I kirish: I. Bob: uchinchi sinf o’quvchilarga ikki ovozli qo’shiqlar o’rgatishda xor malakalarini shakllantirish uslublari

2.3. BIR VA IKKI OVOZLI QO’SHIQLARNI JO’RSIZ ( AKAPELLA) KUYLASH

Bir va ikki ovozli qo’shiqlarni jo’rsiz ( akapella) kuylash;

- dirijyorlik ishoralarini tushunish va ularga amal qilishdan iborat bo’lishi kerak.
Jamoa bo’lib kuylash bosqichida o’quvchilar kompozitor R.Abdullaev va M.Mirzoning «Parvozdagi qushchalar», Sh.Yormatovning «Oymomajon rom bo’ldi», N.Norxo’jaev va shoir P.Mo’minning «Zavqing soch, qaldirg’och», A.Mansurov va H.Qayumovlarning «Xayr maktabjon!» kabi qo’shiqlarini o’rganishadi.
Musiqa savodxonligi faoliyati ham boshqa bosqichlar bilan uzviy bogliqlikda o’quvchilarning oldingi choraklarda olgan bilim va malakalarini amaliy mashg’ulotlar jarayonida mustahkamlash, major va minor ladlarini asarlardagi yangrashini aniqlashga e’tibor beriladi. Shu bilan birgalikda bir kalit belgisiga ega bo’lgan (sol-major, mi- minor, fa- major, re-minor) asarlarning tonallik uch tovushliklarini notasiga qarab kuylash malakalarini yanada rivojlantirish ustida ish olib boriladi.
Beshinchi sinf yakunida o’quvchilarning musiqa ta’limidan nazariy bilim hamda amaliy ko’nikmalar doirasi quyidagilardan tarkib topishi lozim:
- o’quvchilar yakkanavoz va cholg’u ansambli haqida, xalq cholg’u orkestri

farqlarini gramezuvda tinglagan asarlardan farqlay olishi, orkestr tarkibidagi asosiy cholgular guruhi bilan tanish bo’lmog’i, orkestr misolida cholg’uchilar oilasini bilishi lozim.

- milliy cholg’u orkestri misolida simfonik orkestr bilan tanish bo’lishi, gramezuvda milliy orkestr va simfonik orkestrni umumiy tovush tuslaridan farqlay olishi kerak;
- suhbatda orkestrlar turlarini aniqlay olish (xalq cholg’u orkestri, simfonik orkestr, estrada simfonik orkestri, duxovoy orkestr, kamer orkestri);
- xor jamoasi tuzilishi, xorlar turlari- (bolalar xori, aralash xor, xotin-qizlar xori va boshq.), atoqli xor jamoalari va dirijyorlarni bilish;
- vokal-simfonik asarlardan qasida, syuita va kantata janrlari haqida ma’lumotlarga ega bo’lish, ushbu janrlarda ijod qilgan mualliflar ijodiy faoliyatini bilish;
- musiqali drama janri, uning atoqli bastakorlari va kompozitorlari ijodi to’grisida umumiy ma’lumotlarga ega bo’lish, opera janri, musiqali drama va opera janrlarining o’ziga xos jihatlari, o’zbek opera kompozitorlari M.Ashrafiy, Sobir Boboev, Mutal Burxonov, Sayfi Jalil va boshqalar ijodi bilan tanishgan bo’lishlari maqsadga muvofiqdir.
Shu maqsadda musiqa tinglash bosqichida o’quvchilarga kompozitor S.Jalilning o’zbek xalq cholg’u orkestri uchun yozilgan «Qalbimda», M.Bafoevning «Poema»si, «Naqshlar» (dutor va orkestr uchun) asari, T.Qurbonovning «Sevinch», S.Yudakovning «Mirzacho’l» vokal syuitasidan («Terimchilar qo’shig’i» qismi) kabi asarlar tavsiya etiladi.
Shuningdek, o’quvchilar xor san’ati haqida, xor jamoalarining turlari (bolalar xori, aralash xor, xotin-qizlar xori va boshqalar)ni bilishlari, atoqli xor dirijyori – Abduqaxxor Sultonov, Botir Umidjonov, Ahad Hamidovlar ijodi bilan tanishishlari dasturda ko’rsatib o’tilgan.
Darslarda jamoa bo’lib kuylash uchun esa «O’zbekiston Respublikasi Davlat madxiyasi» (M.Burxonov musiqasi, A.Oripov she’ri), «Aziz ustozlar» (S.Boboev musiqasi, To’lqin she’ri), «Hur Respublikam» (A.Mansurov musiqasi, H.Qayumov she’ri), «Boychechak» (xalq qo’shig’i, bolalar xori uchun Sh.Yormatov moslashtirgan) kabi vokal asarlar o’rganiladi.
Milliy cholg’u orkestri misolida o’quvchilar simfonik orkestr bilan tanishishlari, magnit yozuvida milliy orkestr va simfonik orkestr umumiy tovush tuslaridan farqlay olishlari shart. Suhbatlar jarayonida o’quvchilar orkestrlar turlarini aniqlashlari (xalq cholg’u orkestrlari, estrada-simfonik orkestr, duxovoy orkestr, kamer orkestr tuzilishlarini farqlay olish malakalariga ega bo’lishlari lozim.
5-sinf o’quvchilarining musiqa savodxonligini oshirish uchun ularning boshlang’ich sinflarda olingan bilim va malakalarini mustahkamlash muhim ahamiyatga ega. I-chorak davomida major va minor tayanch tovushlarini uch tovushlik qilib kuylash, garmonik major va minor uch tovushliklarini cholg’u asbobida chalingan tovushdan ladini aniqlash kabi malakalar mashg’ulotlar davomida rivojlantirib boriladi. Shuningdek, o’qituvchi o’quvchilarning kuylaydigan aytim mashqlari va qo’shiqlarini nota yozuviga qarab kuylashlariga, notaga qarab jo’rsiz (akapella) usulda kuylashni mashq qilishlariga e’tiborni yanada kuchaytirish maqsadga muvofiqdir.
Vokal-simfonik asarlardan qasida («Alisher Navoiy»), syuita («Dilbarim») va kantana («Mirzacho’l») janrlarini bilishlari, bu janrlarning atoqli namoyandalari M.Burxonov, M.Nasimov, S.Yudakov va boshqalar ijodi bilan yaqindan tanishishlari tavsiya etiladi.
5-sinf darslari davomida o’quvchilar musiqali drama janri, sahnaviy musiqa asarlari xususiyatlarini bilishlari, musiqali drama tarkibidagi raqs-balet janri haqidagi ma’lumotlardan bahramand bo’lishlari kerak. Shu maqsadda o’quvchilarga texnik vositalar yordamida P.I.Chaykovskiyning «Oqqush ko’li» baletidan parchalar, U.Musaevning «To’maris», T.Jalilovning «Tohir va Zuhro» musiqali dramasidan parchalar tinglash uchun eshittirish yahshi samara beradi. Shuningdek, o’quvchilarga o’zbek musiqali drama san’atiga qiyosan Ozarbayjon musiqali drama san’atining buyuk namoyandasi U.Hojibekovning «Arshin mololon» asaridan parchalar eshittirish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Ushbu asarlarni tinglash bilan birga o’quvchilarga musiqali drama janrining atoqli kompozitor va bastakorlari M.Leviev, YU.Rajabiy, T.Jalilov, Mirxalil Maxmudov, S.Jalil ijodlari bilan yaqindan tanishtirish maqsadga muvofiqdir. Bu esa o’quvchilarning musiqali drama janri haqidagi tasavvurlarini yanada boyitishga yordam beradi.
Jamoa bo’lib kuylash uchun «Sumalak» (Sh.Yormatov musiqasi), «Ona qo’llari» (G.Qodirov musiqasi, T.Ilhomov she’ri), «Chamandagi gullarmiz» (N.Norxo’jaev musiqasi, P.Mo’min she’ri) kabi qo’shiqlar o’quvchilarning birgalashib kuylay olish iqtidorlarini rivojlantirishga qaratiladi.
Musiqiy savodxonlikdan 2/4, 3/4 va 4/4 o’lchovlarga oid qo’shiqlarning ritm-usullaridan o’lchovlarini aniqlay olish, dirijyorlik qila olish kabi, shuningdek 6/8 o’lchovli asarlarni doira usullaridagi barmoq bilan chertib yoki ovozda imitatsiya qilib kuylay olish, do major va lya minor ladlarini mashq va asarlar misolida kalit belgilari ifodasida o’rganish kabi malakalarni egallaydilar.
5-sinf mashg’ulotlarining so’nggi choragida o’quvchilar opera janri, opera tarkibidagi balet janri bilan yaqindan tanishishlari, musiqali drama va opera janrlari orasidagi o’ziga xoslik va farqlarni bilishlari, mashhur o’zbek opera kompozitorlari M.Ashrafiy, S.Boboev, M.Burxonov, S.Jalil va boshqalar ijodlari bilan tanishishlari nazarda tutiladi. SHu maqsadda musiqa tinglash bosqichi uchun M.Glinkaning «Ruslan va Lyudmila» operasidan parchalar, «Dilorom operasidan ariya va duetlar», «Maysaraning ishi» kabi asarlar orqali o’quvchilarning opera janri haqidagi badiiy tasavvurlari kengaytiriladi. hnaviy musiqa asarlariga-opera, balet, musiqali drama va komediyalar kiradi. Jumladan, F.Kozlovskiy «Tanovar», M.Ashrafiyning «Sevgi tumori», Ulug’bek Musaevning «Hind dostoni» va «To’maris» baletlarini sanab o’tish mumkin.
Balet san’ati- raqs san’atining bir turidir. Bu san’at turi qadimdan mavjuddir. Raqsning turlari ko’p: xalq raqslari, ball raqslari, klassik raqslar va balet kabi aniq janrlarga bo’linadi. Balet italyancha so’z bo’lib, «raqs tushaman» degan ma’noni anglatadi.
Yuqoridagi ma’lumotlar o’zbek baletlari haqidagi tushunchalar bilan boyitiladi.
Respublikamizda balet san’ati 30-yillarning boshida paydo bo’ldi. Birinchi o’zbek baleti «Pahta» (kompozitor Roslovets) 1933-yilda yaratilgan. Keyingi yillarda Ikrom Akbarovning «Orzu», D.Zokirov va Gienkolarning «Oynisa», M.Ashrafiyning «Sevgi tumori» kabi qator o’zbek baletlari yaratildi.
O’zbek xalq raqs san’ati- qadimiy san’atlardan biri. Raqs san’atida ham har bir xalqning o’ziga xos xususiyati, musiqa va harakatlar ifodasida o’z aksini topgan. Raqs san’atida milliy kiyimlar, harakat turlari va uslublari mavjuddir.
5-sinfda o’quvchilarga musiqali drama va komediya janri haqida bilib olish ham qiziqarlidir. O’zbekistonda musiqa san’atining barcha janrlari qatori musiqali drama va musiqali komediya kabi sahna asarlari janri ham keng tarqalgan. Yevropadan opera janrini kirib kelishi va shu janrda ko’p asarlar yaratilishiga o’zimizda oldindan shakllangan, yaratilib sahnalashtirilgan musiqali asarlar, drama, komediyalar asos bo’lgan. Bu janrga xos T.Jalilovning «Tohir va Zuhro», M.Levievning «Oltin ko’l», T.Sodiqov va R.Glierlarning «Layli va Majnun» va boshqa asarlaridir. Ayniqsa, M.Leviyevning «Toshbolta oshiq», I.Akbarovning «O’jarlar» kabi musiqali komediyalari bundan buyon yaratiladigan musiqali drama va komediyalarga ijodiy namuna bo’lib hizmat qiladi.
O’zbek musiqasida opera janri ham muhim o’rin egallaydi. Opera «ijod», «asar» degan ma’noni anglatadi. YOzuvchi yoki shoir biror adabiy asar asosida yaratilgan operani yozishdan avval, o’sha asarni she’riy usulda qayta ishlab, libretto yaratadi.
Mashhur «Shoh Sulton haqida ertak» nomli operani rus kompozitori Nikolay Andreevich Rimskiy-Korsakov yozgan. Rimskiy Korsakov yoshligida dengizchi edi. Dengizchilik bilim yurtini bitirib harbiy kemalarda xizmat qilgan. Biroq, dengizdan ko’ra ko’proq musiqani sevar edi va shuning uchun ham u kompozitor bo’lishga ahd qiladi. U juda ko’p asarlar, simfoniya, romanslar, operalar yozgan. Masalan, «Qor qiz», «Oltin xo’rozcha», «Shoh Sulton haqida ertak» operalari shular jumlasidandir.
O’zbek musiqasida opera janri, ilk o’zbek operasi, uning muallifi, asarlarning mazmun-g’oyasi haqidagi ma’lumotlar o’qituvchining bu haqdagi suhbati orqali beriladi.
Muxtor Ashrafiy – Birinchi o’zbek operasining muallifidir. M.Ashrafiy 1912-yil, 11-iyunda Buxoro shahrida musiqachi oilasida tug’ildi. Dastlabki musiqa mashg’ulotlarini otasi rahbarligida oldi. So’ngra Sharq musiqa maktabiga o’qishga kirdi. Bu yerda Buxorodagi atoqli hofiz-sozandalardan musiqa sirlarini qunt bilan o’rgandi. So’ngra Samarqand musiqa xoreografiya institutiga o’qishga kirdi. Institutda M.Ashrafiy atoqli musiqa san’ati ustalaridan ta’lim olib tez orada birinchi o’zbek dirijyori sifatida taniladi.
Shu bilan birga yangi zamonaviy musiqa asarlarini yozish ustida ham qunt bilan ijodiy mehnat qildi.
O’zbek drama teatriga M.Ashrafiy birinchi bo’lib simfonik orkestrni kiritdi. 1939 yilda M.Ashrafiy ustozi Vasilenko bilan hamkorlikda «Bo’ron» nomli birinchi o’zbek operasini yaratadi va so’ngra o’zi «Dilorom», «Shoir qalbi» operalarini yozdi.
Muxtor Ashrafiy uzoq yillar davomida Toshkent Davlat Konservatoriyasining rektori vazifasida ishladi. M.Ashrafiy 1975-yil noyabr oyida vafot etdi.
Yuqorida bayon etilgan ma’lumotlar musiqa tinglash bosqichida tavsiya etilgan asarlarni idrok etish orqali yanada mustahkamlanadi. O’qituvchi 4-chorak davomida quyidagi asarlarni audio yoki boshqa ijro uslublaridan foydalangan holda tinglashga berishi mumkin.
1. «Dilorom» operasidan parchalar. M.Ashrafiy musiqasi.
2. «Yoriltosh» operasidan parchala
3. «Shoh Sulton haqida ertak», «Sadko» operalaridan parchalar. Rimskiy-Korsakov musiqasi.
4. «Olovuddinning sehrli chirog’i» operasidan parchalar. S.Varelas musiqasi.
Chorak yakunida yil davomida tinglangan turli janrdagi asarlardan musiqali topishmoqlar o’yinini uyushtirish mumkin.
5-sinf o’quvchilarining ovoz diapozonlari Do- Mi2- birinchi ovozlar, Si kich (Do1- Do2- Re2) ikkinchi ovozlarni tashkil etadi.
Qo’shiq kuylashda o’quvchilarga quyidagi talablar qo’yiladi:

XULOSA
Shunday kilib, pedagogik maxorat- musiqa muallimi kasbiy faoliyatining asosi sifatida muxim axamiyatga molik masala. Bo’lajak musiqa o’kituvchisining pedagogik maxoratini shakllanishida pedagogik amaliyotlarning axamiyati xam katta. Zero, talabalar o’kuv yurtida olgan nazariy bilimlarini maktab o’kuv-tarbiyaviy jarayonlarida sinab, ko’llab ko’rishadi. Musiqa o’kituvchisi kasbi moxiyati, o’kuvchi-yoshlar ma’naviy kamolotini tarbiyalashdagi axamiyati va o’rnini chukur anglab olishadi. Musiqa muallimi kasbiy faoliyatida notiklik san’ati va targ’ibotchilik maxorati masalalariga xam aloxida axamiyat beriladi. Musiqani tushuna bilish, uni xissiy idrok etishda badiiy so’z muxim vosita sifatida xizmat kiladi, albatta. Bu jarayonda badiiy so’z xech kachon musiqaning teranligini tushuntira olmasada, birok «so’z»siz nozik xissini anglashning bu soxasiga yakinlashib bo’lmasligini, uning o’ziga xos emosional kuchga ega ekanligi, kalb nozik torlarini sozlovchi xususiyati bilan musiqani anglatishda nixoyatda kimmatli vosita ekanligini uktiradi. Afsuski, uzok yillar davomida musiqa ta’limi tizimida fanlar musiqa o’kituvchisini tayyorlash yo’nalishidan ko’ra ko’prok musiqachi-ijrochi maxoratini gallashga karatildi. Ko’p xollarda bitiruvchilar orasidan musiqa fanlarini yaxshi egallagan, cholg’u asboblarida mukammal ijro etish imkoniyatlariga ega birok, nutk madaniyati yaxshi rivoj topmagan ukituvchilarshakllanldi. Yetishib chikkan mutaxassislar pedagogik tayyorgarligi ularning ijrochilik maxoratidan ancha past ekanligi amalda yakkol namoyon bulib turar edi. Bu xolning salbiy ta’sirini xatto bugungi kun musiqa ta’limi amaliyotida xam kurish mumkin. Jumladan , kupgina musiqa ukituvchilarining nutkiy maxorati tulik shakllanmagan, ular dars mavzularini yoritishda, ukuvchilar bilan mulokot urnatishda suz va fikr boyligiga yetarli darajada ega emas. Yozma va ogzaki nutkning guzalligi anik va ravonligi xamisha xam sezilmaydi va x.k.
Musiqa ta’limi yangilanish yuliga kirayotgan xozirgi davrda ukituvchining kasbiy sifatlari orasida nutkiy kamoloti xam katta axamiyatga molik. Zero, bugungi kunda zamonaviy musiqa madaniyati darslarida bolalar cholgu asboblarida chalish, musiqiy-ritmik xarakatlarni bajarish, musiqa ijodkorligi singari yangi faoliyat turlarining kiritilishi o’qituvchidan nafakat musiqiy bilim, balki samarali nutkiy pedagogik boshkaruvni xam talab etadi. Bu esa bulajak musiqa ukituvchilarining pedagogik maxoratini tarkib toptirish- oliy ta’limning dolzarb muammolaridan biri ekanligini bildiradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Bo’lajak musiqa o’qituvchisining pedagogik maxorati asoslari. Tuzuvchi: T.V.Shevchenko. T, 1991.
2. Osnovы muzыkalnogo-pedagogicheskogo masterstva. Voprosы teorii i metodiki. Speskurs. M., 1987.
3. O’zbekiston Respublikasi umumta’lim maktablarida musiqa ta’lim-tarbiyasi Konsepsiyasi. «Ma’rifat» gazetasi, 1992, 25-noyabr.
4. Bo’lajak o’qituvchining axloqiy shakllanishi. T., «O’qituvchi», 1979.