I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 116-120 ........................................................ 343

lerini tam olaraq açıqlamış olmur. Çünki uca Allah içimizdən

birinin başqasının vəziyyətini bilməsi kimi məlumat ilə hər şeyi bilmir.

O bildiyi şeyi əhatə edərək bilir, halbuki ONU heç bir şey əhatə edə bilməz.

İnsanlar ONU məlumatları ilə əhatə edə bilməzlər. Uca Allah məhdudlaşdırıla bilməz

bir ilahdır və ONun xaricində qalan hər şey məhdud və müəyyəndir, məhdud

özünün kənarına keçməsi mümkün deyil. Bundan ötəri İsa

Peyğəmbər (ə.s) bu cümləyə bir başqa cümlə əlavə edərək, "Sən mənim

içimdəkini bilərsən, lakin mən sənin özündəkini bilə bilmərəm."

deyir.

"Çünki gaypleri tək sən bilərsən..." ifadəsi isə, "Sən mənim

içimdəkiləri bilərsən..." ifadəsinin səbəbini açıqladığı kimi, Allahın

məlumatının bənzərsizliyi mövzusunda başqa bir baxımdan tam bir şərh

gətirir. Bu şərh bu vəhmi ortadan qaldırır: Sanıla bilər

ki, "Sən mənim içimdəkiləri bilərsən, lakin mən sənin özündəkini

bilə bilmərəm." ifadəsindəki məlumata bağlı hökm yalnız İsa Peyğəmbər

ilə Rəbbi arasında etibarlıdır, başqa varlıqları əhatəsinə

al/götürməz. İşdə bu yanılmanı aradan qaldırmaq üçün İsa Peyğəmbər, "Çünki

gaypleri tək sən bilərsən." deyərək bütün gaypleri əhatə edən əskiksiz

məlumatın yalnız Allaha məxsus olduğunu, hər hansı bir şeydəki

başqalarına bağlı məlumatın Allah üçün məlum olduğunu, o şeyin

Allah tərəfindən əhatə edilmiş olduğunu açıqlamaqdadır.

Bunun lazımlı etdiyi nəticə, hər hansı bir varlığın nə Allaha aid

qeybi və nə də uca Allah tərəfindən bilinən başqa bir varlığa aid

qeybi bilməməsidir. Çünki söz mövzusu varlıq, özünün sərhədlərini

aşa bilməyən bir varlıq ikən, uca Allah bütün gaypleri biləndir. Allah

xaricində qalan heç bir varlıq, qeybin heç bir şeyini, yəni nə bütününü

və nə bir qisimini bilə bilməz.

Üstəlik uca Allahın hər hansı bir şey üzərindəki gayp məlumatının

bir hissəs(n)i bir məxluq tərəfindən əhatə edilsə, uca Allah o şeyi əhatə etdiyi

təqdirdə bu əhatə edənin əhatə etməsi gerçək mənada bir əhatə etmə

deyil; əksinə o, Allahın əhatə etməsi altındadır və uca Allah

öz diləyi ilə o məxluqu, mülkiyyəti altındakı məlumatın bir hissəs(n)i

üzərində suveren etmişdir; amma o məlumat uca Allahın mülkiyyət

sahəs(n)i xaricinə çıxmış deyil. Bu ayədə buyurulduğu kimi: "Onlar

ONun məlumatının yalnız ONun dilədiyi qədərini qavraya bilərlər."

(Bəqərə, 255)

Əgər o məxluqun əhatə etdiyi məlumat uca Allahın əhatə etməsi qızıl

344............................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

də olmazsa, o təqdirdə uca Allahın məlumat sahəs(n)i məhdudlaşdırılmış və

özü də məxluq olmuş olar, ki uca Allah bu xarakterizə etmələrdən

uca və münəzzəhdir.

"Mən onlara, 'Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin.' deyə

sənin mənə əmr etdiyindən başqa bir şey söyləmədim." İsa Peyğəmbər

(ə.s), əvvəl özünə soruşulan sözü, səbəbini rədd edərək rədd etdikdən

sonra ikinci dəfə bunu, əsl vəzifəsini aşmadığını ifadə etmək üzrə

"Mən onlara... sənin mənə əmr etdiyindən başqa bir şey söylədim."

deməklə rədd edir. Burada əvvəl rədd etmədən, sonra da isbat

etmədən ibarət olan/yaranan bir məhdudlaşdırıcı, təsis edici üslub istifadə edir. Məqsədi,

"Allahdan başqa məni və anam deiki tanrı əldə edin." sözü ilə

əlaqədar suala qəti cavab olmasıdır.

İsa Peyğəmbər uca Allahın özünə söyləməsini əmr etdiyi

sözün nə olduğunu, "Allaha qulluq edin." sözü ilə açıqlayır və arxasından

uca Allahı, "Mənim və sizin Rəbbiniz" deyə xarakterizə edir.

Məqsədi, özünün bir qul və elçi olduğu, insanları özünün və

bütün hər kəsin Rəbbi olan tək və ortaqsız Allaha çağırdığı mövzusunda

ən kiçik bir şübhə izi qalmamasıdır.

Bəli, Məryəm oğulu İsa (ə.s), insanları tövhidə çağırdığı müddət içində

çağırışını beləsinə dəqiq və açıq sözlərlə səsləndirmişdi.

Quran onun bu açıq şifahi/sözlü tutumunu bizə, bu ayələrdə olduğu kimi

nəql etməkdədir: "Allah mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir;

ONA qulluq edin, doğru yol budur." (Zuxruf, 64) "Şübhəsiz, Allah

mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir; ONA qulluq edin, doğru

yol budur." (Məryəm, 36)

"Aralarında olduğum müddətcə üzərlərində müşahidə edici oldum. Lakin

məni tam olaraq (onların içindən) alın tərəfindən, onların (əməllərinin) tək qoruyucusu

sən oldun. Və sən hər şeyin şahidisən." İsa Peyğəmbər (ə.s) bu

sözləri ilə Allah tərəfindən özünə verilən ikinci vəzifəsini dilə

gətirir ki, bu vəzifə ümmətinin davranışlarının şahidi və müşahidə edicisi

olmaqdır. Uca Allah bu vəzifəs(n)i "Qiyamət günü də o, onlara

şahid olacaq." (Nisa, 159) şəklindəki buyruğu ilə vurğulamaqdadır.

İsa Peyğəmbər (ə.s) deyir ki, mənim onlar arasındakı vəzifəm,

onlara mesaj çatdırmaqdan və davranışlarını güdməkdən ibarət idi.

Mesaj çatdırma vəzifəmi ən açıq bir dillə yerinə yetirdim. Müşahidə etmə

vəzifəmi də aralarında ol/tapıldığım müddətcə yerinə yetirməyə çalışdım.

Mənə verdiyin vəzifənin sərhədlərini aşmış deyiləm. Buna görə, Al/götür

Maidə Surəsi 116-120 ........................................ 345

lahın yanında məni və anamı ilah əldə etmələri yolunda özlərinə

hər hansı bir təlqində ol/tapılmaqdan uzağım.

"Lakin məni tam olaraq (onların içindən) alın tərəfindən, onların (əməllərinin)

tək qoruyucusu sən oldun." ifadəsində keçən "rəqib"

sözünün kökləri olan "rukub" və "rəqabət" sözləri, qoruma

mənasını verər. Ayənin axışından aydın olduğuna görə, bu sözün

buradakı mənas(n)ı əməlləri (davranışları) qorumaqdır. Burada

"şəhid" sözü yerinə "rəqib" sözünün istifadə edildiyi aydın olur.

Məqsəd "şəhid" sözünü təkrar etməkdən qaçınmaqdır. Çünki

arxadan gələn "sən hər şeyin şahidisən." cümləsində "şəhid" sözü

iştirak etməkdədir və bu sözü ikinci dəfə istifadə etməni tələb edən

xüsusi bir səbəb yoxdur.

"onların (əməllərinin) tək qoruyucusu sən oldun." ifadəsi həsir

(məhdudlaşdırma) mənas(n)ı daşıyar. Bunun tələb etdiyi nəticə, uca Allahın

İsa Peyğəmbərin (ə.s) həyatı müddətin tərəfindən və ondan sonra da şahid

olduğu gerçəyidir. Buna görə, İsa Peyğəmbərin (ə.s) şahidliyi başlı

başına müstəqil bir şahidlik deyil, vasitəçilik xüsusiyyətli bir şahidlikdir.

Eynilə digər ilahi tənzimləmələrdə olduğu kimi. Uca Allah, bu tənzimləmələri

bəzi qullarına həvalə edir; amma sonunda hər şeydə tək

səlahiyyətli yenə O olur. Ruzi, can vermə, öldürmə, qoruma, haqqa

çağırış, hidayət və bənzərləri kimi. Bu mövzudakı ayələr çoxdur və onları

burada nəql etməyə gərək görmürük.

Bundan ötəri Hz. İsa (ə.s), "Lakin məni tam olaraq (onların içindən)

alın tərəfindən, onların (əməllərinin) tək qoruyucusu sən oldun."

sözünün sonuna, "Və sən hər şeyin şahidisən." cümləsini əlavə etmişdir.

Belə deməklə, ümmətinin arasındaykən icra etdiyi davranışları

müşahidə etmə vəzifəsinin, geniş əhatəli və mütləq şahidliyin çox

kiçik bir parçası olduğunu ifadə etmək istəmişdir. Bu mütləq şahidliksə,

uca Allahın hər şeyə olan şahidliyidir. Uca Allah bütün

varlıqların həm özlərinin, həm də davranışlarının şahididir. Bu

davranışlar arasında ONun qullarının davranışları və qulların davranışları

arasında da İsa Peyğəmbərin (ə.s) ümmətinin, gərək onun

zamanındakı, gərəksə ondan sonrakı davranışları vardır. Uca

Allah davamlı şahiddir. Bu digər şahidlərlə birlikdə də, onlarsız da

belədir.

Bundan ortaya çıxır ki, şahidlərin şahidliklərinə baxmayaraq şahidliyi

uca Allaha hasretmek, yəni yalnız ONA məxsus saymaq

346 ............................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

doğru bir qiymətləndirmədiyər. Çünki İsa Peyğəmbər (ə.s) ölümündən

sonra şahidliyi Allaha hasrediyor. Halbuki İsa Peyğəmbərdən

sonra Allahın vəzifələndirdiyi qullarından və peyğəmbərlərindən

başqa şahidlər vardır və bunu İsa Peyğəmbər (ə.s) də bilməkdədir.

Bunun dəlillərindən biri, İsa Peyğəmbərin (ə.s) Peyğəmbərimizin

(s. a. a) gələcəyini müjdələməsidir. Quran bizə bu müjdəni onun

ağızından belə nəql edir: "Ey İsrailoğulları, mən sizə Allahın

göndərdiyi bir elçiyəm. Məndən əvvəlki Tövratı təsdiqləyici və

məndən sonra gələcək, Əhməd adında bir elçini müjdələyiciyəm."

(Səff, 6) Kənar yandan Quranda Peyğəmbərimizin (s. a. a) da sözünü

etdiyimiz şahidlər arasında ol/tapıldığı belə vurğulanır: "Səni də

bunlara şahid olaraq gətirəcəyimiz zaman..." (Nisa, 41)

Üstəlik bu da var ki, uca Allah İsa Peyğəmbərin "Lakin məni

tam olaraq (onların içindən) alın tərəfindən, onların (əməllərinin) tək qoruyucusu

sən oldun." şəklindəki həsir məzmunlu sözünü nəql etdikdən

sonra bu ifadənin etibarsızlığı yolunda bir şərh etməmişdir.

Buna görə əsl şahid Allahdır, başqası deyil. Bütün şahidlərin varlığına

baxmayaraq bu belədir. Yəni necə hər kamalın və xeyirin gerçəyi

Allaha məxsus isə, şahidliyin gerçəyi də yalnız Allaha məxsusdur

və ONun xaricində kamala, xeyirə və gözələ malik olanlar uca

Allahın bağışlaması sayəsində bu sifətlərə sahibdirlər və ONun

bu sifətləri başqalarının mülkiyyətinə verməsi, ONun mülkiyyətinin

və suverenliyinin ortadan qalxmasını, etibarsız olmasını

tələb etməz. Bu izah etdiklərimiz üzərində eninə-boyuna düşünmək

lazımdır.

Bu iki ayədə İsa Peyğəmbərin vəziyyəti haqqında verilən məlumatlardan

açıqca aydın olur ki, onun insanların öz haqqındakı sözləri

ilə maraq/əlaqəsi yoxdur və O, onların etdiklərindən məsul deyil.

Bundan ötəri sözlərini, "Əgər onları əzaba çarpdırsan onlar sənin

qullarındır..." deyə nöqtələməkdədir.

"Əgər onları əzaba çarpdırsan onlar sənin qullarındır. Əgər günahlarını

bağışlasan şübhə yox ki, sən izzət və hikmət sahibisən." İsa Peyğəmbər

(ə.s) etdiyi müdafiə etmədə bunu açıqlığa qovuşdurmuşdu: İnsanlarla

əlaqədar vəzifəs(n)i ilahi mesajı çatdırmaqdan və şahidlik funksiyasını yerinə

gətirməkdən ibarətdir. O, onlar arasında yalnız bu vəzifələri

ilə məşğul oldu, bu vəzifəsini aşıb haqqı olmayan işlərə girişmədi. O

Maidə Surəsi 116-120 .......................................... 347

halda onların ağızlarından çıxan küfr məzmunlu sözdən məsul deyil.

Bu şərhi quruluşun tərəfindən də ortaya bu gerçək çıxdı ki, onlarla

Rəbləri arasındakı onlara istiqamətli ilahi hökmlə heç bir maraq/əlaqəsi yoxdur.

Bundan ötəri daha əvvəlki sözləri ilə əlaqəsiz olaraq yeni bir

sözə girdi və "Əgər onları əzaba çarpdırsan..." dedi.

Bu ayə, Hz. İsanın (ə.s) daha əvvəlki şərhinin yerinə qoyulma

kimi bir mövqeyə malikdir. Bu səbəbdən də ayənin mənas(n)ı budur:

Ümmətimin içinə düşdüyü çirkin müşriklikdən mən məsul

deyiləm. Onların işlərinin içində olmadım ki, onlar haqqında diləyin

uyğun olaraq verəcəyin hökmdə onlarla ortaq olum. Onlar, sənin

haqqlarında verəcəyin hökmlə baş başadırlar. Onlara sən nə

istəsən onu edərsən. Əgər onları, sənə ortaq qaçanlar haqqında

cəhənnəm əzabını lazımlı etdiyin hökm gərəyi əzaba çarpdırsan

[və onlar haqqındakı hökmün belə olsa], onlar sənin qullarındır.

Onlar haqqında nə kimi tədbirlər al/götürəcəyini qərarlaşdıracaq

olan sənsən. Müşriklikləri üzündən onları qəzəbinə uğratmaq sənin

əlindədir. Çünki sən gerçək mövlasan və qulların işi mövlanın

əlində olar. Əgər onların etdikləri bu böyük zülmün izlərini silərək

onları bağışlasan, sən Əziz və Hakimsən; izzətin və hikmətin haqqı

sənə aiddir. (Əziz demək, başqasında ol/tapılmayan güc və qüdrətə

sahib olan deməkdir. Hakim isə hər hansı bir işə ancaq uyğun olduğu

təqdirdə girişən mənasını verər.) Buna görə Əziz, xüsusilə

eyni zamanda Hakim də olması halında böyük zülmü bağışlaya bilər.

Çünki əgər bir kimsə özündə izzət ilə hikmət bir araya gələrək

bir işi etsə, bu izzət [mütləq güc] və hikmət nəticəs(n)i heç bir güc

ona qarşı dayana bilməz və verdiyi hökmə qarşı heç kim bir şey deyə bilməz.

Bu şərhdən çıxan nəticələndirər bunlardır:

1- "Onlar sənin qullarındır." ifadəsi "Sən onların gerçək

mövlasısan" deməkdir. Çünki Allahın hərəkətlərini izah etdikdən sonra

ONun adlarını xatırlatmaq, Quranın alışılmış bir ifadə xüsusiyyətidir.

Bu ayənin sonunda olduğu kimi.

2- "Sən izzət və hikmət sahibisən." ifadəsi həsir məqsədli deyil,

təkid məqsədli bir ifadədir; fasilə əvəzliyinə ["endə" sözünə] yer/yeyər

verib, gra-matik baxımdan xəbər olan "əl-əziz" sözünün başına

"əl" takısını gətirmək, mənas(n)ı gücləndirmək üçündür. Bu halda ayənin

mənas(n)ı, "Sənin izzətin və hikmətində ən kiçik bir şübhə qırıntısı