I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 112-115 ................................................. 319

əlaqədar şübhədən təmizlənməsi nəticəsini verə bilər. Sözlərinin zahirindəki

kobudluq, varlığını davam etdirər.

Üstəlik, "Hanı İbrahim, mənə ölüləri necə diriltdiyini göstər..."

(Bəqərə, 260) ayəsinin təfsiri əsnasında izah etdiyimiz üzrə bu şərhin

dayaq olaraq qəbul etdiyi kimi, İbrahim Peyğəmbərin (ə.s)

istədiyi şey, ölülərin ölümdən sonra həyatla bəzənmiş hallarını

görmək deyildi. Əgər belə olsaydı, onun bu istəyi möcüzəni görüb

Allahla danışdıqdan sonra, ONdan möcüzə istəmək qabilindən olardı.

Onun istədiyi şey, o ayəs(n)i araşdırarkən açıqladığımız mənada

diriltmə hadisəsinin reallaşma formasını görmək idi.

Bu şərhlərdən biri də budur: Həvarilərin bu sualı Allahın o

mövzudakı gücü ilə deyil, onu həqiqətən etməsi ilə əlaqədardır. Bu səbəbdən

burada hərəkət, onun ayrılmaz şərti olan güclə ifadə edilmişdir.

Bu şərh haqqında söyləyəcəyimiz söz budur: Bunun belə

olduğuna dair sözlərində bir dəlil yoxdur. Elə olduğu qəbul edilsə

bilə bu yanaşma, onların mütləq ilahi qüdrəti bilmədikləri ehtimalını

ortadan qaldırar. Lakin qulluq ədəbi ilə uyğun gəlməyən bir söz

söylədikləri gerçəyi yerində qalar.

Başqa bir şərh də budur: Bu söz qısaldılmışdır. Əsli "Hel tasda idis(n)i

suala Rabbike=Rabbine söyləyə bilərsənmi?" şəklindədir. Necə ki

mötəbər qiraət tərzlərindən biri ["Hel tasda idis(n)i Rabbeke], bu

ehtimalı haqlı çıxarmaqdadır. Buna görə mənas(n)ı, "Səni sual soruşmaqdan

saxlayacaq bir mane olmadan ondan istəyə bilərsənmi?"

şəklindədir.

Bu şərh haqqında da bunları söyləmək lazımdır: Haqqında danışılan

gizli sözləri ibareye qatmaq, bu ifadəni bu şərhdə irəli sürülən

mənas(n)ı verəcək hala gətirməyi təmin etməz. Çünki iki qiraətə görə

hərəkətlərin mövqeləri fərqlidir; birində hərəkət, gayıp (üçüncü şəxs)

kipinde, bir başqasında isə həmsöhbət (ikinci şəxs) kipindedir. Cümlədə

bir şeyin taxdır edilişi, qətiliklə gayıp kipinde olan bir hərəkəti

həmsöhbət kipi olaraq dəyişdirə bilməz.

Mütləq bir şey deyiləcəksə, belə söyləməli idi: Bu sual İsa

Peyğəmbər ilə əlaqədar bir hərəkəti Allaha isnad edir. Bunun səbəbi

budur: İsa Peyğəmbərin (ə.s) hərəkəti, əslində Allahın hərəkətidir. Onun hər

şeyi Allaha aiddir. Bu şərh bu baxımdan şikəstdir: Peyğəmbərlərin

bəzi hərəkətləri Allaha isnad edilə bilər. Amma bu hərəkətlər hidayət,

320........................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

elm vs. Allaha isnad edilmələri əskiklik və axsaqlıq tələb etməyən

hərəkətlər olmalıdır. Acizlik, yoxsulluq, yemək və içmək kimi peyğəmbərlərin

qul və insan olmalarının gərəyi olan hərəkətlərə gəlincə,

bunlar qətiliklə Allaha izafə edilə bilməz. Ayrıca bu şərhə görə

də həvarilərin sözlərindəki kobudluq yerində qalar.

Başqa bir şərh də belədir: Buradakı "istitaat (=güç çatdırma)",

itaət mənasındadır. Buna görə ayənin o hissəsinin mənas(n)ı,

"Rəbbin sənə itaət edər, ondan bunu istədiyində duanı qəbul edər

mi?" şəklindədir.

Bu şərh haqqındakı etirazımız budur: Bu şərh, mövcud olan problemi

daha da böyüdər. Çünki uca Allahın peyğəmbərinə itaət edib

etməyəcəyini, ona boyun əyib əyməyəcəyini soruşmaq, ONun

güc sahibi olub olmadığını soruşmaqdan daha çirkin və ədəb xarici bir

şeydir.

Bir təfsir məlumatı bu şərhi müdafiə edərək haqqında xülasəylə bu şərhi

etmişdir: İstaat ilə itaət sözləri "kurh" (=istemezlik,

məcbur etmə) sözünün əleyhdarı olan "tav'" (uyğun gəlmə, razılıq etmə)

kökündən gəlirlər. Bir işə itaət etmək demək, ona razı olaraq və

seçərək etmək deməkdir. Bu maddənin istif'al qəlibinə uyğunlaşdırılmış

törəməs(n)i, "razılıq" sözünün istif'al qəlibinə uyğunlaşdırılmış

formas(n)ı ilə eyni mənas(n)ı daşıyarlar. Bu səbəbdən, "istecabehu" ifadəsi,

duasını və istəyini qəbul etdi mənasını verdiyinə görə, "istetaahu"

cümləsi də ona itaət etdi, yəni ona boyun əydi, onun razılığı daxilində

oldu, onun seçdiyi şey oldu, mənasındadır.

Hər iki maddədə istif'al qəlibi, bu qəlibin ən məşhur mənas(n)ı

olan tələb və istək mənasını daşıyar. Ancaq hazfedilmiş bir hərəkətin tələbini

ifadə edərlər. Bu təqdiri hərəkət, ona terettüp edən və kəlamda

zikr edilən hərəkət vasitəsilə bilinər. "İstetaa'ş-şey'=bir şeyə güc çatdırdı"

demək, bu şeyin onun seçdiyi şey olmasını istədi, o da ona itaət

etdi və boyun əydi, deməkdir. "İstecabe" isə, onun razılıq etməsini

istədi, o da razılıq etdi mənasını verər.

Bu detallı şərhdən, "yestetiu" hərəkətinin "yutiu" hərəkəti ilə eyni

mənanı verdiyini söyləyən təfsir məlumatının görüşünün doğru olduğu

aydın olur. Çünki "yutiu" hərəkəti, bir şeyi razı olaraq və seçərək,

zorlamasız bir şəkildə etmək mənasını verər. Buna görə ayənin

bu cümləsinin mənas(n)ı, "Əgər biz Rəbbindən bu süfrəni endirməsini

Maidə Surəsi 112-115 ........................................ 321

istəsək və ya sən onu bizim üçün istəsən, Rəbbin onu bizə göydən

endirməyə razı olar, bunu seçər mi?" şəklindədir. (Götürmə burada

sona çatdı).

Bu şərh haqqında bir neçə söz söyləmək lazımdır: Birincisi,

bu şərh yeni bir şey gətirmədi. Yalnız "hisdədəyə" hərəkətini

"istecabe" hərəkəti ilə müqayisə etdi və arxasından ilk hərəkətə ikincisinin mənasını

yüklədi. Bu isə qrammatika barəsində qəbul edilməyən bir müqayisə

və müqayisə etmədiyər.

Bu görüşə qarşı ikinci etirazımız budur: "İstitaat" və "itaət" sözlərinin

ortaq kökünün məcbur etmənin zidd idi olan "tav' (=muvafakat

etmə)" olması, kökün bütün törəmələrində bu mənanın güdülməsini

tələb etməz. Bir çox söz törəmə müddəti içində kökünün mənasından

tamamilə qopar. Bu nümunələrdə olduğu kimi; Darebe (vurdu),

adrebe (üz çevirdi), qəbilə (qəbul etdi), akbele (yönəldi),

kabbele (öpdü), kəbələ (müqayisə etdi), istakbele (qarşıladı). Bu sözlərdə

istifadə yerlərinə görə, zehinə gələn mənalar, sözün

kök mənasıyla tamamilə fərqlidir.

Qrammatikadakı törəmə araşdırmalarında, hərçənd sözün kökünün

mənas(n)ı göz qarşısında saxlanılar; lakin bundan məqsəd kök

mənasının törəmə müddəti içində törəmələrdə nə nisbətdə yaşadığı və ya

necə həyatiliyini itirərək başqa bir anlama yerini buraxdığını

təsbit etməkdir. Yoxsa dildəki inkişafın hökmünü etibarsız

sayıb kök mənasını qorumaq deyil. Bu nöqtəni yaxşı anlamaq lazımdır.

Buna görə, hər hansı bir sözdə əhəmiyyətli olan məna, o sözün

kökünün lüğətdəki mənas(n)ı deyil, istifadədə etibarlı olan

canlı mənasıdır. Məsələyə bu baxımdan baxsaq, "istitaat" sözü

Quranda qırxdan çox yerdə və hamısında güc, qüdrət mənasında

istifadə edilmişdir. "İtaət" sözü isə, yenə Quranın təxminən yetmiş

yerində və hamı/həmişə boyun əymə (inkiyad) mənasında istifadə edilmişdir.

"Tav'" sözü də istifadə edildiyi yerlərdə "kurh"un zidd idi mənasında

istifadə edilmişdir. Vəziyyət belə olunca, "yestetiu" sözünə "yutiu"

sözünün mənasını yük-lemek, arxasından "yutiu" sözünü

"tav'" mənasında qəbul etmək və sonra da ayədəki "yestetiu" sözünün

"yerdə (razı olar)" mənasında olduğunu söyləmək necə

mümkün ola bilər?

322 ........................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

"Ecabe" və "istecabe" hərəkətlərinə gəlincə; bu hərəkətlər birlikdə

Quranda eyni mənada istifadə edilmişdir. "İsticabet" sözünün istifadə edildiyi

yerlər/yeyərlər "razılıq" sözünün istifadə edildiyi yerlərdən bir neçə

qat çoxdur. "İsticabet" sözü otuza yaxın yerdə istifadə edildiyi

halda, "razılıq" sözünün Quranda istifadə edildiyi yerlər/yeyərlər onu

keçməz. Vəziyyət belə ikən "etaa" və "hisdədəyə" hərəkətləri bu sözlərlə

necə müqayisə edilə bilər?

Bu sözlərin eyni mənada gəlmələri, iki fərqli yanaşmanın

eyni nöqtədə üst-üstə düşməsi şəklindədir. Buna görə "ecabe" hərəkəti, cavab

suala həmsöhbət olan adamdan sualı soruşana keçdi deməkdir. Buna

qarşılıq "istecabe" hərəkəti, suala həmsöhbət olan adam cavabı özündən

istədi və onu sual soruşan adama çatdırdı mənasındadır. Bundan aydın olur

ki, bu şərhi müdafiə edən təfsirçi "istecabe" hərəkətini uyğun şəkildə

açıqlamamışdır. Yəni "istecabe" demək, adam bir şeyi soruşdu,

qarşı tərəfin özünə cavab verməsini istədi və qarşı tərəf də

özünə cavab verdi, deyərkən, tam yerində olan bir şərh

etməmişdir. Çünki istif'al qəlibi, "fe-ale" maddəsinin tələbi istiqamətində

istifadə edilər, "ef'ale" qəlibinin tələbi istiqamətində deyil. Bu, açıq

bir xüsusdur.

Bu şərhə istiqamətli üçüncü etirazımız budur: İfadənin məzmunu bu

mənala uyğunlaşmaz. Verilən anlama görə həvarilərin "Rəbbin göydən

bizə təchiz edilmiş bir süfrə endirə bilərmi?" şəklindəki sözlərinin

mənas(n)ı, "Əgər biz istəsək və ya sən istəsən, Rəbbin bizə göydən

bir süfrə endirməyə razı olarmı?" şəklindədir və bu istəkdən və ya

süfrənin enməsindən məqsədləri, imanlarının artması və ürəklərinin

güvənə çatmasıdır. Əgər sözlərinin mənas(n)ı bu olsaydı, İsa Peyğəmbərin

(ə.s), "Əgər inanan kəslər sinizsə, Allahdan qorxun."

deyərək özlərini danlamasının və uca Allahın bu möcüzədən

sonra kafir olanları heç kimi çarpdırmadığı ağırlıqda bir əzaba

çarpdıracağı şəklində təhdid etməsinin nə səbəbi vardı? Çünki o

vəziyyətdə onlar yalnız doğrunu söyləmiş və yalnız qanuni olan bir

şey istəmiş olardılar. Necə ki Quranda, "Allahdan ONun lütf və

kərəmini istəyin." (Nisa, 32) buyurulur.

"Əgər inanan kəslər sinizsə, Allahdan qorxun, demişdi." İsa Peyğəmbərdən

(ə.s) həvarilərə yönəldilmiş bir danlamadıyar. Bu danlamanın

səbəbi, Allahın bir süfrə endirməyə müqtədir olub olmadığı

xüsusunu ONdan öyrənmək istəmələridir. Həvarilərin bu sözü

Maidə Surəsi 112-115 ..................................................... 323

necə şərh olunsa şərh olunsun, şübhə ifadə edicidir.

Yuxarıda toxunduğumuz kimi bu ayələrin sonunda iştirak edən ilahi

təhdidə gətirib çıxaran danlamanın əsl səbəbi onların heç bir ehtiyac olmadığı

halda möcüzə istəmələri və möcüzələr ilə əylənmək mənasına

gələcək bir təklifdə ol/tapılmalarıdır və sonra ilk baxışda Allah-

'ın gücünə ürəkdən inanmadıqları kimi bir mənanı verən bir ifadə

istifadə etmələridir. Buna görə, İsa Peyğəmbərin (ə.s), "Əgər inanan

kəslər sinizsə, Allahdan qorxun." deyərək onları danlamasının

səbəbi çox açıqdır.

"Onlar, 'İstəyirik ki, ondan yeyək, ürəklərimiz sakitləşsin, bizə doğru

söylədiyini qəti olaraq bilək və buna şahidlik edənlərdən olaq.'

demişlər idi." Bu ifadənin məzmunundan həvarilərin bu sözlərinin İsa

Peyğəmbərin danlamasından xilas olmaq üçün etdikləri bir üzr

bəyanı olduğu aydın olur. Söylədikləri sözlərin, "Rəbbin bizə göydən

təchiz edilmiş bir süfrə endirə bilərmi?" şəklindəki Allahın mütləq

gücündən şübhə etdikləri təəssüratını oyandıran sözləri ilə deyil də

süfrə endirilməsi möcüzəsi istəkləri ilə əlaqəli olduğu açıqdır. Bu

vəziyyət eyni zamanda danlanılmalarının əsl səbəbinin ehtiyac olmadığı

halda möcüzə istəmələri olduğunun şahidlərindən biridir.

"İstəyirik ki, ondan yeyək..." şəklindəki sözlərinə gəlincə;

burada möcüzə istəməkdəki məqsədlərini açıqlayarkən dörd maddə

sıralayırlar:

Birincisi yeməkdir. Bu sözü söyləməkdəki məqsədləri, bu istəklə

Allahın möcüzələrini əyləncə mövzusu etməyi məqsəd qoyduqlarını,

o süfrənin yeməklərindən yemək istədiklərini ifadə etməkdir ki, bu

məntiqli bir məqsəddir. Daha əvvəl söylədiyimiz kimi, bu sözlər İsa

Peyğəmbərin danlamasına və süfrə möcüzəsindən sonra kafir olanların

ağır bir ilahi əzaba çarpdırılacağı şəklindəki təhdidə müstahak

qalmağa təslim olduqlarını ifadə edər kimi bir cümlədir.

Bəzi təfsirçilərə görə, həvarilərin yemək yeməkdən danışmalarından

məqsəd, yeməyə şiddətlə ehtiyacları olduğunu, aclıqlarını

aradan qaldıracaq bir şeyləri olmadığını açıqlamaqdır. Başqa bəzi təfsirçilər

isə belə deməklə "O süfrənin yeməklərindən yeməklə qürurlanmaq

istəyirik." demək istəmişlər. Məlumdur ki, bu iki şərhlərdə

izah edilən məqsədlərə mütləq yemək ifadəsi dəlalət

etməz. Əgər məqsədləri danlamağı gərəksiz edən belə bir şey idi

isə, bəhanə bəyan etdikləri bu yerdə onu açıqca ifadə etmələri ge

324....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

rekirdi. Əgər məqsədləri elə idi isə onu ifadə etmələri lazım olduğu halda

ifadə etmədiklərinə görə buna hökm etmək lazımdır: Yemək deyərkən

nəzərdə tutduqları şey bu sözün mütləq mənasıdır. Çünki ağla

uyğun bir məqsəd olaraq süfrə enməsinə istiqamətli istəklərinin məqsədlərindən

biri olmuşdur.

İfadə etdikləri ikinci məqsəd, ürək hüzur/dincliyinə çatmalarıdır. Bu da

ixlasla və hüzur/dinclik ilə ziddiyyət təşkil edən duyğuların ortadan qalxması ilə əldə

edilən ürək sakinliyidir.

Həvarilərin ifadə etdikləri üçüncü məqsəd, İsa Peyğəmbərin (ə.s)

Rəbbindən al/götürüb onlara təbliğ etdiyi mesajlar mövzusunda doğru danışdığını

bilmələridir. Bu vəziyyətdə bilməkdən məqsəd, eqoist

vəsvəsələrin və şübhələrin aradan qaldırılmasından sonra ürəkdə meydana

gələn qəti məlumatdır.

Bəzi təfsirçilərə görə isə, buradakı məlumatdan məqsəd İsa Peyğəmbərin

(ə.s) onlara vəd etdiyi iman meyvələri mövzusunda doğru

danışdığını bilmələridir. Duanın qəbul edilməsi kimi. Lakin bu

ağla çox yaxın deyil. Çünki həvarilər göydən süfrənin enməsini

yalnız İsa Peyğəmbərin (ə.s) duasından və diləməsindən, qısaca

onun tərəfindən reallaşacaq bir möcüzə vasitəsilə istəyirlər.

Halbuki onlar onun bir çox möcüzəsini görmüşlər idi.

O , həyatı boyunca hamı/həmişə böyük ilahi möcüzələrlə yan-yana yaşadı.

Peyğəmbər olaraq qövmünə göndərilməsi və onlara yönəltdiyi

hər çağırış mütləq Rəbbinin bir möcüzəsinin yoldaşlığında olmuşdur.

Əgər imanın meyvəsi olaraq onun duasının qəbul edilməsini nəzərdə tutmuşlarsa,

onun imanının meyvəsini davamlı görmüşlər. Yox,

əgər imanın meyvəsindən nəzərdə tutduqları şey, öz dualarının qəbul

edilməsi idi isə, onlar süfrənin enməsini öz duaları ilə istəmiş

deyillər idi və süfrə İsa Peyğəmbərin (ə.s) duası ilə enmişdi.

Dördüncü məqsədləri, bu hadisəyə lazım olduğu zaman şahidlik etmələridir;

inkar edənlərə qarşı və qiyamət günü Allahın hüzurunda şahidlik

etmək kimi. Nəzərdə tutulan şahidlik mütləq şahidlikdir. Yalnız Allahın

hüzurunda edəcəkləri şahidliyi də nəzərdə tutmuş olmaları

mümkündür. Necə ki uca Allah tərəfindən nəql edilən sözlərində

bu məna nəzərdə tutularaq belə buyurulmuşdur: "Ey Rəbbimiz, endirmiş

olduğun şeyə inandıq, peyğəmbərə uyğun gəldik, bizi şahidlərlə birlikdə

yaz." (Maidə, 53)