I Maidə Surəsi 55-56

298 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

etibarsız olar və sonrakıların şahidlikləri etibarlılıq qazanar. Uca Allah

bu mövzunu 'Bu, şahidliyi lazım olduğu kimi etmələrinə və ya andlarından

sonra andların rədd edilməsindən qorxmalarına

daha yaxın və uyğundur.' şəklində bağlayır." [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 4, h: 6]

Mən deyərəm ki: Görülür ki, bu rəvayət yuxarıda açıqladığımız

ayənin mənas(n)ı ilə uyğunlaşır. el-Kafidə və Tefsir'ul-Ayyaşi'de İmam

Cəfər Sadiq (ə.s) ilə İmam Qazıntımdan (ə.s) bu mənanı verən başqa

bir çox rəvayət nəql edilmişdir. Rəvayətlərin bəzilərində, "sizdən olmayan

iki başqa adam" ifadəsi kafirlər mənasında təfsir edilmişdir

ki, bu şərh Ehlikitap ilə birlikdə digər bütün kafirləri də əhatə edər.

Necə ki əl-Kafidə Ebu's-Sabbah Kənanı vasitəçiliyi ilə İmam Cəfər

Sadiqdən (ə.s) belə bir rəvayətə yer/yeyər verilmişdir. 1

Tefsir'ul-Ayyaşi'de də Əbu Üsamədən belə rəvayət edilər: "İmam

Cəfər Sadiğə (ə.s) 'sizdən olmayan iki başqa adam' ifadəsinin

nə demək olduğunu soruşdum. 'Bunlar iki kafir şahiddir.' cavabını

verdi. 'Sizdən olan iki ədalətli adam' ifadəsinin mənasını soruşduqda da,

'Bunlar iki Müsəlman şahiddir.' qarşılığını verdi. "2

Bu iki rəvayət bir-birləri ilə uyğun və müsbət xüsusiyyətdə (zərurəti) olduqları

üçün itlak və takyit qaydalarına görə Ehlikitapla qeydli olan

ilk rəvayətin ikinci rəvayəti qeydləndirəcəyi deyilə bilməz isə də ilk

rəvayətin məzmunu ikinci rəvayətin mütləqliyini qeydləndirmə əməliyyatı

ilə örtü-şecek şəkildə təfsir etməkdədir.

əl-Burhan təfsirində ifadə edildiyinə görə, Şeyx Saduk, Əbu Zeyd

Ayyaş b. Yezid b. Həsənə çatdırdığı rəvayət zənciriylə, o da atası

Yezid b. Həsəndən belə rəvayət etdiyi ifadə edilər: İmam Musa Qazıntım

belə dedi: "İmam Sadiq (ə.s) 'Allahın elçiləri yığacağı

gün(deyil qorxun ki, Allah) 'Sizə nə cavab verildi?' deyə soruşacaq.'

ayəs(n)i haqqında belə buyurdu: 'Peyğəmbərlər; səndən başqası

haqqında bir məlumatımız yox, şəklində cavab verərlər.' İmam daha

sonra belə buyurdu: Quranın bütünü takridir və qərbi taxarıb (yaxınlaşdırma)

dir."

əl-Burhan təfsirinin sahibi sözlərinə belə davam edir: "İbni

Babeveyh: İmam, bu sözləri ilə danlaq və təhdid məzmunlu ayələrin kənar-

1- [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 3, h: 1]

2- [Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 384, h: 216]

Maidə Surəsi 106-109 ................................................ 299

sinde rəhmət və əfv məzmunlu ayələrin olduğunu nəzərdə tutmuşdur." şəklində

şərh etmişdir.

Mən deyərəm ki: əl-Burhan təfsiri yazarının Şeyx Sadukdan İmamın

"Quran bütünü ilə takridir və qərbi taxarıbdır" sözüylə əlaqədar olaraq

nəql etdiyi şərh hədis ilə uyğunlaşmaz. Bu şərh bir dəfə rəvayətin

başlanğıcı ilə uyğunlaşmaz. Çünki peyğəmbərlərin "səndən başqası

haqqında heç bir məlumatımız yox." şəklindəki cavabları ilə

Quranın vəd və təhdiddən ibarət olan/yaranan iki növ ayələrdən meydana gəlməsi fikiri

arasında bir əlaqə yoxdur.

Ayrıca bu şərh İmamın "Quran bütünü ilə takridir və qərbi

taxarıbdır." cümləsinin məzmunu ilə də uyğunlaşmaz. Çünki bu sözün açıq

anlamı budur: Quranın bütünü takri və eyni zamanda taxarıbdır.

Fərqlilik, qərbilikdən və zahirilikdən qaynaqlanır. Quran qərbi

ilə taxarıb və zahiri ilə takridir. İmamın söyləmək istədiyi budur.

Yoxsa Quranın iki hissəyə ayrıldığını, bir qisimini takri ayələrinin

meydana gətirdiyini və o biri qisiminin də taxarıb ayələrindən meydana

gəldiyini söyləmək istəmir.

Əgər rəvayətin baş tərəfini göz qarşısında saxlayaraq İmamın

bu sözünü araşdırsaq bu nəticəyə çatarıq: İmamın takri terminindən

nəzərdə tutduğu məna, bu termini taxarıb termininin əleyhdarı olaraq istifadə etdiyini

göz önünə al/götürdüyümüz təqdirdə, takri sözünün mənasının tələb etdiyi

məna olduğunu və bu mənanın da təqribin əleyhdarı olan

teb'id (uzaqlaşdırma) olduğunu görərik. Quran bütünü ilə məlumatlardan

və gerçəklərdən meydana gələr. Zahiri ilə bu gerçəkləri bir-birindən uzaqlaşdırır,

parçalarını bir-birindən ayırır. Qərbi ilə isə bu gerçəkləri

bir-birinə yaxınlaşdırıb gücləndirir və birləşdirir.

Buna görə İmamın sözünün məqsədi budur: Quran, zahiri ilə

bir-birindən ayrı və qopuq bəzi gerçəklər ifadə edir. Lakin bu

gerçəklər çoxluqlarına, aralarındakı qopuqluğa və bir-birindən uzaq

olmalarına baxmayaraq qərbin hasebiyle bir-birlərinə yaxınlaşarlar, fərqli

olan mənaları inteqrasiya olunar və sonunda bir tək gerçək halında birləşərlər.

Bu tək gerçək Quranın bütününü qucaqlayan bir ruh kimidir və

tövhid gerçəyindən başqa bir şey deyil. Bu ayədə buyurulduğu

kimi: "Bu Quran, hər işi yerində və hər şeydən xəbərdar olan Allah

tərəfindən möhkəm, uyğun cümlələr ilə hörülən, sonra detallı

şəkildə açıqlanan ayələrdən meydana gəlmiş bir kitabdır." (Hud, 1)

300 ............................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

O zaman bu sözün, İmamın rəvayətin başında söylədikləri ilə

uyğunlaşdığı ortaya çıxar. Bilindiyi kimi İmam, rəvayətin başlanğıcında

peyğəmbərlərin "Bizim bir məlumatımız yox." şəklindəki cavablarının

"Bizim səndən başqası haqqında bir məlumatımız yox." mənasını verdiyini

söyləmişdi. Çünki insan və ya hər hansı bir alim bildiyini Allah

vasitəçiliyi ilə bilər. Bu mənadakı, yalnız uca Allah şəxsən bilinər,

ONun xaricindəkilər ancaq ONun vasitəçiliyi ilə bilinər.

Başqa bir deyişlə məlumat hər hansı bir şeylə maraq/əlaqə qurduğu zaman

əvvəl layiq olacağı şəkildə uca Allah ilə maraq/əlaqə qurar. Çünki hər şey

haqqındakı məlumat Allah qatındadır və O, məlumatın dilədiyi qədərini dilədiyi

quluna nəsib edər. Necə ki "Onlar ONun məlumatının yalnız

ONun dilədiyi qədərini qavraya bilərlər. ONun kürsüsü göyləri və

yeri içinə al/götürər." (Bəqərə, 255) ayəsində ifadə edilən gerçək budur. Əli

Samın azadlısı ABŞılalanın İmam Sadiqdən (ə.s) nəql etdiyi və

yuxarıda köçürdüyümüz rəvayət ilə başqa bəzi rəvayətlər bu mənas(n)ı

dilə gətirməkdədir.

Buna görə peyğəmbərlərin, "səndən başqası haqqında heç bir

məlumatımız yox. Şübhəsiz ancaq sən qeybləri bilənsən." şəklindəki

cavablarının İmamın təfsirinə görə mənas(n)ı belədir: Biz sənin xaricində

heç bir şey bilmirik. Bildiklərimizi səni bilməmiz cəhəti ilə

bilirik. Çünki elmin bütünü sənə aiddir. Bu səbəbdən sən onu bizdən

daha yaxşı bilirsən. Bizim hər hansı bir şeyə bağlı məlumatımız sənin

diləməyinlə və hədiyyə faktorla o şey haqqında qavraya bildiyimiz

nisbətdəki sənin məlumatındır.

Buna görə, "Şübhəsiz ancaq sən qeybləri bilənsən." ifadəsinin

yu-karıda ifadə ediləndən daha yüksək başqa bir mənas(n)ı ortaya

çıxır ki, o da budur: Hər varlıq digər varlıqlardan ayrı olduğu üçün

digərlərinə görə gayptır. Bu varlıqların varlıqları məhdud və müəyyən

olduğu üçün yalnız Allahın dilədiyi nisbətdə məlumatı qavraya bilərlər.

Halbuki Allah hər şeyi qavrayan və bütün qeybləri biləndir. Hər hansı

bir varlıq isə digər bir varlığı ancaq hər cür nöqsanlıqdan münəzzəh

olan Allah cəhəti ilə belə bilər.

Belə olunca, məsələləri qeyb olanlar və məlumatımıza açıq olanlar

deyə ikiyə ayırmaq, əslində onları uca Allahın qavramamızı istədiyi

məsələlər ilə bizdən saxlanan məsələlər şəklində ikiyə ayırmaq

deməkdir. "O, qeybi biləndir. Öz görünməz məlumatını kim

Maidə Surəsi 106-109 ........................................................ 301

seye göstər-mez. Ancaq razı olduğu elçilərinə göstərər." (Cin, 27)

ayəsinin zahiri bəlkə də bu mənas(n)ı dəstəkləyir. Çünki qeyb sözü

Allahın yerini tutan əvəzliyə izafə edilmişdir. Bu incəliyi bu nöqtədə

yaxşı düşünmək lazımdır.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Yezidi Künasidən, o da İmam Misdən

(ə.s) "Allahın elçiləri yığacağı gün..." ayəs(n)i haqqında belə rəvayət

edilər: "Allah peyğəmbərlərə, 'Yerinizə xəlifə buraxdığınız

kəslər haqqında ümmətləriniz sizə nə cavab verdilər?' deyə

soruşacaq. Peyğəmbərlər də 'Bizdən sonra onların nə etdiklərini

bilmirik.' deyə cavab verəcəklər." [c. 1, s. 349, h: 220]

Bu rəvayət Tefsir'ul-Kummi'de Məhəmməd b. Müslim vasitəçiliyi

ilə İmam Misdən (ə.s) nəql edilmişdir.

el-Kafidə də Yezid vasitəçiliyi ilə İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) gələn

bu mənada bir rəvayət vardır. Bunlar bir uyğunlaşdırma, ayənin mənas(n)ı

ilə əlaqədar bir nümunə göstərmə qabilindəndir və ya ayənin qərbi

mənasıdır.

110- Hanı Allah dedi ki: "Ey Məryəm oğulu İsa! Sənə və anana

(verdiyim) nemətimi xatırla. Hanı səni Ruh'ul-Kudüs ilə dəstəkləmişdim

(ki,) beşikdə və yetkin ikən insanlarla danışırdın. Hanı

sənə kitabı, hikməti, Tövratı və İncili öyrətmişdim. Hanı mənim

icazəmlə palçıqdan quş şəklində bir şey yaradar, ona üfləyərdin, o da

quş olardı və mənim icazəmlə doğuşdan kor olanı və alaca xəstəliyinə

tutulanı yaxşılaşdırırdın. Hanı mənim icazəmlə ölüləri (dirildərək

məzarlarından) çıxarırdın. Hanı İsrailoğullarını(n zərərlərini)

səndən sovmuşdum; özlərinə açıq-aşkar dəlillər gətirdiyin zaman, içlərindən

inkar edənlər, 'Bu, açıq-aşkar bir sehrdən başqa bir şey

deyil' demişlər idi."

111- Hanı həvarilərə, "Mənə və Elçimə inanın" deyə vəhy etmişdim.

Onlar da, "İnandıq, bizim (Allahın əmrinə) təslim olmuş

kəslər olduğumuza şahid ol" demişlər idi.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Gərək bu iki ayə, gərəksə bunların arxasından gələn və Maidə

(Süfrə) hekayəsini izah edən ayələr və gərəksə daha sonra gələn və

uca Allahın özünü və anasını Allah xaricində ilah əldə etmələri

mövzusundakı İsa Peyğəmbərə (ə.s) yönəldəcəyi sualı və onun bu

suala verəcəyi cavabı izah edən ayələr, bütünü ilə surənin başlan

Maidə Surəsi 110-111 ................................................... 303

gıcında ifadə edilən məqsədi ilə əlaqəlidir. Bu məqsəd verilən sözləri

tutmağa, nemətlərə şükr etməyə, andlaşmaları pozmaqdan və ilahi

nemətlərə qarşı nankorluq etməkdən çəkindirməyə istiqamətli çağırışdır.

Beləcə surənin sonu başına bağlanmış və nəzərdə tutulan məna

birliyi qorunmuş olmaqdadır.

"Hanı Allah dedi ki: Ey Məryəm oğulu İsa... Hanı mənim icazəmlə ölüləri

çıxarırdın." Bu ayədə İsa Peyğəmbərin (ə.s) əli ilə ortaya çıxan

bir neçə təəccüblü möcüzə sayılır. Tək bu möcüzələr İsa Peyğəmbər

ilə anasına birlikdə təqdim edilmiş lütflər olaraq ifadə edilir. Bu

möcüzələr təxminən olaraq eyni ifadələrlə mələklərin Məryəmə Hz.

İsanın doğulacağını (ə.s) müjdələrkən, Al/götürü İmran surəsində belə

izah edilir: "Hanı mələklər dedilər ki: Ey Məryəm, Allah səni özündən

bir söz ilə müjdələyir. Adı Məryəm oğulu İsa Məsih'-

dir... beşikdə və yetkinlik halında insanlarla danışacaq... Allah

ona kitabı, hikməti, Tövratı və İncili öyrədəcək. Onu

İsrailoğullarına elçi edəcək . (O İsrailoğullarına belə deyəcək):

Gerçək bu, mən sizə Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim. Mən sizə

palçıqdan quş formasında bir şey yaradar, ona üfləyərəm, Allahın icazəs(n)i

ilə quş olar. Allahın icazəsiylə doğuşdan kor olanı, alaca xəstəliyinə

tutulanı yaxşılaşdıraram və ölüləri dirildərəm..." (Al/götürü İmran, 45- 50)

Əgər araşdırmaqda olduğumuz ayələr üzərində yaxşı düşünülsə,

zahirde İsa Peyğəmbərə məxsus görünən imtiyazların nə üçün həm

özünə, həm də anasına istiqamətli nemətlər qəbul edildiyi aydın olar.

Necə ki bu xüsusa Al/götürü İmran surəsindəki ayələrdə də işarə

edilmişdir; çünki müjdələmə ancaq nemətlə olar. Gerçək də onsuz da/zatən

belədir. Çünki atasız doğulmaq, Ruh'ul-Kudüs ilə dəstəklənilmək,

canlı quş meydana gətirmək, doğuşdan korları və alacalıq xəstələrini

yaxşılaşdırmaq və Allahın icazəs(n)i ilə ölüləri diriltmək kimi İsa Peyğəmbərə

(ə.s) məxsus möcüzələr və imtiyazlar İsa Peyğəmbərə

(ə.s) aid kəramətlər olduqları kimi, eyni zamanda Hz. Məryəmə

(ə.s) aid kəramətlərdir. Onların hər ikisi də ilahi nemətlərə məzhər

olmuş kəslərdir. Bu ayədə buyurulduğu kimi: "Sənə və anana

(verdiyim) nemətimi xatırla."

Uca Allah, "Onu və oğulunu aləmlər üçün gücümüzü sübut edən

bir dəlil etdik." (Ənbiya, 91) ayəsində bu gerçəyi vurğulayır. Görüldüyü

kimi İsa Peyğəmbər (ə.s) ilə anası ayrı-ayrı bir qüdrət dəlili

(ayə) sayılmır, ikisi bir yerdə tək bir ayə qəbul edilir.

304 .................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

" Hanı səni Ruh'ul-Kudüs ilə dəstəkləmişdim (ki,) beşikdə və

yetkin ikən insanlarla danışırdın." Ayədən aydın olduğu qədəriylə

Ruh'ul-Kudüs ilə dəstəkləmək, İsa Peyğəmbəri daha beşikdəykən

insanlarla danışmağa hazırlayan səbəbdir. Buna görə "insanlarla

danışırdın." cümləsi, bir əvvəlki cümləyə atif ədatı

istifadə edilmədən bağlanmışdır. Beləliklə dəstəklənilmə ilə danışa bilmənin

səbəb və nəticədən olmuş bir bütün olduqlarına işarə

edilmişdir. Quranın müxtəlif yerlərində bu möcüzələrdən bu iki xüsusdan

birinə yer verilməklə kifayətlənilmiş və o birisinə toxunulmamışdır.

Məsələn Al/götürü İmran surəsində "O beşikdə və yetkinlik halında

insanlarla danışacaq." deyərək danışma möcüzəsinə yer verilərkən,

Bəqərə surəsində "Məryəm oğulu İsaya açıq möcüzələr verdik

və onu Ruh'ul-Kudüs ilə dəstəklədik." (Bəqərə, 253) deyərək dəstəkləmə

möcüzəsinə yer verməklə kifayətlənilmişdir.

Üstəlik əgər Ruh'ul-Kudüs ilə dəstəkləməkdən məqsəd Cəbrayıl

vasitəsi ilə vəhy göndərmək olsa idi, bu İsa Peyğəmbərə (ə.s)

məxsus bir imtiyaz olmazdı. Bu mövzuda o biri peyğəmbərlər də

onunla ortaqdırlar. Halbuki, ayənin axışı bu şərhə uyğun deyil.

"Hanı sənə kitabı, hikməti, Tövratı və İncili öyrətmişdim." Bu

ifadədən, burada sayılan elmlərin İsa Peyğəmbər (ə.s) tərəfindən

bir tək ilahi əmrlə və tədrici olaraq deyil də bir dəfədə əldə edildiyi

nəticəsini çıxarmaq mümkündür. Necə ki bu məlumat mövzularının

təkrarlanmayan bir tək "iz" ədatının arxasında sıralanmasından

də aydın olan budur.

"Hanı mənim icazəmlə palçıqdan quş şəklində bir şey yaradar,

ona üfləyərdin, o da quş olardı və mənim icazəmlə doğuşdan kor

olanı və alaca xəstəliyinə tutulanı yaxşılaşdırırdın." Burada da "iz"

ədatı təkrarlanmadığı üçün quşlara can vermək ilə doğuşdan korların

və alacalıq xəstələrini yaxşılaşdırmanın yaxın zamanlarda reallaşdığı

aydın olur.

Bu vaxt quşa can vermə möcüzəsinin dərhal arxasından Allahın

icazəsinə yer verilir. Cümlənin sonundakı eyni ifadənin qeydləndirici

funksiyas(n)ı ilə kifayətlənilmir. Çünki can vermə yolu ilə yaratma

işi çox əhəmiyyətlidir. Buna görə ona xüsusi bir əhəmiyyət verilərək

cümlənin sonu gözlənilmədən sırf onun üçün dərhal arxasından Allahın

icazəs(n)i zikr edilir. Məqsəd oxucuların və dinləyicilərin ürək