I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 106-109 ................................................ 291

könüllərinin qapısını inkarçılığa açanlar üçün etibarlıdır... Buna

qarşılıq dinlərindən dönsünlər deyə müxtəlif işgəncələrə uğradıldıqdan

sonra köç edənlər, arxasından cihad edənlər və qarşılaşdıqları

çətinliklərə səbirlə dözənlər də var. Heç şübhəsiz Rəbbin bütün

bu olub bitənlərdən sonra onlar haqqında bağışlayıcı və mərhəmətlidir."

(Nəhl, 106- 110)

Lakin həyatı maddi həzzlər təməlinə söykədikdən sonra

indiki dünyanın etibarlı nizamı ilə uyğun gəlmədiyi səbəbi ilə İslamın

bu maddi həyatla ziddiyyət təşkil edən əsaslarına uyğun gəlməmək üçün bəhanə

axtarmaq, materialist məntiqin sükan sununa girmək deməkdir, İslam

məntiqi ilə uyğun gəlməz.

And mövzusu ilə əlaqədar toxunmamız lazım olan bir məsələ daha

var. O da Allahdan başqası adına edilən andların Allaha şirk

olduğu yolundakı iddiadır. Bu fikiri irəli sürənlərə sözünü etdikləri

şirkdən nə nəzərdə tutduqlarını soruşmaq lazımdır.

Əgər belə deməklə, andın ucaltma və ululaşdırma mənas(n)ı

üzərinə qurulduğu üçün Allahdan başqası adına edilən andla adına

and içilən şeyin ucaldıldığını və ululaşdırıldığını, bu səbəbdən

bu tutumun bir növ boyun əymə və qulluq ifadə etmə cəhdi olduğu

üçün şirk olduğunu müdafiə edirsə, belə demək lazımdır ki, hər

ucaltma cəhdi şirk deyil. Ucaltmanın şirk olması üçün yalnız

Allaha məxsus olan və ONU başqalarından müstağni edən ucalığın,

adına and içilən şeyə ətf edilməsi lazımdır.

Necə ki uca Allah bir çox varlığı üzərinə and içmişdir. Göyə,

yer üzünə, günəşə, aya, gecələri ortaya çıxıb gündüzləri günəşin

altında gizlənən ulduzlara, parlayan ulduza, dağa, dənizə, əncirə,

zeytuna, ata, gecəyə, gündüzə, səhər vaxtına, şəfəqə, ilkindi

vaxtına, quşluğa, qiyamət gününə, nəfsə, kitaba, Qurana, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) həyatına, mələklərə və ayələrdə iştirak edən

bir çox şeyə and içmişdir. Heç bir and, ucaltma mənas(n)ı ehtiva etmədən

edilməz.

Buna görə, bizim də uca Allahın ifadə tərzinə uyğun gələrək bəzi

şeyləri sahib olduqları ucalıq ölçüsündə ucaltmamıza və yalnız

bununla kifayətlənməmizə mane olan nədir? Əgər bu şirk olsa, ən əvvəl

ondan uca Allah qaçınar, bu mövzuda ən böyük vasvasılığı O göstərərdi.

Bunların yanında uca Allah daha bir çox şeyi ucaltmışdır.

292 ........................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Quran, ərş və Peyğəmbərimizin (s. a. a) əxlaqı kimi. Necə ki belə

buyurur: "Uca Quran haqqı üçün" (Hicr, 87) "O, uca ərşin

Rəbbidir." (Tövbə, 129) "Şübhəsiz sən uca bir əxlaq üzrəsən." (Nur,

4) Ayrı AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə Əli b. İbrahimin, adlarını bildirmədiyi bəzi ravilere

söykən/dözülərək verdiyi məlumata görə ravilerin son halqasını meydana gətirən

adam belə dedi: "Temimi Darı, İbni Bəndi və İbni Əbu Mariye bir

səfərə çıxmışlar idi. Temimi Darı Müsəlman, İbni Bəndi ilə İbni

Əbu Mariye Xristian idi. Temimi Darının yanında bir heybe və bu

heybenin içində bəzi əşyalar, qızıl işləməli bir qab ilə bir boyunbağı

vardı. Bu malları bəzi Ərəb bazarlarında satmağa aparmışdı."

"Yolda Temimi Darı ağır bir xəstəliyə tutuldu. Ölümün eşiyinə

gəlincə, heybesindeki malları İbni Bəndi ilə İbni Əbu Mariyeyə

təslim edərək onları varislərinə çatdırmalarını istədi. İki Xristian

Mədinəyə döndülər. Əmanət əşyalar arasında olan qızıl

işləməli qab ilə boyunbağıs(n)ı çıxarıb al/götürdükdən sonra geridə qalanları

Temimin varislərinə çatdırdılar."

"Varislər qızıl zərli qab ilə boyunbağının itdiyini görüncə,

Temimin yol yoldaşlarına 'Ölən yaxınımız uzun müddət xəstəlik

çəkdi də müalicə üçün böyük xərclərəmi girdi?' deyə soruşdular. Adamlar

'Xeyr, xəstəliyi yalnız bir neçə gün davam etdi' dedilər. Varislər,

'Yaxşı, bu səfəri əsnasında bir şey çaldır/oğurlatdımı?' deyə soruşdular.

294 ......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Adamlar 'Xeyr' dedilər. Varislər 'Yaxşı, zərər etdiyi bir alış-veriş etdi

mi?' deyə soruşdular. Adamlar 'Xeyr' dedilər. Varislər 'Onun yanındakı

ən qiymətli əşyalar olan qızıl zərli və ləl-cəvahirat örtməli

bir qab ilə bir boyunbağıs(n)ı tapa bilmədik, bunlar nə oldu?' deyə soruşdular.

Adamlar, bizə verdiklərini sizə təslim etdik, dedilər."

"Varislər bu yol yoldaşlarını Peyğəmbərimizə (s. a. a) apardılar.

Peyğəmbərimiz (s. a. a) onlardan and içmələrini istədi. Adamlar

də and içincə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) onları yolladı.

Lakin bir müddət sonra o qızıl zərli qab ilə boyunbağı onlarda görüldü.

Bunun üzərinə Temimin yaxınları Peyğəmbərimizə (s. a. a)

gələrək, 'Ya Rəsulullah, İbni Bəndi ilə İbni Əbu Mariyenin çal/oğurladığını

iddia etdiyimiz əşya onlarda görüldü' dedilər. Bunun üzərinə

Peyğəmbərimiz (s. a. a) uca Allahın bu mövzuda bir hökm endirməsini

gözləməyə qoyuldu."

"Necə ki bir müddət sonra 'Ey inananlar! Sizdən birinizə ölüm gəlib

damın tərəfindən vəsiyyət edəcəyi zaman aranızdakı lazım olan şahidlik,

sizdən ədalət sahibi iki adamın şahidliyidir və ya yer üzündə səfər

edərkən başınıza ölüm müsibəti gəlirsə, sizdən (Müsəlman)

olmayan iki adamın şahidliyidir.' ayəs(n)i endi. Beləcə uca Allah

yalnız səfərdə olunduğunda və Müsəlman şahid ol/tapılmadığı

zaman Ehlikitapdan olan kəslərin vəsiyyət mövzusunda şahid

tutulmalarına icazə vermiş oldu."

"Ardından belə buyurdu: 'Əgər (bu müsəlman olmayanların şahidlikləri

mövzusunda) şübhəyə düşsəniz, namazdan sonra onları

alıkorsunuz; onlar da 'Qohum da olsa şahidliyimizi heç bir pula

satmayacağıq və Allahın şahidliyini saxlamayacağıq, yoxsa biz

əlbəttə günahkarlardan olarıq' deyə Allaha and içərlər.' Bu ilk

şahidlikdir ki Peyğəmbərimiz (s. a. a) adamlara and içdirdi. 'Əgər

daha sonra şahidlərin günah işlədikləri aydın olsa' Yəni yalan yerə

and içdikləri ortaya çıxarsa, 'iki başqa adam onların yerinə keçər.'

yəni şikayətçinin yaxınlarından olan iki adam 'vəsiyyətə daha yaxın

olan iki adamın' yəni ilk iki şahidin 'haqqlarına təcavüz etmək

istədiyi kəslərdən olmaq üzrə iki başqa adam onların yerinə

keçər və Allaha and içərlər.' Yəni bu iddiada ilk iki şahiddən

daha doğru danışdıqları və onların Allah adına etdikləri andların

yalan olduğu yolunda Allah adına and içərlər. 'Mütləq bizim

şahidliyimiz onların şahidliyindən daha gerçəkdir, biz (haqqa)

Maidə Surəsi 106-109 .................................................. 295

təcavüz etmədik, yoxsa biz əlbəttə zalımlardan olarıq."

"Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a) Temimi Darının yaxınlarından

əmr edildiyi kimi and içmələrini istədi. Onlar da and

edincə boyunbağı ilə qızıl zərli kabı İbni Bəndi ilə İbni Əbu

Mariyedən al/götürərək Temimi Darının yaxınlarına verdi. Bu, şahidliyi

lazım olduğu kimi etmələrinə və ya andlarından sonra andların

rədd edilməsindən qorxmalarına daha yaxın və uyğundur." [Fürus(n)u

Kafi, c. 7, s. 5, h: 7]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin bir bənzərinə Tefsir'ul-Kummi'de də

yer verilmişdir. O kitabda, "Onları namazdan sonra alıkorsunuz."

ifadəsindən sonra belə deyilir: "Yəni ilkindi namazından sonra..."

Peyğəmbərimizin (s. a. a) "evveleyn=ilk iki şahidin" sözü, aydın olduğu

qədəriylə tesniyedir və məqsəd ilk iki şahiddir və bu söz ayədəki

"evləyəni" ibaresinin şərhi məqsədini daşıyar. Aydın olduğuna görə

Peyğəmbərimiz (s. a. a) "istehakke" hərəkətini məlum sıygasında oxumuşdur.

Hz. Əlinin (ə.s) də bunu belə oxuduğu nəql edilmişdir.

Daha əvvəl açıqladığımız kimi bu məna bu okuyuşa görə olabiləcək

mənaların ən açıq olanıdır.

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində belə deyilir: "Tirmizi -zəif olduğunu

ifadə edərək- İbni Cərir, İbni Əbu Xatəm, Nasih adlı əsərində

Nuhhas, Ebu'ş-Şeyh, İbni Mürdeveyh, əl-Bacarıq adlı əsərdə

Kelbiylə eyni kəslər olan Əbu Nadıra söykən/dözərək Əbu Nuaym,

Ümmü Hanının azatlısı Bəzəndən, o da İbni Abbasdan nəql etdiyinə

görə Temimi Darının 'Ey inananlar! Sizdən birinizə ölüm gəlib

damın tərəfindən vəsiyyət edəcəyi zaman aranızdakı lazım olan şahidlik,

sizdən ədalət sahibi iki adamın şahidliyidir.' deyə başlayan iki ayə

haqqında belə dediyi nəql edilər:

"Bu iki ayə məndən və Adiyy b. Beddadan başqa heç kim ilə

əlaqədar deyildi. Bu iki adam Xristian idi və Müsəlman olmadan əvvəl

tez-tez Şama gedib gəlirlər idi. Bir səfərində ticarət məqsədi ilə Şama

getmişlər idi. Yanlarında yenə ticarət məqsədi ilə Sehm qəbiləsinin azatlı

köləsi Bedil b. Əbu Məryəm də vardı. Adamın yanında gümüş

bir dolça vardı. Onu hökmdara vermək istəyirdi. Ən qiymətli ticarət

malı bu idi. Adam xəstələndi və o iki adama geridə buraxdığı

malları ailəsinə təslim etmələrini vəsiyyət etdi."

"Temimi Darı davamla deyir ki: Adam ölüncə o dolçanı al/götürdük

və min dirhəm əvəzlə sataraq pulunu mən və Adiyy b. Bedda a

296.......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ramızda bölüşdük. Adamın ailəsinin yanına çatdığımızda, yanımızda

gətirdiyimiz əşyasını özlərinə verdik. Ailəsi dolçanı axtardı və

bizdən nə olduğunu soruşduqda, 'Bizə bunlardan başqa bir şey buraxmadı,

bizə başqa bir şey vermədi' dedik."

"Peyğəmbərimizin (s. a. a) Mədinəyə gəlməsindən sonra mən

Müs-lüman olunca, bu günahdan ötəri vicdan əzabına qapıldım

və ailəsinə gedərək vəziyyəti izah etdim və özlərinə al/götürmüş olduğum

beş yüz/üz dirhəmi geri verdim. Ayrıca bir o qədər daha pullarının

yol yoldaşımda olduğunu özlərinə söylədim. Gözəllin ailəsi

yol yoldaşımı Peyğəmbərimizin (s. a. a) yanına apardı. Peyğəmbər

onlardan iddialarına dair şahid istədi. Onlar şahid gətirə bilmədilər.

Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a), yol yoldaşıma

dininin müqəddəs dəyərləri üzərinə and verdirilməsini əmr etdi. Adam

də and içdi."

"Bunun üzərinə, 'Ey inananlar! Sizdən birinizə ölüm gəlib damın tərəfindən

vəsiyyət edəcəyi zaman aranızdakı lazım olan şahidlik, sizdən

ədalət sahibi iki adamın şahidliyidir... Bu, şahidliyi lazım olduğu kimi

etmələrinə və ya andlarından sonra andların rədd edilməsindən

qorxmalarına daha yaxın və uyğundur.' ayələri endi. Bu

ayənin arxasından Əmr b. As ilə bir başqa adam ayağa qalxaraq and

etdilər və beləcə Adiyy b. Beddadan beş yüz/üz dirhəm geri alındı."

Mən deyərəm ki: Açıqca görülür ki bu rəvayət, zəifliyinin yanı

sıra ayələ də tam olaraq uyğun gəlmir. İbni Abbas ilə İkrimedən

yuxarıda Tefsir'ul-Kummi'de iştirak edən rəvayətə yaxın bir başqa rəvayət

nəql edilmişdir.

Yenə eyni əsərdə ifadə edildiyinə görə, Faryabi, ABŞ b. Humeyd,

Əbu Übeyd, İbni Cərir, İbni Münzir və Ebu'ş-Şeyh, Əli b. Ebutalipdən

(ə.s) belə rəvayət edərlər: "O, ayəs(n)i belə oxuyardı/oxucu idi: Minellezine'stahakka

aleyhim'ul-evleyani."

Yenə eyni əsərdə, İbni Mürdeveyh və -səhih olduğunu ifadə edərək-

Hakim, Əli b. Ebutalipdən (ə.s) belə rəvayət edərlər:

"Rəsulullah (s. a. a), ayəs(n)i, 'minellezine'stahakka aleyhim'ulevleyani'

şəklində oxuyardı/oxucu idi."

Yenə eyni əsərdə İbni Cərirə söykən/dözülərək verilən məlumata görə

İbni Abbas bu ayənin neshedildiğini söyləmişdir.

Maidə Surəsi 106-109 .............................................. 297

Rəvayətdə ifadə edilən ayənin neshedilme hadisəsini isbat edən bir

dəlil yoxdur.

əl-Kafi adlı əsərdə Məhəmməd b. İsmayıldan, o da Fadl b.

Şazan və Əli b. İbrahimdən, o da atasından, atası da İbni Əbu

Ümeyrdən, o da Hişam b. Hakimdən, o da İmam Cəfər Sadiqdən

(ə.s) "və ya sizdən olmayan iki başqa adamdır." ifadəsiylə əlaqədar olaraq

belə rəvayət edilər: "Əgər bir adam heç bir Müsəlmanın ol/tapılmadığı

bir diyarda olsa, edəcəyi vəsiyyətə Müsəlman olmayan şahidlər

tutması caizdir." [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 4, h: 3]

Bu rəvayətin mənas(n)ı ayədən aydın olur.

Yenə eyni əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Yəhya b. Məhəmməddən

belə rəvayət edər: "İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) 'Ey inananlar!

Sizdən birinizə ölüm gəlib damın tərəfindən vəsiyyət edəcəyi zaman

aranızdakı lazım olan şahidlik, sizdən ədalət sahibi iki adamın

şahidliyidir və ya yer üzündə səfər edərkən başınıza ölüm

müsibəti gəlirsə, sizdən (Müsəlman) olmayan iki adamın şahidliyidir.'

ayəsinin mənasını soruşdum. Mənə bu cavabı verdi: 'Sizdən olan

iki adamdan məqsəd Müsəlmanlar və 'Sizdən olmayan iki başqa

adamdan məqsəd Ehlikitap olan kəslərdir. Əgər Ehlikitap olan kəslər

ol/tapılmazsa, Atəşpərəstlərdən şahid tutular. Çünki Rəsulullah (s. a. a)

cizyə mövzusunda Ehlikitaba etdiyi tətbiqin eynisini Atəşpərəstlərə

də tətbiq etmişdir."

"Belə ki, bir Müsəlman adam əgər xarici bir yerdə ölər də iki

Müsəlman şahid tapa bilməz isə, Ehlikitapdan olan iki adamı şahid məbləğ.

Bu şahidlər ilkindi namazının arxasından alıkonur və özlərinə

'Qohum da olsa, şahidliyimizi heç bir pula satmayacağıq. Allahın

şahidliyini saxlamayacağıq, yoxsa biz əlbəttə günahkarlardan

olarıq.' deyə uca və əziz Allaha and içdirilər. Bu and verdirmə

tətbiqinə, ölünün vəlisinin şahidlərin şahidliklərindən

şübhələnməsi halında müraciət edilər."

"Bu şahidlərin yalan danışdıqları ortaya çıxdığı təqdirdə, şahidliklərinin

etibarsız sayıla bilməsi üçün onların yerinə başqa iki şahid

ol/tapılması və bu iki şahidin, 'Mütləq bizim şahidliyimiz onların

şahidliyindən daha gerçəkdir, biz (haqqa) təcavüz etmədik, yoxsa

biz əlbəttə zalımlardan olarıq.' deyə Allaha and içməsi lazımdır.

Əgər yeni şahidlər belə and içsələr, ilk iki şahidin şahidlikləri