I Maidə Surəsi 55-56

384.................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

tında ol/tapıldığına işarə edir və cahilliyin məhvedici təsirindən

və saray qadınlarının tələlərinin hərəkətə keçməsindən xilas olmasının,

bu tələlərin Allah tərəfindən uzağında tutulmasına bağlı

olduğunu ifadə edir. Beləcə işi Allaha həvalə edir və susur.

Uca Allah da duasını qəbul edərək, onu saray qadınlarının tələlərindən

uzaq tutdu. Bu tələ, ya onlara meyl etmək olmaq və ya

həbsə girməkdir. Uca Allah onu həm zinadan, həm də həbsə

girməkdən qurtardı. Bundan aydın olur ki, saray qadınlarının tələsindən

danışarkən zina ilə həbsə girməyi birlikdə nəzərdə tutmuşdur.

"Rəbbim, dedi, zindən... yaxşıdır." şəklindəki sözü isə, iki qəşəng arasında

sıxışdığı təqdirdə ürəyinin həbsə girmə meylində olduğunu ifadə etmək,

zinaya istiqamətli nef-retini ifadə etmək üçün söyləmişdir. Yoxsa

həbsə girməyi istədiyini söyləmək istəməmişdir. Eynilə Hz.

Hüseynin (ə.s) bu beytdə dediyi kimi:

"Ölmək, utanc yükü altına girməkdən yaxşıdır. / Utanc yükü altına

girmək də atəşə girməkdən yaxşıdır."

Yoxsa bəzilərinin sənə biləcəkləri kimi, Yusuf Peyğəmbər həbsə

girməyi istəmiş və buna görə həbsə atılmasına hökm edilmiş, deyil.

Bunun dəlili, uca Allahın bu ayənin dərhal arxasından,

"Sonra qəti dəlilləri görmələrinə baxmayaraq, onu bir zamana qədər

mütləq zindana atmaları özlərinə lazımlı göründü." şəklindəki

buyruğudur. Bu ayədə Yusuf Peyğəmbərin o hadisədən sonra

[Misir Əzizi və yoldaşları tərəfindən] lazımlı görüldüyü üçün həbsə

atıldığı ifadə edilir. Yoxsa uca Allah daha əvvəl [həbsə atılma hadisəs(n)i

gündəmə gəlmədən əvvəl] saray qadınlarının zina təklifindən və

həbsə atma təhdidlərindən onu qorumuş, qadınların sui-qəsdlərindən

uzaq tutmuşdu.

Yusuf Peyğəmbərin (ə.s) Allaha istiqamətli bir başqa tərifini və

duasını Quran bizə belə nəql edir: "Yusufun yanına girdikləri

zaman, ana-atasını qucaqladı və 'Allahın icazəs(n)i ilə Misirə etibarla

girin' dedi. Ana-atasını taxtının üstünə çıxardıb oturtdu və hamısı

onun üçün səcdəyə bağlandılar. (Bunun üzərinə Yusuf,) dedi ki:

'Atacığım! İşdə bu, daha əvvəl gördüyüm yuxunun şərhidir.

Rəbbim onu reallaşdırdı. Doğrusu Rəbbim mənə (çox şey) lütf etdi.

Çünki məni zindandan çıxardı və şeytanın mənimlə qardaş

Maidə Surəsi 116-120 ........................................................ 385

lerimin arasını pozmasından sonra sizi səhra/çöldən (qaldırıb yanıma)

gətirdi. Heç şübhəsiz Rəbbim dilədiklərinə qarşı lütf edicidir. Şübhəsiz

O (hər şeyi) biləndir, hikmət sahibidir. Ey Rəbbim! Mülkdən

(suverenlikdən) mənə pay verdin və mənə (yuxularda görülən) hadisələrin

şərhini öyrətdin. Ey göyləri və yeri yaradan! Dünyada da,

axirətdə də vəlim sənsən. Mənim canımı (sənə) təslim olmuş olaraq

al/götür və məni salehlər arasına qat!" (Yusuf, 99-101)

Bu ayələri araşdıranlar, bu ayələrdə əks olunan peyğəmbərlik

ədəbi üzərində yaxşıca düşünməlidirlər. Bunun yanında Yusuf Peyğəmbərin

(ə.s) sahib olduğu suverenliyi və dövlət nüfuzunu, anababasının

bir an əvvəl ona qovuşmanın həsrətindən qaynaqlanan

yüksək həyəcanlarını və qardaşlarının geyindikləri təvazökarlığı

ağılında canlandırmalı, yaxşı qiymətləndirməlidirlər. Halbuki bunların

hamısı onun, itirdikləri gündən görüşdükləri günə qədər keçən

həyat hekayəsini xatırlayır, o isə indi bir dövlət səlahiyyətlisi olaraq,

izzət və nüfuz kreslosuna oturmuş halda qarşılarına çıxır.

Ağızından çıxan hər sözün ya hamısında və ya bir hissəsində

Allaha yer verir. Yalnız sözlərinin başındakı, "Allahın icazəs(n)i ilə

Misirə etibarla girin." ifadəsi belə deyil. Bu sözlərində ailəsinə

şəhərə girmələrini əmr edir və onlara zəmanət tanıyır. Lakin bu

sözlərini belə dərhal Allahın diləyini ehtiva edən bir istisna ilə bağlayır.

Beləcə bu hökmü Allahın iradəsini hesaba qatmadan, hamısı

ilə özünə mal etdiyinin sanılmasına meydan vermir. Çünki o,

"Hökm yalnız Allaha məxsusdur." deyən adamdır.

Arxasından Rəbbini tərifləməyə başlayır. Bu tərif, ailəsindən ayrıldığı

gündən təkrar onlara qovuşduğu günə qədər keçən zamanın

hadisələrini əhatə edir. Əvvəl görmüş olduğu yuxunu gündəmə gətirərək

onun reallaşdığını ifadə edir. Atasının həm yuxunu şərh etmədə,

həm də sözlərinin sonundakı Allahın elminə və hikmətinə

vurğu edən ifadələrdə haqlı çıxdığını ifadə edir. Bu xatırlatmağı,

Allahı daha çox tərifləmiş olmaq üçün edir. Atası o zaman

belə demişdi: "Beləcə Rəbbin səni seçəcək və sənə xülyaların şərhindən

bir parça öyrədəcək... Heç şübhəsiz Rəbbin (hər şeyi)

biləndir və hikmət sahibidir." (Yusuf, 6) Burada Yusuf Peyğəmbər,

atasının o yuxunu doğru şərh etdiyini ifadə etdikdən sonra belə

deyir: "Heç şübhəsiz, Rəbbim dilədiklərinə qarşı lütf edicidir. Şübhəsiz,

O (hər şeyi) biləndir, hikmət sahibidir." (Yusuf, 100)

386 ................................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Sonra yuxusu ilə bu yuxunun reallaşması arasında keçən hadisələri

yekunlaşdırır və bunları Rəbbinə bağladıqdan sonra onları gözəl

olmaqla xarakterizə edir, bunların Allahın lütfkarlığı olduğunu dilə gətirir.

[Hz. Yusufun ilahi ədəbini göstərən bir başqa xüsus da budur:]

Bi-lindiği kimi qardaşları onu quyuya atmışlar, arxasından onu çox

az bir əvəz qarşılığında satmışlar və oğurluqla günahlandırmışlar idi. Halbuki

Yusuf Peyğəmbər son dərəcə nəzakətli bir ədəblə bu hadisələri, "şeytanın

mənimlə qardaşlarımın arasını pozma" olaraq xarakterizə edir.

Arxasından Rəbbinin nemətlərini saymağı və bu nemətlərə təriflərlə

cavab verməyi davam etdirir. Belə ki, "Rəbbim, Rəbbim!"

deyə deyə ONun eşqi bütün bədənini qucaqlayır, ağılını al/götürür, ilahi

cezbeye gəlir və bu duyğu seli içində Rəbbiylə məşğul olur,

sanki ailə fərdlərini tanımaz hala gəlir. İşdə onları buraxaraq

Rəbbinə yönələrək, "Ey Rəbbim! Mülkdən (suverenlikdən) mənə

pay verdin və mənə (yuxularda görülən) hadisələrin şərhini öyrətdin."

deyir.

Bu sözləri ilə mülk (suverenlik) və yuxuları şərh etmə məlumatı

nemətləri qarşılığında Allahı tərifləyir. Sonra bu nemətləri özünə

Rəbbinin verdiğni xatırlayır. Çünki O, göylərin və yer üzünün yaradıcısıdır,

hər şeyi qəti yoxluqdan varlıq səhnəsinə çıxarandır.

Belə ki, bu müddətdə varlıqlardan heç birinin fayda ilə mənfəəti qazanıb

zərər ilə bəlanı rədd etmədə özlərindən yana heç bir səy göstərməmiş,

öz dünya və axirət işlərini tənzimləmə səlahiyyəti növündən

bir funksiyaları olmamışdır.

Uca Allah, hər şeyi yoxdan var etdiyinə görə, eyni zamanda

hər şeyin vəlisidir. İşdə belə olduğu üçün Yusuf Peyğəmbər, "göyləri

və yeri yaradan" dedikdən sonra bu gerçəkləri dilə gətirir: Özü

aciz bir quldur; nə dünyada və nə axirətdəki işlərini özünün

tənzimləməyə gücü çatmaz. O, Allahın vəlayəti altındadır; Allah

onun hesabına dilədiyi yaxşılığı seçər və onu dilədiyi mövqeyə oturdar.

Bu gerçəkləri, "dünyada da, axirətdə də mənim vəlim sənsən."

deyə ifadə edir.

Belə dəyincə, ancaq Rəbbinin qarşılayacağı bir diləyini səsləndirir.

Bu diləyi, dünyadan axirətə Rəbbinə təslim olmuş olaraq

köçməkdir. Ataları İbrahimə, İsmayıla, İshaka və Yaquba təqdim edilən

bu nemət və imtiyazın eynilə özünə də verilməsini

Maidə Surəsi 116-120 ...................................................... 387

istəyir. Uca Allah onlar haqqında belə buyurur: "Biz onu (İbrahimi)

dünyada seçdik, axirətdə də şübhə yox ki o, salehlərdəndir.

Hanı Rəbbi ona, 'Təslim ol.' dedi, -ki bu, seçmə əməliyyatına işarettiro

də, 'Aləmlərin Rəbbinə təslim oldum.' dedi. İbrahim də bunu

oğullarına tövsiyə etdi. Yaqub da, Oğullarım, dedi, Allah sizin üçün

bu dini seçdi, siz də artıq (Allaha) təslim olmuşlar olaraq ölün."

(Bəqərə, 130-132)

İşdə bu, Yusuf Peyğəmbərin, "Mənim canımı (sənə) təslim olmuş

olaraq al/götür və məni salehlər arasına qat." sözləri ilə dilə gətirdiyi

duadır. Hz. Yusuf burada təslim olmuş (Müsəlman) olaraq ölməyi

və sonra da yaxşı qullar arasına qatılmağı istəyir. Atası İbrahim

Peyğəmbər də, "Rəbbim! Mənə suverenlik ver və məni salehlər arasına

qat." (Şuəra, 83) deyərək eyni istəyi dilə gətirmiş və yuxarıda

ifadə edildiyi üzrə bu istəyi qəbul edilmişdi. Beləcə Yusuf Peyğəmbər

haqqında izah edilənlər və onun həyat hekayəsi bununla nöqtələniyir

və "Sonunda sənin Rəbbinə çatılacaq." Bu, Quranın izahatları

içində maraqlı lütflərdən biridir.

Bu ədəbli dua nümunələrindən biri də Musa Peyğəmbərə (ə.s) aiddir.

İlk gənclik illərində Misirdə bir Kıptiyi yumruqlayaraq öldürdüyündə

etdiyi bu duanı Quran bizə belə nəql edir: "Rəbbim,

mən özümə zülmətdim, məni bağışla, dedi. (Allah da) onu bağışladı.

Çünki O, bağışlayan və əsirgəyəndir." (Qəsəs, 16) Daha sonra

Misirdən qaçışı əsnasında Medyenə çatdığında və Şuayb Peyğəmbərin

iki qızı üçün quyudan su çıxarıb kölgəyə oturduğunda bu duanı

etdi: "Rəbbim, dedi, mən sənin mənə endirəcəyin xeyirə möhtacım."

(Qəsəs, 24)

Bu iki duada Allaha sığınıb ONun Rəblik sifətinə bağlılığını ərz

etdikdən sonra belə bir ədəb geyindi: İlk duasında açıqca diləkdə

ol/tapıldı. Çünki diləyi bağışlanılmaqla əlaqədar idi və uca Allah özündən

bağışlanma dilənməsindən xoşlanar. Necə ki, "Allahdan

bağışlanma diləyin. Şübhəsiz Allah bağışlayan və əsirgəyəndir."

(Bəqərə, 199) buyurmuşdur. Gərək Nuh Peyğəmbər, gərəksə onun

arxasından gələn peyğəmbərlər (hamısına salam olsun) insanları

buna [Allahdan bağışlanma diləməyə] çağırmışlar. Hz. Musa

(ə.s) ikinci duasında isə, sözlərinin axışından aydın olduğuna görə,

bəslənmə və sığınma kimi ehtiyaclarının qarşılanmasını istədi.

Amma bu istəyini açıqca ifadə etmədi, yalnız ehtiyacını dilə gətirdi

388 .................................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

və susdu. Çünki Allah qatında dünyanın heç bir dəyəri yoxdur.

Bunu bilmək lazımdır ki: Musa Peyğəmbərin, "Rəbbim, mən

özümə zülmətdim, məni bağışla." şəklindəki duası, zülmü etiraf

etmə və üzr istəmə baxımından Adəm Peyğəmbər ilə bərabər/yoldaşının, "Ey

Rəbbimiz, biz özümüzə zülmətdik. Əgər bizi bağışlamaz və bizə

ağrımazsansa, qətiliklə ziyana uğrayanlardan olarıq." (Ə'RAF, 23) şəklindəki

dualarının bənzəridir. Bu mənada ki, buradakı zülmdən

məqsəd, eynilə Adəm Peyğəmbər ilə bərabər/yoldaşının vəziyyətlərində olduğu

kimi, həyatının salamatlığına, məsləhətinə zidd bir hərəkət etdiyi

üçün özünə zülm etməsidir.

Çünki Hz. Musa (ə.s) etdiyi hərəkəti, adam öldürməyi qadağan edən

şəriətinin gəlişindən əvvəl etmiş və o sırada can möhtərəmliyi

olmayan bir kafiri öldürmüşdü. Öz şəriətindən əvvəl belə bir

adam öldürmə hadisəsinin qadağan olduğuna dair bir dəlil də yoxdur.

Adəm Peyğəmbər ilə bərabər/yoldaşının Allahın əmrinə qarşı gəlmələri də bu

növdən bir hadisə idi. Çünki onlar qadağan ağacın meyvəsindən yeməklə

nəfslərinə zülmətdiklərində, Allahın insanlara istiqamətli bir şəriəti

yox idi. Uca Allah şəriət deyilən hüquq sistemlərini Adəm Peyğəmbər

ilə bərabər/yoldaşının cənnətdən yer üzünə endirilmələrindən sonra ortaya

qoydu.

Yalnız o ağaca yanaşmanın qadağan edilmiş olması, o qadağanın

tapdalanmasının bildiyimiz mənadakı günahın reallaşmış olmasını

tələb edən mevlevi bir qadağan olduğuna dəlil ola bilməz. Üstəlik

Taha surəsindəki ayələrdə olduğu kimi, onlarla əlaqədar bu qadağanın

irşadı xüsusiyyətli bir qadağan olduğunu göstərən qar/qazancınalar vardır. Birinci

dəridə Adəm Peyğəmbərin qaldığı cənnət ilə əlaqədar ayələri təfsir edərkən

bu xüsusu açıqlamışdıq.

Üstəlik Quranı Kərim, Musa Peyğəmbərin (ə.s) xalis qılınmış

seçmə bir qul olduğunu bildirir və Allahın ixlaslı qullarının şeytan

tərəfindən yoldan çıxarılmaları mümkün deyil. Bilindiyi kimi

də, günah hadisəsinin meydana gələ bilməsi üçün şeytanın yoldan çıxarma

cəhdinin mütləq mövcudluğu lazımdır. Uca Allah belə buyurur:

"Kitabda, Musanı da xatırla. Doğrusu o xalis qılınmış və

elçi bir peyğəmbər idi." (Məryəm, 51) "(İblis) dedi: Sənin izzətinə

and olsun ki, onların hamısını azdırıb yoldan çıxaracağam. Tək

onlardan xalis qılınmış qulların xaric." (Sad, 82-83)