kəsik sahəsi, m²\
P₀ - qırılma yerinin önündə qazın mütləq təzyiqi, Pa;
Pı - qırılma yerindən çıxanda qazın mütləq təzyiqi, Pa; ç'-^:
burada T₁ - ətraf mühitin mütləq temperaturu, K;
T_o - qaz kəmərində qazın mütləq temperaturu, K;
P₀ - qaz kəmərinin qaynaq tikişi yerində mütləq təzyiq, Pa;
P₁ - mütləq təzyiq, Pa.

Hesablamalarda P₁ = 101325 Pa qəbul olunur.
Qaz kəmərində əmələ gələn çatdan qaz itkisinin ölçü vahidi “q/s” “q/s”-nin “m^3”- ə çevrilməsi üçün aşağıdakı düsturdan (düstur №7) istifadə edilməlidir.

16. 
    Qaz kəmərinin tam açılması (qırılması) nəticəsində yaranan qaz itkilərinin hesablanması necə aparılır?
    

Qaz kəmərlərinin tam açılması (qırılması) zamanı təbii qaz itkisi qırılan yerin en kəsiyindən və qırılma yerinin önündə izafi təzyiqdən asılı olaraq təyin olunur. Qazın təzyiqi 5 – 90 kPa həddində olarsa, qaz sərfi (Q_t.a.,m³/st) aşağıdakı düsturla hesablanır:



(düstur №18)

burada f - qırılan yerin en kəsik sahəsi, m²;

P₀ - qırılma yerinin ğnündə qazın mütləq təzyiqi, Pa;
P₁ - qırılma yerindən çıxanda qazın mütləq təzyiqi, Pa;
- normal şəraitdə qazın sıxlığı, kq/m³;
T₀ - qırılma yerinin önündə qazın mütləq temperatoru, K;
- sürətin azalma əmsalı, 0,97 qəbul edilir.

Qırılma yerinin önündə qazın təzyiqi 90 kPa-dan artıq olarsa axmanın kritik şəraiti başlayır. Bu halda qaz sərfi (Q_t.a.,m³/st) aşağıdakı düsturla hesablanır:

(düstur №19)

Qaz itkisinin ölçü vahidi m³/st. Qaz itkisinin (Q_t.a.,m³/st) -dan (Q_t.a.,m³) - ə çevrilməsi düsturu:

(düstur №20)

burada - qazın boşalma müddəti, st.

17. 
    Qaz kəmərində əmələ dəliklərdən qaz itkilərinin hesablanması necə aparılır?
    

Qaz kəmərində əmələ gələn dəliklərdən qaz itkisi (Q_d, kq/s) aşağıdakı düsturla hesablanır:
Q_d = f C
(düstur №21)
burada f - dəliyin sahəsi, m²;
C - qaz sızmasının kütlə sürəti, kq/(m³/s).
Sızma yerində qazın kritik kütlə sürəti (C, kq/(m^s/s)) aşağıdakı düsturla hesablanır:

(düstur №22)


burada
- qaz sərfinin surət xarakteristikası;
g - sərbəstdüşmə təcili, 9,81 m/san²;
P₀ - qəza baş verən sahədə qazın qəzadan əvvəl başlanğıc təzyiqi, kqq/sm²;
V₀ - qazın ilkin xüsusi həcmi, m³/kq.

(düstur №23)

burada B - təzyiqlər nisbəti P_kr /P₀;

P_kr - kritik təzyiq, kqq/sm²;
n - politropa göstəricisi n = 1,3.



(düstur №24)



(düstur №25)

Qazın ilkin xüsusi həcmi V₀ (m³/kq) aşağıdakı düsturla hesablanır:

(düstur №26)

burada - universal qaz sabiti. 847,84;

M - qazın molekul çəkisi;
T - qazın temperaturu, K.
P - qəzadan sonra kəmərdə qazın təzyiqi, kqq/sm².

Qəza nəticəsində yaranan dəliyin diametri kiçik, sızma vaxtı az olduqda P = P₀.

(düstur №27)

burada M_k - qaz qarışığında komponentlərin molekul çəkisi (cədvəl 4);

r_k - qarışıqda qazın faizlə miqdarı % - lə.
Qaz itkisinin (Q_d, kq/s) - dən ( m³) çevrilməsi düsturu:

(düstur №28)

burada - qazın sızma müddəti, s;

- qazın sıxlığı, kq /m³.

18. 
    Sayğacların pasport xətası hesabına yaranan qaz itkilərinin hesablanması necə aparılır
    

Sayğacların pasport xətası hesabına yaranan qaz itkiləri aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır:

(düstur №29)

burada 0,011 - empirik əmsal, qazın temperatur və təzyiq göstəricilərinin qeydiyyatında ola bilən xətaları nəzərə alır;

n₁ n_2,..n_i - hesabat dövründə (ay, il) qaz sərfi ölçmələrinin sayı, həmin dövrdə sayğac göstəricilərinin qeydiyyat saylarının eyni tipli sayğacların sayına vurulması ilə təyin edilir;
S₁, S_2,..S_i - sayğacların xətası, %, pasport göstəricilərinə uyğun qəbul edilir;

V_1, V₂ V_i - hesabat dövründə eyni tipli sayğaclarla ölçülən qaz həcmi, m³.

Təbii qazların ayrı-ayrı komponentlərinin fiziki xüsusiyyətləri (Azərbaycan Respublikası üzrə) Cədvəl 4

S/s	Göstəricilər	Metan	Etan	Propan	Izo-butan	Butan	Izo- pentan	Pentan	Izo- heksan	Karbon dioksid	Oksigen	Azot
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13
1	Kimyəvi formul	CH4	C2H6	C3H8	C4H10	C4H10	C5H12	C5H12	C6H14	C02	O2	N2
2	Qazın tərkibi (həcmi üzrə), %	91,80	2,86	1,23	0,27	0,38	0,14	0,10	0,05	2,74	0,20	0,23
3	Qazın sıxlığı 0°C və 0,1013 M Pa, 20 °C və 0,1013 M Pa,	0,1768 0,6687	1,356 1,264	2,01 1,872	2,703 2,519	2,673 2,491	3,457 3,228	3,457 3,228	3,84 3,583	1,9768 1,8423	1,429 1,3314	1,2505 1,1651
4	Qazın havaya görə nisbi sıxlığı, Δρ, 0 °C	0,555	1,049	1,554	2,067	2,091	2,674	2,674	2,974	1,5291	1,1053	0,9673
5	0°( və 0,1013 M Pa aşağı yanma istiliyi, kCo.ıl/m^3	35880	64430	92930	121750	123683	146230	146230	171790	-	-	-
6	Molekul çəkisi, kq/kmol	16.043	30,07	44,097	58,124	58,124	72,151	72,151	86,172	44,01 1	32.0	28,016

19.