I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 116-120 ........................................................ 359

sıyla sözə tərs düşən hərəkət, insanın nəfsindəki zidd bir vəziyyətin varlığına

dəlalət edər. Bu ziddiyyət, sözü yalanlar; sözün bir yutturmaca

olduğuna, söyləyənin onu insanları aldadıb ovlamaq üçün bir aldatma

vasitəs(n)i olaraq istifadə etdiyinə dəlil olar.

Bundan ötəri, etdikləri vəzləri və verdikləri nəsihətləri davranışlarıyla

birləşdirməyən, səbir və stabilliklə söylədiklərinə əməl

etmə səyindən uzaq dayanan vaizlərin və nəsihətçilərin vəzləri və

nəsihətləri qarşısında insanların ürəklərinin yumşalmadığı və vicdanlarının

boyun əymədiyi görülər.

İnsanlar zaman zaman belə vaizlər haqqında, "Əgər söylədikləri

doğru olsa onları özü tətbiq edərdi" deyərlər. Lakin insanlar belə

bir nəticəyə çatmaqla ehtimalla səhvli bir qiymətləndirmə edirlər.

Çünki çatılması lazım olan nəticə, "Deyilən söz, söyləyicisi

nəzərində doğru qəbul edilmir. Əgər doğru qəbul edilsə, onun

tərəfindən tətbiq olunardı" şəklində olmalıdır. Yoxsa insanların dedikləri

kimi, söylədiyi söz mütləq mənada doğru deyil, şəklində bir

nəticəyə çatmaq doğru deyil.

Buna görə məhsuldar bir təhsilin şərtlərindən biri, təhsili verən

müəllimin şagirdə izah etdiklərini özündə reallaşdırmış olması,

təklif etdiyi xüsusiyyətləri şəxsində daşımasıdır. Məsələn qorxaq bir

təhsil vəzifəlisinin qəhrəman bir igid yetişdirməsi və ya fanatik,

doqmadıq və inadçı bir təhsil təşkilatından azad fikirli və azad vicdanlı

bir alimin çat/yetişməsi qətiliklə qeyri-mümkündür.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Görəsən haqqa aparanmı

uyğun gəlilməyə daha layiqdir, yoxsa (tutulub) yola aparılmadıqca,

özü doğru yolu tapa bilməyənmi? O halda sizə nə olur? Necə

hökm edirsiniz?" (Yunus, 35) "İnsanlara yaxşılığı əmr edib özünüzü

unudursunuzmu?" (Bəqərə, 44) Yenə uca Allah, Şuayb Peyğəmbərin

qövmünə söylədiklərini belə nəql edir: "Qadağan etdiyim hərəkətləri

özüm edərək sizə tərs düşmək istəmirəm. Tək istəyim,

gücümün çatdığı nisbətdə (pozuqluqları) düzəltməkdir." (Hud,

88) Bu mənadakı ayələrin sayı çoxdur.

Bütün bunlardan ötəri təlimatçı təlimçinin öyrətdiyi və təhsilini

etdiyi xüsuslara inanmış olması lazımdır.

Üstəlik bunu da unutmamaq lazımdır: Söylədiklərinə heç

inanmayan bir kimsənin, hətta açıq və qatqısız bir imanın sahibi

kimi görünüb yaxşı əməllər etməklə gerçək şəxsiyyətini gizləyən bir

360 ............................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

görünüb yaxşı əməllər etməklə gerçək şəxsiyyətini gizləyən bir münafiqin

əlində ancaq özü kimi iyrənc xarakterli biri çat/yetişə bilər.

Çünki hər nə qədər vicdanın mənimsəmədiyi və ürəyin təsdiqləmədiyi

sözlər söyləyərək dil ilə ürək arasında fərqlilik meydana gətirmək

mümkün isə də, o biri yandan söz bir davranışdır və davranış

də insanın nəfsindən qaynaqlanan, çölə sızan bir gerçəkdir.

Buna görə davranışın, sahibinin xarakterinə tərs olması necə

mümkün ola bilər?

Çünki deyilən söz, şifahi funksiyas(n)ı xaricində söyləyənin iman

və küfr kimi vicdanı xüsusiyyətlərinin də daşıyıcısıdır, bu xüsusiyyətləri şagirdin

sadə və sadə vicdanına çatdırıb yerləşdirər. Buna görə sözün

şifahi funksiyas(n)ı olan faydalı istiqamətini, onun dağıdıcı olan digər istiqamətlərindən

ancaq vəziyyəti yaxşı yoxlayan bəsirət sahibi kəslər ayırt

edə bilər. Necə ki uca Allah, münafiqlərin xüsusiyyətlərini Peyğəmbərimizə

(s. a. a) izah edərkən, "Sən onları sözlərinin üslubundan tanıyarsan."

(Məhəmməd, 30) buyurur.

Buna görə faydalı nəticələndirər verməsi gözlənilən təhsildə təlimatçı

müəllimin şagirdlərinə verdiyi məlumatlara inanması və elminə uyğun

davranışlarla bəzənmiş olması şərtdir. Ancaq belə bir təhsilin

faydalı olması gözlənilə bilər. Söylədiklərinə inanmayan və ya

elminə uyğun davranışlar ortaya qoymayan bir təlimatçının verəcəyi

təhsilə gəlincə, bundan xeyr gözlənilə bilməz.

Biz şərqlilərin və Müsəlmanların, xüsusilə təhsil və təhsillə

əlaqədar tutumunda, bu gerçəyin bir çox nümunəs(n)i və saysız konkret kimi

vardır. Bunları həm rəsmi, həm də gayriresmi təhsil təşkilatlarımızda

bol bol görərik. O səbəblə heç bir tədbir işə yaramır və

heç bir səy müvəffəqiyyətli ola bilmir.

Quranın, peyğəmbərlərin və elçilərin davranışlarında təcəlli

edən ilahi ədəblərlə əlaqədar əhvalatlar ehtiva etməsi də, bu gerçəyə söykən/dözər.

Bu davranışların bir qisimi peyğəmbərlərin Allaha yönəltdikləri ibadətlərlə,

dualarla və suallarla əlaqədardır. Digər bir hissəs(n)i də peyğəmbərlərin

insanlarla aralarındakı əlaqələrlə və onlara xitab tərzləri

ilə əlaqədardır. Bilindiyi kimi təhsil fəaliyyəti əsnasında nümunələr göstərmək,

tətbiqi dəlil olaraq göstərməyi məqsəd hesab edən, praktik

təhsil tərzinin bir növüdür.

5- Uca Allah, İbrahim Peyğəmbər ilə qövmü arasındakı tövhid

Maidə Surəsi 116-120 .................................................... 361

mübarizəsini nəql etdikdən sonra belə buyurur: "Bu bizim qəti

dəlilimizdir, onu qövmünə qarşı İbrahimə verdik. Biz dilədiklərimizin

dərəcəsini qat qat yüksəldərik. Heç şübhəsiz sənin Rəbbin

hikmət sahibi və (hər şeyi) biləndir. Biz ona İshakı və Yaqubu

hədiyyə etdik; hamısını doğru yola çatdırdıq. Daha əvvəl də Nuhu və

onun soyundan gələn Davudu, Süleymanı, Eyyubu, Yusufu, Musanı

və Harunu doğru yola çatdırmışdıq. Biz yaxşıları işdə belə mükafatlandırarıq.

Zekeriyanı, Yəhyanı, İsanı və İlyası da (doğru yola

çatdırdıq). Hamısı da yaxşılardan idi. İsmayılı, ələsəs(n)i, Delfini və Lutu

də doğru yola çatdırdıq, hamısını aləmlərə üstün etdik. Atalarından,

uşaqlarından və qardaşlarından bəzilərini də... Onları seçdik

və doğru yola çatdırdıq. İşdə bu, Allahın hidayətidir, qullarından

dilədiyini bununla doğru yola çatdırar. Əgər onlar (Allaha) ortaq

qaçsadılar, etmiş olduqları bütün yaxşı işlər boşa xərc idi. Bunlar,

özlərinə kitab, hökm və peyğəmbərlik verdiyimiz kəslərdir.

Əgər bu adamlar bunları inkar etsələr, (bilsinlər ki) onlara,

özlərini inkar etməyən başqa bir birliyin dəstəyini təmin edərik.

İşdə onlar Allahın doğru yola çatdırdığı kəslərdir. Sən də onların

yolunu izlə." (Ən'am, 83-90)

Oxuduğumuz ayələrdə uca Allah, toplu bir şəkildə peyğəmbərlərini

(hepisine salam olsun) sayır, arxasından onlara ilahi

hidayəti bağışladığını ifadə edir. Bu hidayət isə yalnız tövhidə çatdırılmalarıdır.

Bunun dəlili, "Əgər onlar (Allaha) ortaq qaçsadılar,

etmiş olduqları bütün yaxşı işlər boşa xərc idi." ifadəsidir. Çünki

onlara hədiyyə etdiyi hidayətlə ziddiyyət təşkil edən tək şeyin şirk olduğunu

vurğulayır. Bu səbəbdən onları çatdırdığı tək gerçək tövhid gerçəyidir.

Ancaq bu da var ki, tövhid şüurunun hökmü uca şəxsiyyətlərin

əməllərinə sirayət etmiş, davranışlarına sızmış və hər sahədə təsirini

göstərmişdir. Bunun dəlili ayədəki, "Əgər onlar (Allaha) ortaq

qaçsadılar, etmiş olduqları bütün yaxşı işlər boşa xərc idi." ifadəsidir.

Çünki əgər şirk, davranışlara sirayət etməmiş, əməllərə sızmamış

olsa, onların içinə içlərinə işləməsəydi o davranışların boşa

çıxmasını, yox olmasını tələb etməz. Şiryin zidd idi olan tövhid də

belədir.

Tövhid şüurunun davranışların içinə işləməsinin mənas(n)ı, davranış

formalarının tövhidi konkretləşdirməsi, aynanın görünüşü

əks etdirməsi kimi onu əks etdirməsidir. Belə ki, tövhidin konkret bir fo

362...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

toğrafı olduğu fərz edilsə, bu fotoşəkil o davranışlar olardı. Eyni

ekilde o davranışların sırf bir inanc olaraq mücərrədləşdikləri fərz edilsə,

o davranışlar söz konus inanc olardı.

Bu mənanın ruhi sifətlərdə bir çox nümunəs(n)i vardır. Məsələn qürurlu,

özünü bəyənmiş birinin nəfsindəki bu duyğunun davranışlarında

konkretləşdiyi görüldüyü kimi, pessimist bir yazığın da ruhundakı

zillətin və miskinliyin bütün davranışların əks olunduğu görülər.

Sonra uca Allah, Peyğəmbərimizə (s. a. a) özündən əvvəlki

peyğəmbərlərin hidayətlərinə uyğun gəlməsini əmr edir; onların özlərinə

uyğun gəlməsini əmr etmir. Çünki uyğun gəlmək, inancda deyil, davranışlarda

olar. Çünki inancda uyğun gəlmək, özü etibarı ilə iradi bir iş deyil.

Yəni uca Allah Peyğəmbərimizdən, özündən əvvəlki

peyğəmbərlərin, tətbiqli ilahi təhsillərinin nəticəsində ortaya

qoyduqları, tövhidə söykən/dözən yaxşı davranışlarını seçməsini və

bu istiqamətdəki yollarını izləməsini istəyir.

Bu tətbiqli təhsillə, uca Allahın bu ayədə işarə etdiyi

ədəbi nəzərdə tuturuq: "Onları əmrimiz uyğun olaraq insanları doğru yola

çatdıran öndərlər etdik. Onlara xeyirli işlər etməyi, namaz qılmağı,

zəkat verməyi vəhy etdik. Onlar bizə qulluq edən kəslər idi."

(Ənbiya, 73) Ayənin orijinalında keçən "fi'l'el-hayrat=hayırlı işlər etmək",

"ikam'es-salat=namaz etmək" və "itae'z-zekat=zekat vermək"

ibarelerinde mas-tarla edilən ad tamlaması (izafet) buna

dəlalət edər:

Peyğəmbərlərin ortaya qoyduqları hərəkətlərdən məqsəd, etdikləri

xeyirli işlər, etdikləri namazlar və verdikləri zəkatlardır; yoxsa tətbiqə

keçirilməmiş sırf farazi hərəkət nəzərdə tutulmur. Buna görə hərəkətlərin

ortaya qoyulma mərhələsindəki bu hərəkətlərlə əlaqədar vəhy, doğruya

yönəltmə və öyrətmə vəhyidir; yoxsa [qanunuma mənasındakı] peyğəmbərlik

və qanun qoyma vəhyi deyil. Əgər bu vəhydən məqsəd,

peyğəmbərlik vəhyi olsaydı, "Onlara 'Xeyirli işlər edin, namaz

qılın və oruc tutun' deyə vəhy etdik." deyilərdi. Bu ayələrdə

buyurulduğu kimi: "Sonra sənə... 'İbrahimin dininə uyğun gəl...' deyə

vəhy etdik." (Nəhl, 123) "Biz Musa ilə qardaşına, 'Qövmünüz üçün Misirdə

evlər hazırlayın, (ey İsrailoğulları) evlərinizi qarşı-qarşıya

qurun, namaz qılın!' deyə vəhy etdik." (Yunus, 87) Bu mənada başqa

ayələr də vardır.

Maidə Surəsi 116-120 ........................................................ 363

Doğruya yönəltmə vəhyi bu deməkdir: Uca Allah qullarından

birinə kutsi bir ruh ayıracaq və bu müqəddəs ruh yaxşı işlər edib pisliklərdən

qaçınma mövzusunda o seçmə qulu doğruya yönəldəcək.

Eynilə insani ruhun, bizi xeyr və şər mövzusu ilə əlaqədar düşüncədə

doğruya yönəltməsi və heyvani ruhun iradi olaraq canımızın istədiyi

və ya istəmədiyi şeylər barəsində seçməmizi təmin etməsi

kimi. Bu mövzunu irəlidə geniş bir şəkildə araşdıracağıq.

Sözün qisası "Sən də onların yolunu izlə." əmri, detala girilmədən

Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətli, peyğəmbərlərin bütün

davranışlarına yayılmış, şirkdən təmizlənmiş bir tövhid ədəbi olan ilahi

təhsildir. İşdə uca Allah, Peyğəmbərimizə bu ədəbi peyvənd etməkdədir.

Uca Allah, Məryəm surəsində bəzi peyğəmbərlərin (hamısına

salam olsun) adlarını saydıqdan sonra belə buyurur: "İşdə bunlar,

Allahın nemətə çatdırdığı Adəmin soyundan, Nuh ilə birlikdə

gəmidə daşıdıqlarımızın soyundan, İbrahim və İsrail (Yaqub) soyundan

doğru yola çatdırdığımız və seçdiyimiz peyğəmbərlərdir. Bunlar,

Rəhmanın ayələri özlərinə oxunduğunda, ağlayaraq

səcdəyə bağlanardılar. Onlardan sonra yerlərinə elə bir nəsil gəldi

ki, namazı məhv etdilər və şəhvətlərinə peyklər. Onlar pislik

tapacaqlar (pozğunluqlarının cəzasına çarpılacaqlar). Ancaq

tövbə edib inanan və yaxşı işlər edənlər bu hökmün əhatəs(n)i xaricindədirlər.

Onlar cənnətə girəcəklər və heç haqsızlığa uğradılmayacaqlar."

(Məryəm, 58-60)

Oxuduğumuz ayələrdə uca Allah, peyğəmbərlərinin gündəlik

həyatlarındakı ümumi ədəblərini izah edir və bu nöqtələri

vurğulayır: Onlar davranışlarında Allaha boyun əyirlər və ürəkləri

uca Allaha huşu ilə doludur. Allahın ayələri oxunduğunda

səcdəyə bağlanmaları, Allaha boyun əymələrinin göstəricisidir.

Ürəyin incelmesinden və nəfsin zəlilliyi qəbul etməsindən qaynaqlanan

ağlama isə, huşu hallarının əlamətidir. Bunların ikisi birlikdə

də qulluq sifətinin nəfslərinə suveren olduğunun kinayəli ifadəsidir.

Belə ki, özlərinə Allahın hər ayəs(n)i oxunduğunda, qulluq sifəti

iç dünyalarının hər yanına yayıldığı kimi, bu təsiri xarici görünüşlərində

də meydana çıxar. Onlar, həm Allah ilə baş-başa qaldıqlarında, həm

də insanlar arasındaykən qulluqlarının simvolu olan ilahi ədəbi

geyinirlər. Həm Rəbləri ilə və həm də insanlarla bir yerdə ikən