I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 116-120 ................................................. 379

oxuduğumuz ayələrdəki "Qoca halımda mənə İsmayılı və İshakı

bağışlayan Allaha həmd olsun!" ifadəsi ilə, "bu şəhəri (Məkkəni)

etibarlı et." ifadəsindən anlayırıq. Çünki daha əvvəlki duasındakı

kimi, "buranı etibarlı bir şəhər et." (Bəqərə, 126) demir.

Bu duada güddüyü ədəb qaydalarının biri, duası əsnasında

Rəbbinə bağlılığı tez-tez ifadə etməsi və Allahın ağalıq sifətinə

sarılmasıdır. Nə vaxt sırf özü ilə əlaqədar bir şey söyləsə, "Ey

Rəbbim!" və nə vaxt başqalarını da maraqlandıran bir şey söyləyəcək

olsa sözə, "Ey Rəbbimiz!" deyə başlayır.

Bu duada güddüyü bir başqa ədəb qaydas(n)ı da budur: Nə vaxt,

həm qanuni və həm də qeyri qanuni bir məqsəd qoy istənə biləcək bir diləyini

açıqlasa, onun üçün güddüyü doğru məqsədi də ortaya qoyur.

Beləcə Allahın rəhmətini hərəkətə keçirmək istədiyi açıqca aydın olur.

Məsələn, "məni və övladlarımı bütlərə tapınmaqdan uzaq

tut." dəyincə, arxasından "Ey Rəbbim! Onlar bir çox insanı yoldan

çıxardılar." deyir. "Ey Rəbbimiz! Mən nəsilimdən bir qisimini... yerləşdirdim."

dedikdən sonra, "Ey Rəbbimiz! (Bunu) namaz qılsınlar

deyə (belə etdim)." deyir. "Artıq sən də insanlardan bir qisiminin

könüllərini onlara meyl edici et." şəklindəki duasının arxasından,

"ümid edilər ki, sənə şükr edərlər." cümləsini gətirir.

Bu dua da güddüyü bir başqa ədəb qaydas(n)ı da budur: Dilə gətirdiyi

hər istəyin arxasından Allahın gözəl adlarından o istəyin məzmununa

uyğun olanını xatırlayır. Bağışlayan, əsirgəyən və duaları eşidən

kimi. Hər diləyindən əvvəl "Rəbb" adını təkrarlayır. Çünki

ağalıq, qul ilə Allah arasında əlaqə quran yeganə faktor və

hər duanın qapısını açan açardır.

Yenə bu duasında güddüyü bir ədəb qaydas(n)ı, "Kim də mənə qarşı

gəlirsə, heç şübhəsiz sən bağışlayan və əsirgəyənsən." ifadəsində

görülür. Çünki üsyankar olanlar üçün qarğış etmədiyi kimi, onlardan

danışar etməz uca Allahın elə iki adını xatırlayır ki, bu iki ad hər

növ insanın xoşbəxtlik nemətinin əhatəsinə girməsinə vasitədir. Bu

iki ad bağışlayıcılıq və mərhəmətlilik adlarıdır. Beləcə ümmətinin

qurtuluşuna və Rəbbinin comərdliyinin məşhur olmasına istiqamətli

istəyini, sevgisini ortaya qoyur.

Peyğəmbərlərin Allaha istiqamətli dua ədəbiylə əlaqədar bir başqa dua

də Hz. İbrahimin, oğulu İsmayıl Peyğəmbərlə birlikdə etdiyi duadır.

380 .............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Qurani Kərim bunu bizə belə nəql edir: "Hanı İbrahim ilə İsmayıl

Kəbənin divarlarını yüksəldərlərkən belə dua etmişlər idi: Ey

Rəbbimiz! Bizdən (bunu) qəbul buyur, şübhəsiz sən eşidənsən, bilənsən.

Ey Rəbbimiz! Bizi sənə təslim olanlardan et, nəsilimizdən

də sənə təslim olan bir ümmət çıxar. Bizə ibadət yerlərimizi göstər,

tövbələrimizi qəbul et; çünki tövbələri qəbul edən və çox

mərhəmətli olan sənsən. Ey Rəbbimiz! İçlərindən onlara sənin

ayələrini oxuyacaq, kitabı və hikməti öyrədəcək, özlərini təmizləyəcək

bir elçi göndər. Heç şübhəsiz sən hər vaxt üstün gələn

və hikmət sahibisən." (Bəqərə, 127-129)

İbrahim Peyğəmbər bu duanı oğulu ilə birlikdə Kəbəni tikərlərkən

etmişlər idi. Bu duada da, daha əvvəlki dualarda diqqətimizi

çəkən ədəb qaydalarının güdüldüyünü görürük.

Peyğəmbərlərin davranışlarında Allaha istiqamətli sərgilənən bir

digər ədəb qaydas(n)ı da, İsmayıl Peyğəmbərin (ə.s), qurban edilmə hadisəsindəki

rəftarıdır. Uca Allah bu barədə belə buyurur: "Biz ona

yumşaq xasiyyətli bir kişi müjdələdik. Uşaq onun yanında iş

çağına çatınca ona, 'Balacığım! Yuxumda səni boğazladığımı

görürəm; bir düşün, nə dərsin/deyərsən?' O da, 'Atacığım! Sənə

əmr ediləni et. İnşal-lah məni səbr edənlərdən taparsan.' dedi."

(Saffat, 101-102)

İsmayıl Peyğəmbərin sözlərinin başı hər nə qədər atasına

qarşı geyindiyi ədəblə elin idili olsa da, sözlərinin davamında

Rəbbinə qarşı geyindiyi ədəbi ortaya qoyur. Üstəlik Halilullah

(Allahın dostu) İbrahim Peyğəmbər (ə.s) kimi bir ataya qarşı geyinilən

ədəb, əslində Allaha qarşı geyinilmiş bir ədəbdir.

Qısacası; atası, İsmayıla gördüyü yuxunu izah etdi. Bu yuxu bir

ilahi əmri ehtiva edirdi. Bunun belə olduğunu İsmayılın, "Sənə əmr ediləni

et." şəklindəki sözündən anlayırıq. Hz. İbrahim (ə.s) oğuluna

yuxusunu izah etdiyində, ona bu mövzuda nə düşündüyünü söyləməsini

əmr etdi. -Bu tutum, İbrahim Peyğəmbərin (ə.s) oğuluna

qarşı geyindiyi bir ədəb idi.- İsmayıl atasına, "Sənə əmr ediləni

et..." dedi. Bunun bu mövzudakı şəxsi fikiri olduğunu ifadə etmədi.

Özünü arxa plana atmaq və atasına qarşı təvazökarlıq

olsun deyə belə danışdı. Sanki atası qarşısında şəxsi bir fikiri

yox kimi davrandı. Bundan ötəri sözə atacığım deyə girdi və "Əgər

istəsən elə et." demədi. Beləcə qəti istəyinin atasının

Maidə Surəsi 116-120 ......................................................... 381

könülünü xoş etmək olduğunu ortaya qoymuş oldu. Ayrıca o işin,

İbrahim Peyğəmbərə (ə.s) verilmiş bir əmr olduğunu özü ifadə

etmişdir. Hz. İsmayıl (ə.s) kimi birinin Allahın əmrinin yerinə yetirilməsi

mövzusunda tərəddüd göstərəcəyi, qərarsız davranacağı

düşünülə bilməz.

Hz. İsmayıl bu sözlərinin arxasından, "İnşallah məni səbr edənlərdən

taparsan." deyir, ki bu söz atasına istiqamətli bir başqa könülü

xoş etmə cəhdidir. Bütün bunlar Hz. İsmayılın atasına qarşı

geyindiyi ədəbin qanunlarıdır.

Bu sözündə Rəbbinə qarşı başqa bir ədəb geyinir. Çünki

["məni səbr edənlərdən taparsan" sözüylə səbr edəcəyinə dair] atasına

verdiyi sözdə qəti danışmır, nəticəs(n)i Allahın diləyinə

bağlayır. Çünki bir işi Allahın diləyinə bağlamadan kəsdirib atmaqda,

səbəbiyyət mövzusunda müstəqillik iddiası şaibesi vardır, ki

peyğəmbərlər belə bir şeydən münəzzəhdir. Uca Allah işlərini Allahın

iradəsinə bağlamayaraq kəsdirib atan "Bağça Sahibləri"ni

Quranda belə ayıblayır: "Biz bunlara da bəla verdik, bu Bağça

Sahiblərinə bəla verdiyimiz kimi. Hanı onlar səhər olunca, bağçanı

yığacaqlarına and içmişlər idi. İstisna da etmirlər (Allah

diləsə yığarıq demirlər)dı." (Qələm, 18) Yenə uca Allah

Quranda Peyğəmbərimizi (s. a. a) istisnalı danışması barəsində

çaşdırıcı bir kinayəli ifadə ilə belə ədəbləndirir: "Heç bir iş haqqında,

'Bunu sabah edəcəyəm' dəmə. Ancaq 'Allah diləsə (edəcəyəm)'

də." (Kəhf, 24)

Bu ədəblərdən biri də Yaqub Peyğəmbərin (ə.s) ədəbidir. Oğulları,

Bünyamin və Yahuda adlı qardaşlarını Misirdə buraxıb döndüklərində,

geyindiyi bu ədəbi, Quran bizə belə nəql edir: "Və

onlardan yüzünü çevirdi də, 'Vah Yusufum, vah!' dedi və kədərdən

gözləri ağardı. (Buna baxmayaraq) ağrısını içinə basdırır (müəyyən

etmirdi). Dedilər ki: 'Vallah sən, hamı/həmişə Yusufu xatırlayıb dayanmaqdasan;

sonunda ya xəstə olacaqsan ya da öləcəksən!' Dedi ki: 'Mən

kədərmi və dərdmi yalnız Allaha şikayət edirəm və mən Allahdan

(bir məlumat olaraq) sizin bilmədiklərinizi bilirəm." (Yusuf, 84-

86)

Yaqub Peyğəmbər oğullarına deyir ki: "Mənim davamlı şəkildə

Yusufun adını xatırlamam, pis vəziyyətimi Allaha şikayət etməkdir.

Mən Rəbbimin rəhmətindən ümid kəsmiş deyiləm. Yusufu mənə

ƏDƏBİN MƏNAS(N)I HAQQINDA

-DAVAM-

382 ................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ümid edilmədik bir şəkildə geri çevirəcəyindən ümidliyəm." Hz.

Yaqubun belə davranış sərgiləməsinin səbəbinə gəlincə, bu tutum

peyğəmbərlərin Allaha qarşı güdmələri gərkən bir ədəb qaydasıdır.

Onlar hər hallarında Rəblərinə yönəlməlidirlər, bütün hal və

hərəkətləri Allah yolu istiqamətində olmalıdır. Çünki uca Allah,

"Onlar Allahın doğru yola çatdırdığı kəslərdir." (Ən'am, 90) deyərək

onları doğru yola çatdırdığını açıqca ifadə edir. Yaqub Peyğəmbərlə əlaqədar

olaraq da, "İbrahimə, İshakı və Yaqubu övlad olaraq hədiyyə

etdik. Hamısını da doğru yola çatdırdıq." (Ən'am, 84) buyurur. Uca

Allah, ayrıca nəfsin arzularına uyğun gəlmənin Allah yolundan çıxmaq

demək olduğunu belə ifadə edir: "Nəfsinin arzularına uyğun gəlmə.

Arzuların səni Allah yolundan çıxarar." (Sad, 26)

Uca Allahın hidayəti ilə istiqamətləndirilən peyğəmbərlər, qətiliklə

nəfslərinin arzularına uyğun gəlməzlər. Onların mal, övlad, qadın, yemək,

geyəcək və sığınma kimi həyat görünüşləri ilə əlaqəli şəhvət,

hirs, sevgi, nifrət, sevinc və kədər kimi eqoist duyğuları və

qərbi meylləri Allah yolu ilə eynidir; bunlar ancaq Allaha yönələrlər,

ONun razılığını ümid edərlər. Belə ki, həyatda tutulacaq iki yol vardır:

Haqqa uyğun gəlmə yolu ilə nəfsin arzularına uyğun gəlmə yolu. Başqa bir

təbirlə, Allahı xatirdə tutma yolu ilə Allahı unutma yolu.

Peyğəmbərlər Allaha doğru istiqamətləndirilmiş, arzularının əsiri

olmayan seçmə şəxsiyyətlər olduqları üçün, heç bir vəziyyətlərində Allahı

unutmaz, hər vaxt ONU xatırlayarlar; bütün hal və hərəkətlərində

Allahdan başqa bir məqsədləri olmaz; həyatdakı heç bir istəkləri

üçün Allah xaricində bir səbəbin qapısını döyməzlər. Yəni hər hansı bir

səbəbə yapışdıqları zaman, bu səbəb onlara Allahı və yetkinin O'-

nun əlində olduğu gerçəyini unutdurmaz. Yoxsa səbəbləri kökdən

rədd etməzlər, onların nəzəri varlıqlarını inkar etməzlər. Çünki

bunların inkarı düşünülə bilməz. Ayrıca obyektlərin konkret varlıqlarını

qəbul edib, onların səbəb olma xüsusiyyətlərini də inkar etməzlər.

Çünki belə bir yanaşma, insani fitrət yolundan sapma mənasına

gəlir. Allaha bağlılıq demək, onun xaricindəki bir faktora müstəqil

bir təsir tanımamaq və hər şeyi Allahın qoyduğu yerə qoymaqdır.

Peyğəmbərlərin Rəblərinə bağlılıqları, izah etdiyimiz kimi tam və

gerçək bir bağlılıq olduğu üçün bu ilahi ədəb, onların, Rəblərinin

ucalığını lazım olduğu kimi güdmələrini, ağalıq istiqamətini göz

qarşısında saxlayıb riayət etmələrini təmin edər. Bunun nəticəs(n)i olaraq

yönəldikləri hər şeyə Allah üçün yönəlir, tərk etdikləri hər şeyi

Maidə Surəsi 116-120 .................................................. 383

dikləri hər şeyə Allah üçün yönəlir, tərk etdikləri hər şeyi Allah üçün

tərk edirlər; sarıldıqları hər səbəbin əvvəlində, bərabərində və

sonrasında Rəblərinə bağlılıqlarını davam etdirərlər. Belə ki uca Allah

hər vəziyyətdə onların məqsədləri olar.

Yaqub Peyğəmbər (ə.s), "Mən kədərmi və dərdmi yalnız Allaha

şikayət edirəm." deyərkən, belə demək istəyir: "Mən davamlı

şəkildə Yusufu xatırlayır, onun kədərini yaşayıram. Lakin

mənim bu halım, hər hansı bir müsibət nəticəsində sahib olduğu bir

neməti itirincə özünə nə fayda və nə zərər verə bilməyəcək

bir mərciyə bilməyərək dərd yanan birinin davranışına bənzəməz.

Mən Yusufu itirmənin məni içinə saldığı vəziyyəti Allaha

şikayət edirəm. Mənim bu istəyim də olmayacaq bir şey deyil.

Çünki mən Allahdan sizin sahib olmadığınız məlumatlara sahibim."

Bu ədəb nümunələrindən biri də Yusuf Peyğəmbərdən (ə.s) nəql edilən

ədəbdir. Bilindiyi kimi, Misir padşahının arvadı, Yusuf Peyğəmbəri

əmrini yerinə yetirmədiyi təqdirdə həbsə atmaqla təhdid

etmişdi. İşdə bu sıradakı duasını Quranı Kərim bizə belə nəql edir:

"(Yusuf) Rəbbim, dedi, mənə görə zindan bunların məni çağırdığı

şeydən yaxşıdır. Əgər onların nizamını məndən sovmazsansa, onlara

meyl edər və cahillərdən olaram." (Yusuf, 33)

Hz. Yusuf (ə.s) bu sözləri ilə bunu demək istəyir: İçində olduğu

kritik vəziyyətdə onun aqibəti, hapsedilmek ilə o qadınların istəklərinə

müsbət cavab vermə qəşəngləri arasında gedib gəlir və

"(Yusuf) yetkinlik çağına çatınca, ona hikmət və elm verdik." (Yusuf,

22) ayəsində Allah tərəfindən özünə bağışlandığı bildirilən

məlumatı ilə, həbsə girməyi o qadınların istəklərini yerinə yetirməyə

seçir. Tək səbəblər, saray qadınlarının istəkləri lehinə işləməkdədir.

Bu səbəblər, özünü Allahın mövqesinə cahil olma

(ucalığını bilməmə), Allaha bağlı sahib olduğu məlumatını etibarsız

etmə istiqamətində təhdid edən güclü və üstün xüsusiyyət daşıyır. Halbuki Yusuf

Peyğəmbər həbsxanadakı yoldaşına, "Hökm yalnız Allah-

'a aiddir." (Yusuf, 40) dediyi kimi, qarşılaşdığı vəziyyətlə əlaqədar hökmün

yalnız Allahın əlində olduğuna inanır.

Bundan ötəri Yusuf Peyğəmbər (ona salam olsun), ədəbini

geyinərək özü üçün bir istəkdən danışmır. Çünki elə etmək,

bir növ hökm verməkdir. Yalnız Rəbbinin özünə bağışladığı

məlumat nemətini etibarsız etməyə istiqamətli bir cahillik təhdidi al/götür