I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 112-115 ........................................................ 331

ları bildirilmişdir. Bu ayədə buyurulduğu kimi: "İçinizdən Şənbə

Qadağanını tapdalayanları bilmiş olmalısınız. Onlara, alçaq meymunlara

çevrilin, dedik." (Bəqərə, 65) Bəzi kanallardan Ehlibeyt

İmamlarına (hamısına salam olsun) söykənilən bu mövzudakı rəvayətlərə

görə, onlar əzaba çarpdırılaraq meymunlara çevrilmişdir.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Fudayl b. Yesəyər kanalıyla İmam Razılıqdan

(ə.s) belə rəvayət edilər: "İsa Peyğəmbərin qövmündən olan donuzlar,

göydən süfrə endirilməsini istəyib də bu möcüzəyə inanmadıqları

üçün Allah tərəfindən donuz halına çevrilən kəslərdir."

[c. 1, s. 351, h: 266]

Yenə eyni əsərdə Abdussamed b. Bündardan belə rəvayət edilər:

İmam Razılığın (ə.s) belə dediyini eşitdim: "Donuzlar çırpıcılardan

meydana gəlmiş bir qövmdür. Bunlar süfrə möcüzəsini inkar etdikləri

üçün donuz halına çevrilmişlər." [c. 1, s. 351, h: 267]

Mən deyərəm ki: el-Kafidə Məhəmməd b. Yəhyadan, o da

Əhməd b. Məhəmməddən, o da Məhəmməd b. Həsən Eş'ari'den,

o da İmam Razılıqdan (ə.s) belə rəvayət edilər: "Fil, heyvana çevrilmə

cəzasına uğramış zinakar bir hökmdar idi. Qurd, bu əzaba

çarpdırılmış dəyyus bir bədəvi idi. Dovşan, bərabər/yoldaşını aldadan və aybaşı

olduğunda yuyunmayan və buna görə əzaba çarpdırılmış bir qadın idi.

Yarasa, xalqın xurmalarını çal/oğurladığı üçün heyvana çevrilmə

cəzasına çarpdırılmış bir adam idi. Meymunlar və donuzlar,

İsrailoğulları arasında Şənbə Qadağanını tapdalamış olan bir birlik idi.

Cirris [bir növ balıq və ya ankvil balığı] və keler,

İsrailoğullarından bir qrup idi. Bunlar İsa Peyğəmbərə endirilən süfrəyə

inanmadıqları üçün qarışıqlığa məruz buraxıldılar və bu qarışıqlığın

sonunda bir hissəs(n)i dənizə və digər bir hissəs(n)i quruya düşdü.

Siçan, fasiq bir qadın, əqrəb dedi-qoduçu bir qadın idi. Ayı, tülkü və arı,

satdıqları ətləri əskik dartan qəssablar idi." [Fürus(n)u Kafi, c. 6, s. 246, h: 14]

Bu rəvayət, daha əvvəlki iki rəvayətlə ziddiyyət təşkil etməz. Çünki bəziləri

donuz, digər bəziləri cirris [bir növ balıq və ya ankvil balığı] və keler

şəklində olma əzabına çarpdırılmış ola bilərlər. Tək bu rəvayətdə

mübahisə/müzakirə mövzusu edilə biləcək başqa bir nöqtə var ki, bu da Şənbə

Qadağanını tapdalayan İsrailoğullarının meymuna və donuza

çevrilmələri yolundakı şərhdir. Halbuki həm araşdırma mövzumuz

olan ayə, həm də Ə'RAF surəsindəki bunun bənzəri olan

332 ........................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ayə, onların meymuna çevrildiklərini və başqa bir heyvana

çevrilmiş olmalarına ehtimal vermədiyini bildirir. Yenə də

doğrusunu Allah hər kəsdə

Maidə Surəsi 116-120 .......................................................................................... 333

116- Hanı Allah dedi ki: "Ey Məryəm oğulu İsa! Sənmi insanlara,

'Allahdan başqa məni və anamı da iki tanrı əldə edin' dedin?" İsa

belə dedi: "Haşa, sən (hər cür nöqsanlıqdan) ucasan. Gerçək

olmadığını bildiyim bir sözü söyləməyə mənim haqqım yoxdur. Əgər

belə bir şey söyləsəydim sən mütləq onu bilərdin. Sən mənim

içimdəkini bilərsən, lakin mən sənin özündəkini bilə bilmərəm. Çünki

gaypleri tək sən bilərsən."

117- "Mən onlara, 'Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq

edin/əldə et.' deyə sənin mənə əmr etdiyindən başqa bir şey söyləmədim.

Aralarında olduğum müddətcə üzərlərində müşahidə edici oldum. Lakin

məni tam olaraq (onların içindən) alın tərəfindən, onların (əməllərinin) tək

qoruyucusu sən oldun. Və sən hər şeyin şahidisən."

118- "Əgər onları əzaba çarpdırsan onlar sənin qullarındır.

Əgər günahlarını bağışlasan şübhə yox ki, sən izzət və hikmət sahibisən."

334 ......................................................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

119- Allah dedi ki: "Bu, doğrulara düzgünlüklərinin fayda verəcəyi

gündür. Onlar üçün altından çaylar axan və içində əbədi

qalacaqları cənnətlər vardır." Allah onlardan razıdır, onlar da ONdan

razıdırlar. İşdə böyük qurtuluş, böyük müvəffəqiyyət budur.

120- Göylərin, yer üzünün və hər ikisində olan bütün varlıqların

suverenliyi Allaha aiddir. ONun gücü hər şeyə yetər.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələrdə Xristianların haqqındakı iddiaları ilə əlaqədar olaraq

İsa Peyğəmbərin uca Allah ilə arasında keçən danışma nəql edilir.

Bu ayələrin məqsədi, İsa Peyğəmbərin (ə.s) etirafları və dünya

həyatında özü ilə əlaqədar verdiyi məlumatları açıqlamaqdır. Belə ki,

özü üçün əsli olmayan iddialarda ol/tapılmağa haqqı yoxdur. Onsuz da/zatən

yatması və hər hansı bir şeyi qaçırması söz mövzusu olmayan

uca Allahın gözü önündə idi. O, uca Allahın özü üçün çəkdiyi

sərhədi aşmamış və Allahın söyləməsini əmr etdiyi sözləri söyləmişdi.

Uca Allahın özünü yerinə yetirməklə öhdəçilikli etdiyi vəzifəs(n)i

etməklə məşğul olmuşdu. Bu vəzifə də, ümmətini qarovul altında

tutmaq idi. Necə ki uca Allah da, onun ağalıq və qulluq vəzifələri

ilə əlaqədar sözlərini təsdiqləmişdir.

Beləcə bu ayələr, bu surənin eniş məqsədi ilə üst-üstə düşmüş olur.

Bu məqsəd, qulların Allaha qarşı vəzifələrini açıqlamaqdır. Bu

vəzifələr isə, təəhhüd etdikləri sözləri yerinə yetirmələri və andlaşmalarını

tapdalamamalarıdır. Bunun nəticəs(n)i olaraq da, canlarının istədiyi

kimi başıboş hərəkət etməmələri və dilədikləri kimi yaşamağa

cəhd etməmələri lazımdır.

Allah tərəfindən özlərinə belə bir haqq verilmədiyi kimi,

belə bir başıboşluğa öz başlarına cəhd etməyə də səlahiyyətli deyildirlər.

Çünki göylərin, yer üzünün və bu ikisində olan bütün

varlıqların suverenliyi Allaha aiddir və O hər şeyə qadirdir. Surə bu

mesajla sona əriyir.

"Hanı Allah dedi ki: 'Ey Məryəm oğulu İsa! Sənmi insanlara, 'Allah'-

dan başqa məni və anamı da iki tanrı əldə edin.' dedin?" Bu ayədə keçən

"iz" sözü, ifadədə iştirak etməyən bir söz ilə əlaqəli bir zərf

ədatıdır. İfadədə zikr edilməmiş olan sözün nə olduğuna ifadənin

axışı dəlalət edir. Bundan məqsəd qiyamət günüdür. Çün

Maidə Surəsi 116-120 ............................................................ 335

kü bu mövzuda uca Allah, "Allah dedi ki: Bu doğrulara, düzgünlüklərinin

fayda verəcəyi gündür." deyərkən İsa Peyğəmbər də, "Aralarında

olduğum müddətcə üzərlərində müşahidə edici oldum. Lakin

məni tam olaraq (onların içindən) alın tərəfindən, onların əməllərinin tək

qoruyucusu sən oldun." deməkdədir.

Ayədə, "Allahdan başqa məni və anamı da iki tanrı əldə edin."

deyilərək Hz. Məryəmdən "ana" deyə danışıldı, "məni və Məryəmi

ilah əldə edin, tanrı qəbul edin" deyilmədi. Beləcə Xristianların

Hz. Mer-yemin ilahlığı ilə əlaqədar təməl dayaqlarına vurğu edilmiş

oldu. Bu təməl dayaq İsa Peyğəmbərin atasız olaraq Hz. Məryəmdən

dünyaya gəlmiş olmasıdır. Onların bu ikisini ilah əldə etmələrində

bu cür bir oğul-ana əlaqəsi təməl faktor olduğu üçün, məqsədi

ifadə etmək baxımından İsa Peyğəmbər ilə anası təbirini istifadə etmək,

İsa və Məryəm təbirini istifadə etməkdən daha mənalı və

daha dəqiq bir ifadədir.

Ayədə iştirak edən "dune" sözü, nəticə etibarilə "başqa" mənanın-

də istifadə edilər. Ragıp İsfahani bu sözü belə açıqlayır: "Bir

işi etməkdən aciz olan adam üçün 'dune' deyilir. Bəziləri bu sözün,

'dunuv' qəlibindən törədiyini söyləyir. 'Edven' sözü isə,

'deni=aşağı mərtəbədə olan' mənasındadır. 'La tettehizu bitaneten

min dunikum=ken-dinizden başqasını özünüzə sirdaş əldə etməyin.'

(Al/götürü İmran, 118) ayəs(n)i, dindarlıqda sizin səviyyənizdən aşağıda olanları

sirdaş əldə etməyin, mənasındadır. Bir başqa görüşə görə də,

qohumluqda sizin səviyyənizdən aşağıda olanları sirdaş əldə etməyin,

deməkdir. 'Yeğfiru ma dune zalike limen yeşau=Bundan başqasını

dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr.' (Nisa, 116) ayəs(n)i isə, ondan (Allaha ortaq

qaçmaqdan) daha kiçik olan günahları bağışlayar, deməkdir. Bir

görüşə görə də, onun xaricində qalan günahları bağışlayar deməkdir ki,

bu iki məna arasında möhkəm bir bağlılıq vardır; hər biri digərinin qaçınılmaz

nəticəsidir. 'Sənmi insanlara, 'Allahdan başqa məni və

anamı da iki tanrı əldə edin.' dedin?' ayəsində isə bu söz, Allah'-

dan başqa mənasını verər." Ragıpdan alınan götürmə burada sona çatdı.

"Min dunillah=Allah'tan başqa" ifadəsi Quranda ayrı və müstəqil

bir ilahın varlığını iddia etmək üçün deyil, uca Allaha ortaq

qaçmaq mənasında istifadə edilər. Bunu demək istəyirik: Allahdan

başqa bir, iki və ya çox sayda ilah əldə etməklə nəzərdə tutulan şey, Al/götür

336.................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

lahdan başqa bir ilah əldə edərək Allahın ilahlığını etibarsız saymaq

deyil, uca Allaha ilahlığında ortaq qəbul etməkdir. Çünki Allahın

ilahlığını etibarsız saymaq, heç bir nəticəyə aparmayan etibarsız bir

söz olar. Çünki o təqdirdə qəbul edilən ilah, ilah olar və onun xaricindəkilər

rədd edilmiş olar və mübahisə/müzakirə, ancaq qəbul edilən ilahın

bəzi sifətləri ilə məhdud qalar. Məsələn adamın biri, "Məsih ilahdır."

desə və Məsihin ilahı olan Allahı inkar etsə, bu sözü "Allah vardır;

amma Məsihin bəşəri sifətlərini daşıyar" mənasını verər. Əgər bir başqası,

"Bütlər və ya bütlərin sahibləri ilahdır" desə və uca Allahı inkar

etsə, bu kimsə kainatın bir ilahı olduğunu söyləmiş, beləcə

Allahın varlığını qəbul etmiş; lakin ona bir neçə dənə olma sifəti

yaraşdırmışdır ki, beləcə Allaha ortaqlar qaçmış və ya Xristianlar

kimi, "Allah üçün üçüncüsüdür." yəni üç olan bir və bir olan üçdür

demiş olar.

Əgər bir başqası, "Kainatın başlanğıcı zaman (dehr)dır və ya

təbiətdir." deyər və kainatın bir ilahı olduğunu inkar etsə, kainatın

bir yaradıcısı və o yaradıcının da uca Allah olduğunu qəbul etmiş

deməkdir. Lakin adam qəbul etdiyi ilahı nöqsanlıq, çatışmazlıq və

mümkün olma sifətləri ilə xarakterizə etmiş olar.

Əgər başqa biri fitrətinin açıqca tələb etməsinə baxmayaraq çaşdırıcı

kainat nizamın bir başlanğıcı olduğunu kökündən inkar etsə,

səbəb-nəticə əlaqəsini və təsir qanununu rədd etsə, o adam daha

başdan inkar edilməyi və yox sayılmağı qəbul etməyən, mövcud

və sabit bir aləmin varlığını qəbul etmiş olar. Yəni bu aləmin varlığı

lazımlıdır. Onun varlığının qoruyucusu ya özüdür, ki bu

mümkün deyil; -çünki parçaları yox olmağa və dəyişməyə məruzdurlar-

və ya varlığının qoruyucusu başqasıdır ki, o uca Allahdır

və ONun kamal sifətləri vardır.

Bundan ortaya çıxır ki, uca Allahı kökdən inkar etmək qabil

deyil. Belə bir şey ancaq məzmunsuz bir sözlə ola bilər ki, o sözün

də məntiqli bir mənas(n)ı olmaz.

Bütün bu söylədiklərimizin dayağı budur: İnsan, bu aləmin

varlığını dəstək olacaq və nizamını planlayacaq bir gücə məşhur

bir ehtiyac olduğu üçün bu aləmin bir ilahı olduğunu qəbul edər,

sonra da o gücün varlığının xüsusiyyətlərini təyin edər. İşdə bu boşluğu

doldurmaq və bu ehtiyacı aradan qaldırmaq üçün var olduğunu qəbul etdiyi

Maidə Surəsi 116-120 ............................................................ 337

güc uca Allahdır. Əgər bundan sonra ondan başqa bir ilahın varlığını

irəli sürsə və ya birdən çox ilahın var olduğunu iddia etsə,

ya Allahın sifətlərini təyin etmədə yanılmaya düşmüş, ya adlarını

inkar etmiş, ya Allaha ortaq ya da ortaqlar qaçmış olar. Yoxsa Allahı

yox sayıb başqasının ilahlığını sübut etmək mənasız bir səydir.

Bundan aydın olur ki, "ilaheyni min dunillah=Allah'tan başqa

iki tanrı" ifadəsinin mənas(n)ı, "Allah xaricində ONA iki ortaq" şəklindədir.

"Dune" sözünün əsla ortaq mənasını verməyəcəyi deyilə bilər.

Buna veriləcək cavabımız budur: Bu sözün mənas(n)ı

Allah xaricində başqa cinsdən olan iki ilah əldə etməyi aşmaz. Bu yanaşmanın

Allahın varlığını inkar etməyi və ya qəbul etməyi ehtiva etdiyi

məsələsinə gəlincə, bu mövzuda bir şey deyilmir, bu məsələyə

açıqlıq gətirən bir söz yox, bu xüsus ifadədən müstəqil bir şəkildə

başqa məlumatlardan öyrənilir. Xristianlar da İsa Peyğəmbəri

və anasını Allah xaricində ilah əldə etməklə birlikdə Uca Allahın ilahlığını

inkar etmirlər.

Bəziləri bu ayəyə "Xristianlar, Bakirə Məryəmin (ə.s) ilah olduğunu

söyləmirlər." deyərək etiraz etmişlər və bu etirazlarını müxtəlif

şəkillərdə haqlı göstərməyə çalışmışlar.

Lakin burada diqqət yetirilməsi lazım olan nöqtə budur: Bu ayədə

Xristianların Məryəmi ilah deyə adlandırdıqları deyil, onu ilah əldə etdikləri

ifadə edilir. Onun ilah olduğuna inanmaqsa, onu ilah

əldə etməkdən başqa bir şeydir; hərçənd ilah olduğuna inanmaq da, ilah

əldə etmənin qaçınılmaz bir nəticəs(n)i olaraq ortaya çıxar. İlah əldə etmək,

tapınmaqla və qulluğa məxsus boyun əymə təzahürü ilə

təsdiqlənər. Necə ki uca Allah, "Nəfsinin arzularını ilah əldə edəni

gördünmü?" (Casiyə, 23) buyurur. Bu tutum, Xristianların köhnə

nəsillərindən nəql edildiyi kimi, sonrakı nəsillərində də görülən bir

tutumdur.

Necə ki Alusi, Ruh'ul-Meani adlı əsərində belə deyir: "İmam

Məhəmməd Misin (ə.s) bəzi Xristianlara söykən/dözərək verdiyi

məlumata görə, "köhnə Xristianlar arasında 'Məryəmilər' deyə adlandırılan

və Hz. Məryəmin ilah olduğuna inanan bir qrup vardı."

əl-Menar təfsirində də belə deyilir: "Xristianların İsa Peyğəmbəri

ilah əldə etdikləri gerçəyi bu surənin təfsiri əsnasında müxtəlif