I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 105 .......................................................... 267

tətbiq yolu ilə şəxsən içində yaşanaraq çatıla bilər. Köhnə

teorisyenler tərəfindən təşkil edilən psixologiya məlumatı əsla bu bacarıqla

əlaqədar bir həll gətirməz. Son zamanlardakı alimlər tərəfindən

tədris planıs(n)ı təşkil edilən praktik və tətbiqə dönük psixologiya

elm sahəsi isə, köhnə alimlərin təsniflərinə görə əxlaq elminin bir alt

hissəsidir. Hidayət Allahdandır.

106- Ey inananlar! Sizdən birinizə ölüm gəlib damın tərəfindən, vəsiyyət

edəcəyi zaman aranızdakı (lazım olan) şahidlik, sizdən (Müsəlmanlardan)

ədalət sahibi olan iki adam(nin şahidliyi)dir və ya yer üzündə

səfər edərkən başınıza ölüm müsibəti gəlirsə, (Müsəlman tapa bilmədiyiniz

təqdirdə) sizdən (Müsəlmanlardan) olmayan (kitab

əhli) iki adam(nin şahidliyi)dir. Əgər (bu müsəlman olmayanların şahidlikləri

mövzusunda) şübhəyə düşsəniz, namazdan sonra onları

alıkorsunuz; onlar da 'Qohum da olsa şahidliyimizi heç bir pula

satmayacağıq və Allahın şahidliyini saxlamayacağıq, yoxsa biz əlbəttə

günahkarlardan olarıq." deyə Allaha and içərlər.

107- Əgər daha sonra bu şahidlərin günah işlədikləri aydın olsa,

(vəsiyyətə) daha yaxın olan iki adamın (şahidin) haqqlarına təcavüz

etmək istədiyi kəslərdən olmaq üzrə iki başqa adam onların

yerinə keçər və "Mütləq bizim şahidliyimiz onların şahidliyindən

daha gerçəkdir və biz (haqqa) təcavüz etmədik, yoxsa biz əlbəttə

Maidə Surəsi 106-109 .......................................................................................... 269

zalımlardan olarıq. deyə Allaha and içərlər.

108- Bu, şahidliyi lazım olduğu kimi etmələrinə və ya andlarından

sonra andların rədd edilməsindən qorxmalarına daha yaxın

və uyğundur. Allahdan qorxun və ONU dinləyin. Allah, yoldan çıxan

birliyi doğru yola çatdırmaz.

109- Allahın, elçiləri yığacağı gün(deyil qorxun ki, Allah),

"Sizə nə cavab verildi?" deyə soruşacaq. Onlar da "Heç bir məlumatımız

yox, şübhəsiz ancaq sən gaypleri bilənsən" deyərlər.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Oxuduğumuz ayələrin ilk üçü şahidlik haqqındadır. Sonuncusu

də məna baxımından müəyyən bir nisbətdə ilk üç ayələ əlaqəlidir.

"Ey inananlar! Sizdən birinizə ölüm gəlib damın tərəfindən, vəsiyyət edəcəyi

zaman aranızdakı (lazım olan) şahidlik, sizdən (Müs-lümanlardan) ədalət sahibi

olan iki adam(nin şahidliyi)dir... yoxsa biz əlbəttə zalımlardan olarıq,

deyə Allaha and içərlər." Bu iki ayənin məzmunundan çıxan nəticə

budur:

Əgər bir Müsəlman səfər əsnasında vəsiyyət etmək istəsə,

iki sözünə etibarlı Müsəlmanı vəsiyyətinə şahid məbləğ. Əgər iki Müsəlman

şahid tapa bilməzsə, Müsəlman olmayan, lakin Ehlikitapdan

olan iki adamı şahid məbləğ. Əgər ölünün vəliləri vəsiyyətlə əlaqədar bu şahidliyin

doğruluğu mövzusunda şübhəyə düşsələr, şahidlər namazdan

sonra bir kənara çəkilərək özlərinə şahidliklərinin doğru

olduğuna dair Allahın adı üzərinə and içdirilər. Beləcə aradakı

qarşıdurma ortadan qalxmış olar. Əgər ölünün vəliləri şahidlərin

yalan danışdıqlarını və ya yükləndikləri bu əmanətə xəyanət etdiklərini

bilsələr, ilk iki şahidin yerinə başqa iki şahid keçirilər və bu səfər

yeni şahidlər ilk şahidlərdən fərqli olan şahidliklərini ortaya qoyarlar.

Amma əvvəl onlara da o mövzuda and verdirilər.

Bu iki ayədən aydın olan məna budur. Ayənin başındakı "Ey inananlar!"

ifadəsi möminlərə istiqamətli bir xitabdır. Yəni hökm yalnız

möminlərə məxsusdur. Ayədəki "şahidliyi beynikum izə

xəzərə aha-dekum'ul-mevtu hin'el-vasiyyet'i isnanı zeva ədlin

su samurum" ifadəsində, müptedanın xəbəri hissəsində muzaf təqdir

edilmişdir; əsli belədir: "Şahidliyi beynikum... şahidliyi zevi

ədlin su samurum." [Sizin aranızda reallaşacaq şahidlik... sizdən

270 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

olan iki adamın şahidliyidir.] Və yaxud müpteda olan "şahidlik" sözü,

şahid mənasında istifadə edilmişdir. Bu vəziyyətdə məqsəd, şahidlərin

ədəd etibarilə iki olması lazım olduğunu vurğulamaqdır. Bu səbəbdən

məsdər olan şahidlik sözü, burada adı fail mənasında istifadə edilmişdir;

bu ifadələrdə olduğu kimi: "Raculun adl və reculanı adl"

(yəni bir ədalətli adam və iki ədalətli adam).

Ayədə haqqında danışılan "ölümün gəlib çatması" ifadəsi, vəsiyyət etməyi

tələb edən bir vəziyyətin ortaya çıxması mənasını verən kinayəli

bir ifadədir. Çünki insanlar təbii quruluş olaraq ölüm ehtimalını

ortaya qoyan bir vəziyyət meydana gəlmədikcə, bu cür məsələlərlə

məşğul olmazlar. Ölüm ehtimalını gündəmə gətirən vəziyyət isə,

normalda insanı ölümlə qarşı-qarşıya gətirəcək şəkildə ağır xəstəlikdir.

Ayədəki "hin'el-vasiyye=vasiyet edəcəyi zaman" ifadəsi şahidlik

sözü ilə əlaqəli bir zərfdir. Yəni, "vəsiyyət edəcəyi zaman

olması lazım olan şahidlik" deməkdir. Yenə ayədəki "adl" sözü -ki

məsdərdir- bir mövzu ilə əlaqədar düzgünlük deməkdir. Sözün istifadə edildiyi

yerin ortaya qoyduğu ip ucdan, bu doğruluğun din ilə əlaqədar

olduğu aydın olur. Bundan da qəti olaraq aydın olur ki, ayədəki

"sizdən" və "sizdən ol-mayanlar" ifadələrindən məqsəd, Müsəlmanlar

ilə müsəlman olmayanlardır, yoxsa qohumlar ilə eyni tayfadan

olanlar deyil.

Çünki "isnani=iki adam" və "aherani= iki başqa adam" ifadələri

bir-birinin əleyhdarı olaraq iştirak etdikdən sonra "isnani=iki adam" ifadəsi

"zeva adl'in=adalet sahibi" və "minkum=sizden" ifadələri ilə sifətləndirildiyi

halda, "aherani=iki başqa adam" ifadəsi "min

ğayrikum=sizden olmayan" ifadəsi ilə səciyyələndirilmiş, ədalətli olmaqla

sifətləndirilməmişdir. Dində doğul-ru olub olmamaqla sifətlənmək,

Müsəlmanda və Müsəlman olmayanda fərqlilik göstərər. Əks halda

əgər şahidlər, şahid tutanın qohumları və ya qəbiləsinin mənsubları

isə bunlarda ədalətli olmağı güdmək və əgər şahidlər adamın

xariciləri isə bu şərti güdməmək yersiz olardı.

Buna görə "ev aheranı min ğayrikum=veya sizdən olmayan iki

başqa adam" ifadəsi, sıralama güdən bir qəşənglərə ayırmadıyar. Yəni

əgər orada Müsəlmanlar varsa, onlardan iki adamı şahid məbləğ. Əgər

orada yalnız müsəlman olmayanlar varsa, onların ikisini şahid məbləğ. Bu

Maidə Surəsi 106-109 ............................................... 271

məna incəlikləri, mövzunun təmin etdiyi karineden çıxır.

Yenə eyni qar/qazancına "en endim darabtum...=yeryüzünde səfər

edərkən başınıza ölüm müsibəti gəlirsə" ifadəsinin "ev aheranı

min ğayrikum=sizden olmayan iki başqa adam" ifadəsi ilə əlaqəli

bir qeyd olmasını tələb edir. Çünki Müsəlman, normal şərtlərdə

Müsəlman cəmiyyətdə yaşadığı üçün, yurdunda oturarkən Müsəlman

olmayanlardan iki adamı şahid tutmaq məcburiyyətində qalmaz. Amma səfər

və səyyahçılıq vəziyyəti belə deyil. Belə vəziyyətlərdə bu cür

hadisələrlə qarşılaşıla bilər, şahid və bənzəri ehtiyaclar üçün müsəlman olmayanlardan

faydalanma zəruriliyi ortaya çıxa bilər.

Mövqe karinesi, yəni Allahın kəlamından əldə etdiyimiz anlayışa

bağlı olaraq hökm ilə mövzu arasındakı əlaqədən aydın olur ki,

buradakı müsəlman olmayanlarla Ehlikitap nəzərdə tutulur. Çünki uca Allahın

kəlamı heç bir zaman müşriklərə kəramət (üstünlük) ətf etməz.

Ayədəki "namazdan onları alıkorsunuz." ifadəsi, onları maneələrsiniz,

dayandırarsınız deməkdir. Yəni ifadədə iştirak edən "həbs etmək"

dayandırmaq, saxlamaq deməkdir. "Allaha and içərlər"

yəni şahidlər... "əgər şübhəyə düşsəniz" yəni qəyyumun vəsiyyətlə əlaqədar

şərhi və ya vəsiyyət mövzusu olan mal ya da vəsiyyətin xüsusiyyəti

haqqında şübhəyə düşsəniz... Ediləcək andın məzmunu isə,

"qohum da olsa, şahidliyimizi heç bir pula satmayacağıq." ifadəsidir.

Yəni vəsiyyət edən adamın iddiası haqqındakı şahidliyimizi, o

adam qohumumuz belə olsa, bir neçə pula satmarıq.

Şahidliyi az bir əvəz qarşılığında (bir neçə pul üçün) satmaq

demək şahidin mal, mövqe və ya qohumu sürüşərmə duyğusu ilə şahidliyində

doğrudan sapması deməkdir. Belə olunca dünyəvi bir

əvəz qarşılığında şahidliyini xərcləmiş olar ki, o əvəzin miqdarı nə

olursa olsun, Quran deyimi ilə "az bir əvəz"dir.

Bir təfsir məlumatı bu and mətnindəki "bi-hi" əvəzliyinin anda

raci olduğunu irəli sürmüşdür. O zaman andın mənas(n)ı "Bu andımızı

az bir əvəz qarşılığı satmarıq" şəklində olar. Bu şərh,

andın iki dəfə edilməsini tələb edir ki, ayədə buna dair bir dəlalət

yoxdur.

"Allahın şahidliyini saxlamayacağıq." Yəni gerçəyə zidd şahidlik

etmərik. "yoxsa biz əlbəttə günahkarlardan olarıq." Yəni

272 ............................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

günah yüklənmiş olarıq. Bu cümlə, "şahidliyimizi heç bir pula

satmayacağıq." ifadəsinə matuftur ki, şərh məqsədli atif kimi bir

mövqeyə malikdir.

"Allahın şahidliyi" ifadəsində şahidliyin Allaha izafə edilməsinin

iki mənas(n)ı ola bilər. Birincisi, olub bitənlərə şahidlər necə şahid

isə Allah da şahiddir. Bu mənada şahidlik şahidlərin olduğu kimi Allahın

də şahidliyidir. Əslində onun malik olma prioriteti olduğu üçün

bu şahidlik həqiqətən və əsaladan Allaha və tabaiyyet yolu ilə şahidlərə

aiddir. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Şahid olaraq Allah

kifayətdir." (Nisa, 79) "İnsanlar ONun məlumatının yalnız dilədiyi

qədərini qavraya bilərlər." (Bəqərə, 255)

Şahidliyin Allaha izafə edilməsinin o biri mənas(n)ı bu ola bilər: Şahidlik,

Allahın qulları üzərindəki bir haqqıdır. Qulların bu vəzifəs(n)i dəyişdirmədən

və saxlamadan yerinə yetirmələri lazımlıdır. O

zaman Allahın şahidliyi demək, Allahın dini demək kimi bir məna

daşıyar. Bu deyimdə din Allaha izafə edilir. Halbuki onun bağlıları qullarıdır.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Şahidliyi Allah üçün

edin." (Talaq, 3) "Əsla/çəkin şahidliyi saxlamayın." (Bəqərə, 283)

"Əgər daha sonra bu şahidlərin günah işlədikləri aydın olsa..."

Ayənin orijinalında keçən "usire" hərəkətinin məsdəri olan "usur" sözü,

"al/götürə" hərfi cerr ədatı ilə istifadə edildiyində, bilmək və tapmaq

mənasını verər. Bu ayə, şahidlərin xəyanət etdikləri və şahidliklərində

yalan danışdıqlarının ortaya çıxması ilə əlaqədar hökmü bildirən bir

şərhdir.

"İstehakka adla" yəni xəyanət etdilər, günah işlədilər.

"İstehakk'ar-racul" ifadəsi, "adam günah işlədi" mənasını verər.

"İstehakka fulanın adla al/götürə fulan" ifadəsi, kinayə yoluyla birinin

bir başqası haqqında cinayət işlədiyi və ona xəyanət etdiyi mənasında

istifadə edilər. İşdə buna görə "istahakka aleyhim'ulevleyani=

ölüyə və vəsiyyətə daha yaxın olan iki şahidin yalan danışaraq

və xəyanət edərək haqqlarını tapdaladıqları" ifadəsində,

"istahakka" hərəkəti "al/götürə" ədatıyla keçişli qılındı. Əslində "hisdə-hakk'arraculu"

ifadəsi, öz haqqında günah və ya cəzanın isbat edilməsini

və onu layiq olduğunu istəməsi mənasını verər. Bu səbəbdən bu ifadənin

kinai istifadəsi, tələbin söz mövzusu edilib matlubun iradə edilməsi;

vasitə və yolun, məqsəd və hədəf yerinə konuluşuna nümunə təşkil

Maidə Surəsi 106-109 .......................................................... 273

edər.

"İstehakka adla" ibaresinde "ad (=günah)" sözünə yer/yeyər

veril-mesi, daha əvvəlki and mətnindəki "yoxsa biz əlbəttə günahkarlardan

olarıq." ifadəsinə söykən/dözər.

"iki başqa adam onların yerinə keçər." Yəni ilk iki şahidin yalan

söylədikləri və xainlik etdikləri təsbit edildiyi təqdirdə, başqa iki

şahid onların yerinə keçər və ilk iki şahidin yalan danışdıqlarına və

xəyanət etdiklərinə dair onların əleyhində and içərək şahidlik

edərlər.

"(vəsiyyətə) daha yaxın olan iki adamın (şahidin) haqqlarına təcavüz

etmək istədiyi kəslərdən olmaq üzrə..." Bu ifadə, hal

mövqesindədir. Yəni bu yeni iki şahid, ölüyə vəsiyyət baxımından

prioritetli və yaxın olan ilk iki şahidin şahidliklərindən zərər gördükləri

kəslərdən olmaq üzrə. Fahrı Razi, təfsirində bu ifadəni bu

şəkildə açıqlamışdır.

İlk iki şahidin zərər toxundurduğu kəslərdən məqsəd, ölünün

vəliləri və yaxınlarıdır. Ayənin xülasəylə mənas(n)ı budur: Əgər iki şahidin

yalan danışaraq ölünün yaxınlarına haqsızlıq etdikləri təyin olunsa,

günaha girdikləri ortaya çıxmadan əvvəl ölüyə daha yaxın olan bu

ilk iki adamın haqsızlıq etdiyi ölü yaxınlarından iki başqa şahid, ilk

iki şahidin yerinə keçər.

Bu məna, ifadədəki "istahakka" hərəkəti məlum qəlibində oxunduğu

təqdirdə belədir. Bu oxunuş, Hafs tərəfindən rəvayət edilən

Asamın okuyuş formasıdır. Amma respublikanın qiraət formas(n)ı, məchul

qəlibindədir; yəni "ustuhikka" şəklindədir. Bu vəziyyətdə, aydın olduğu

qədəriylə "evlə-yan" sözü, arxada qoyulmuş müptada və

"feaheranı yekumani..." ifadəsi, önə keçirilmiş xəbər olar. Xəbər

cümləsinin önə keçməsinin səbəbi isə, ona edilmək istənən vurğudur.

O halda ayənin mənas(n)ı belə olar: Əgər bu şahidlərin günah

işlədikləri aydın olsa, artıq ölüyə yaxın olan, iki başqa adam olar.

Haqqlarına təcavüz edilmək istənən ölünün vəlilərindən olan bu iki

adam, ilk iki şahidin yerinə keçər.

Əbu Bəkir, Həmzə, Xələf və Yaqub yolu ilə gələn bir başqa rəvayətə

görə söz mövzusu söz Asam tərəfindən "əvvəlin" şəklində,

yəni "axır" sözünün zidd idi olan "əvvəl" sözünün çoxluq

sıygası olaraq oxunmuşdur. O zaman ölünün vəliləri, qabaqda gələnlə