I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 105 ................................................ 243

ları ümid etməyər [ilahi şüarları abadlıq edənlər] deyə çağırarlar." [İsbat'ül-

Vasiyye, s. 105]

Bihar'ul-Envar adlı əsərdə -iki sənəd silsiləsi zikr edərək- İrşadı

Deylemidən nəql edilən bir qüdsi hədisdə belə deyilir: "...Kim

mənim razılığıma uyğun əməllər etsə, bu üç xüsusiyyəti onun ayrılmaz

xüsusiyyətləri edərəm: Ona içinə cəhalətin qarışmadığı bir şükr, unutqanlıqla

qarışıq olmayan bir zikr və varlıqlarımın sevgisini mənim

sevgimə seçməyəcəyi bir sevgi öyrədərəm."

"O məni sevincə, mən də onu sevərəm. Ürəyinin gözünü cəlalıma

açaram. Seçmə qullarımı ondan saxlamam. Gecənin zülmət qaranlıqlarında

və gündüz işıqlığında onunla pıçıldaşaram. Beləcə

varlıqlarla danışmaz və insanlarla düşüb qalxmaz olar. Mənim

və mələklərimin danışmalarını eşitməsini təmin edərəm. Varlıqlarımdan

gizlədiyim sirlərimi ona açaram. Ona həya paltarı geydirərəm

də bütün varlıqlar özündən həya edər. Yer üzündə bağışlanılmış

olaraq gəzər. Ürəyini geniş və bəsirətli edərəm. Cənnətin və

cəhənnəmin heç bir yanını ondan saxlamam. Qiyamət günü insanların

qarşılaşacaqları şiddət və dəhşət haqq-qında, cahilləri, alimləri,

zənginləri və kasıbları nələrdən hesaba çəkəcəyə(i)m mövzusunda

ona məlumat verərəm. Onu məzarında yatırtdıqdan sonra özünü sorğuya

çəkəcək olan Münkər və Nekir adlı mələkləri yanına endirərəm.

O ölüm ağrısını, qəbir və lahid qaranlığı və matla qorxusunu

(yenidən dirilmə) görməz və yaşamaz. Sonra tərəzisini qurar, dəftərini

açıb araşdırar və əməl dəftərini sağ yanından verərəm, o da onu

açılmış bir şəkildə oxucu. Sonra onunla axtarış/arama tərcüməçi qoymam.

İşdə məni sevənlərin sifətləri bunlardır."

"Ey Əhməd, səyin bir olsun (düşüncə mövzun tək olsun). Dilinin,

danışdıqlarının mövzusu tək olsun. Bədənini canlı tut, heç qəflətə

düşməsin. Kim məndən qafil olsa, onun hansı vadidə həlak

olduğunu u-mursamam."

Bu son üç rəvayət hər nə qədər əlimizdəki mövzuyla birbaşa olaraq

əlaqədar deyillərsə də biz onlara bu yüzdən yer verdik. Daha əvvəl

toxunduğumuz qanunu, təmiz və irdələyici oxucularımızın təsdiqləməsini

istədik. O qanun bu idi: Gerçək bacarıq, fikri məlumat vasitəçiliyi ilə

tam olaraq əldə edilə bilməz. Bu rəvayətlərdə uca Allahın dostlarına

məxsus elə hədiyyələrdən danışılır ki, bunlar fikri səylərlə qətiliklə

kazanılamaz. Bunlar doğru və etibarlı rəvayətlərdir. Bun

244........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ların doğruluğuna, irəlidə Ə'RAF surəsinin təfsiri əsnasında geniş bir

şəkildə açıqlayacağımız üzrə ilahi kitab şahiddir.

Tefsir'ul-Kummi'de, "Ey inananlar! Siz özünüzü güdün..." ayəs(n)i

haqqında İmamdan (ə.s) belə nəql edilər: "Yəni özünüzü islah

etməyə baxın. İnsanların qüsurlarını irdələməyin. Onları dilinizə

dolamayın. Çünki əgər siz yaxşı olsanız, onların yoldan çıxmışlıqları

sizə zərər verə bilməz."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət yuxarıdakı şərhimizlə eyni paraleldədir.

O şərhimizdə bunu vurğulamışdıq: Bu ayə, insanların

vəziyyətlərini düzəltmək üçün bilinən Allaha çağırış və yaxşılığı əmr edib

pislikdən çəkindirmədən daha çox bir gayretkeşlik göstərməyi

qadağan etməyi məqsəd qoyur. Allaha çağırma və yaxşılığı əmr edib pislikdən

çəkindirmə fərzini tərk etməyə icazə vermə kimi bir məna

daşımır.

Nehc'ül-Beyan adlı əsərdə İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət

edilər: "Bu ayə takiyye haqqında enmişdir."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdən çıxan nəticə budur: Bu ayə pozğunların

haqqa dəvət edilmələri və özlərinə yaxşılığın əmr edilib pislikdən

çəkindirilmələri əsnasında edəcəkləri daşqınlıqlardan qorxulduğu

vəziyyətlərə məxsusdur. Çünki bu vəzifənin edilə bilməsi üçün

şəri baxımdan zərərə məruz qalma qorxusunun olmaması şərtdir.

Amma yuxarıdakı şərhimizdə ifadə etdiyimiz kimi ayədən aydın olan

məna, bu şərh et uyğun gəlməz.

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində aralarında İbni Məsudun, İbni

Ömərin, Ubeyy b. Kaabın və Mekhulun da ol/tapıldığı bir qrup sələfi

təfsir aliminin bu fikiri müdafiə etdiyi ifadə edilmişdir. Amma bu mövzuda

Peyğəmbərimizdən (s. a. a) nəql edilən rəvayətlər bu anlama

dəlalət etmir.

Məsələn Tirmizi -səhih olduğunu ifadə edərək-, İbni Macə, İbni Cərir,

əl-Mu'cem adlı əsərində Bağavi, İbni Munzir, İbni Əbu Xatəm,

Taberani, Ebu'ş-Şeyh, İbni Mürdeveyh, Hakim -səhih olduğunu meydana çıx-

terek- və bərabər/yoldaş-Şaab adlı əsərdə Beyhaki, Əbu Umeyye Şa'bani'den

belə rəvayət edərlər: "Mən Əbu Səhləbə Sərtiyə gedərək özünə,

'Bu ayə haqqında nə deyirsən?' deyə soruşdum. 'Hansı ayə haqqında?'

dedi. Ken idisinə, 'Ey inananlar! Siz özünüzü güdün. Siz

doğru yolda olduğunuz təqdirdə, sapan kimsə sizə zərər verməz.'

Maidə Surəsi 105 ................................................. 245

ayəs(n)i haqqında, qarşılığını verdim. Mənə belə dedi: Mən bu ayənin

mənasını məlumatına etibarlı birindən soruşdum. O da bu sualı Peyğəmbərimizdən

(s. a. a) soruşmuşdu; Peyğəmbərimiz ona bunları söyləmişdi:

Xeyr; yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirin. Bu vəzifəs(n)i xəsisliyə

itaət edildiyini, nəfsin arzularına uyğun gəlildiyini, dünyanın

axirətə seçildiyini və hər kəsin öz fikirində israr etdiyini

görəcəyin günə qədər yerinə yetir. Elə bir gün gəlincə, yalnız

özünlə maraqlan, xalqın vəziyyətini bir tərəfə burax. Çünki sizin önünüzdə

səbir günləri var. O günlərdə səbr edən kimsə, atəş qorunu

ovucuna alan/sahə kimsə kimidir. O günlərdə yaxşı əməl işləyən kimsəyə,

sizin kimi əməl işləyən əlli adamın savabı verilər."

Mən deyərəm ki: İbni Mürdeveyhin Muaz b. Cebelə söykən/dözərək

Peyğəmbərimizdən (s. a. a) nəql etdiyi bir hədis də bu paraleldədir.

Bu rəvayət, yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirmə vəzifələrinin bu

ayələ qaldırılmadıqlarına dəlalət edər.

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində Əhməd, İbni Əbu Xatəm,

Taberani və İbni Mürdeveyh Əbu Komandir Eş'ari'den belə rəvayət etdikləri

ifadə edilər: "Komandir ilə yoldaşları bir axtar/ara tərəddüdə düşdülər. Və

buna görə Komandir, Peyğəmbərimizlə (s. a. a) görüşmədi. Lakin bir müddət

sonra Peyğəmbərimizə gəlincə, Peyğəmbər (s. a. a) özünə,

"Səni bura gəlməkdən saxlayan nə oldu?" deyə soruşdu. Komandir, "Ey

Allahın elçisi, 'Ey inananlar! Siz özünüzü güdün. Siz doğru yolda

olduğunuz təqdirdə, sapan kimsə sizə zərər verməz.' ayəsini

oxudum" dedi. Peyğəmbərimiz (s. a. a), Komandirə bu qarşılığı verdi:

"Hara getdiniz? Onun mənas(n)ı 'Əgər siz doğru yolda olsanız yoldan

çıxmış olan kafirlər sizə zərər verməz' şəklindədir."

Görüldüyü kimi, bu hədisdə ayənin yalnız kafirləri haqqa çağırma

vəzifəsinin tərk edilməsinə sənəd verildiyinə işarə edilir.

Ayə dini hökmlərin detallarında yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirməyi

tərk etməyə sənəd vermiş ola biləcəyini rədd edir.

Üstəlik haqqa dəvəti fərz edən və eyni paraleldə cihadı əmr edən

ayələrin bu mövzudakı mövqes(n)i, yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirən

ayələrdən aşağı deyil. [Yəni bu barədə də sənəd söz mövzusu

deyil.]

Yenə eyni əsərdə ifadə edildiyinə görə İbni Mürdeveyh Əbu Səidi

Hudridən belə rəvayət edər: "Mən bu ayəs(n)i, yəni 'Ey inananlar! Siz

özünüzü güdün. Siz doğru yolda olduğunuz təqdirdə, sapan

246 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

kimsə sizə zərər verməz.' ayəsini Peyğəmbərimizin (s. a. a) hüzurunda

gündəmə gətirdim. Peyğəmbər (s. a. a) bu mövzuda 'Onun şərhi

indiyə qədər gəlmədi və İsa Peyğəmbərin yer üzünə enəcəyi

günə qədər də gəlməyəcək, buyurdu."

Mən deyərəm ki: Bir əvvəlki rəvayətin məzmunu haqqında etdiyimiz

şərhlər, bu rəvayət üçün də etibarlıdır.

Yenə eyni əsərdə ifadə edildiyinə görə İbni Cərir, İbni Münzir və

İbni Əbu Xatəm "Siz özünüzü güdün. Siz doğru yolda olduğunuz

təqdirdə, sapan kimsə sizə zərər verməz." ayəs(n)i haqqında

Huzeyfedən belə rəvayət etmişlər: "Əgər yaxşılığı əmr edib pislikdən

çəkindirmə vəzifənizi yerinə yetirsəniz."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət münasib, balanslı bir məna daşıyır və

bizim etdiyimiz şərhlərlə eyni qapıya çıxır. Bu rəvayətin bir

bənzəri də Səid b. Museyyebdən nəql edilmişdir.

BİR ELMİ ARAŞDIRMA

Bu araşdırma, tarixi işarələrdən, psixoloji məlumatlardan və digər

elmi işlərdən edilmiş bir neçə hissəlik bir yığmadıyar.

1- Bildiyimiz qədəri ilə insanoğlu, hətta primitiv insanlar ilk gündən

zamanımıza qədər zaman zaman "Mən və nəfsim" sözlərini

istifadə edər. Bu sözlərlə təbii bir gerçəyi dilə gətirər. İnsanın bu

sözləri istifadə edərkən nə dediyini və izah etmək istədiyini bildiyi

şübhəsizdir. Tək bütün səyini orqanik həyatını təşkil etmək

uğruna xərcləməsi və maddi ehtiyaclarını qarşılamaq üçün orqanik

fəaliyyətlərlə məşğul olması, "Mən və nəfsim" sözləri ilə dilə gətirmiş

olduğu bu nəfs (eqo) mövzusunda dərinliyinə düşünməkdən

özünü saxlamaqdadır. Bu vəziyyət, bəlkə də zehinində nəfsin canlı

orqanizmdən başqa bir şey olmadığını sanmasına da gətirib çıxarmışdır.

İnsan bəlkə də bunu gördü: Görünərə görə, yaşayan insan ilə

ölü insan arasındakı fərq, insanın həyatda olduğu müddətcə al/götürüb verdiyi

nəfəsdir. Bu nəfəsi itirincə və ya yolları tıxanınca, heç bir

şey hiss etməyən bir ölüyə çevrilir. Bədəni işləməz olur, şəxsiyyəti

və mənliyi ortadan qalxır. Buna görə nəfs deyilən şeyin o al/götürüb

verdiyi nəfəs olduğu nəticəsinə çatmışdır. O da bir külək və ya bir

növ külək olaraq göründüyü üçün adına ruh dedi və nəfsin ruh və

Maidə Surəsi 105 .................................................................. 247

bədənin cəmi olduğuna hökm etdi.

Və ya insan gördü ki, orqanizmindəki duyğu və hərəkət, orqanlarını

qucaqlayan və ya ana və kılcal damarlarında gəzən qanın nəticəsidir.

İtməsi ilə insandakı insanlıq xüsusiyyətinin itdiyi

həyatın varlığı və yoxluğu bu qırmızı maye ilə əlaqəlidir. Bu səbəblə

nəfs deyilən şeyin qan olduğuna hökm edərək nəfsə qan,

daha doğrusu qana nəfs adını verdi və beləcə nəfsi, axan və

axmayan deyə iki qisimə ayırdı.

Bu vaxt sperma deyilən mayenin vəziyyəti insanın diqqətini çəkmiş

ola bilər. Bu maye, rəhm tərəfindən tutulur və mərhələdən mərhələyə

keçən təbii bir inkişaf/gəlişim müddəti reallaşdırır və bu müddət sonunda

insan meydana gəlir. Bəlkə də bu müşahidə insanoğlunu, nəfsin spermada toplanan

təməl elementlər, olduğu qənaətinə sövq etmişdir. Çünki bu

təməl elementlər orqanik quruluşdakı varlıqlarını həyat boyu davam

etdirirlər. Bəlkə də kimi insan bu elementlər heç pozulmağa uğramayacaqlarını,

insan nəfsinin onlar var olduqca varlığını davam etdirəcəyini,

heç bir pozulmağa və yox olmağa məruz qalmayacağını sanmışdır.

Halbuki əgər insan nəfsi xüsusiyyətləri ifadə edilən bu elementlərdən ibarət

olsaydı, müəyyən bir şəkildə birləşmələrini şərt qaçsaq da, qaçmasaq

də bu görüş bir çox muhalleri qaçınılmaz edərdi. Bu qeyri-mümkünlüklər,

əlaqədar elmdə açıqlanmışdır.

Bu və bənzəri fərziyyələr, insanın insan olaraq "Mən və nəfsim'

şəklindəki sözlərinin gerçək olması ilə ziddiyyət təşkil etməz. İnsan bu sözündə

qətiliklə yanılmır. Çünki biz bir təbii gerçəyi ümumiyyətlə

doğru bir şəkildə idrak edə bilərik. Lakin onun gerçək mahiyyətini və

detallı xüsusiyyətini araşdırmağa qoyulduğumuzda yanılmaya düşə bilərik.

Bu uzaq bir ehtimal deyil. Ortada elə çox elmi mövzular var ki,

zahiri və ba idini qəbul edər/hisslər kimi, onları -boş sözçülər ilə şübhəçilərin görüşlərinin

əksinə- çılpaq gözlə müşahidə etməmizə baxmayaraq elm

adamları bu mövzuların mahiyyətini nəsillər boyunca mübahisə/müzakirəyə davam

edirlər.

Araşdırma qabiliyyətinə sahib olmayan sıravi insanlar, nəfslərində

seçmə incelemecilerin müşahidə etdikləri xüsusiyyətləri müşahidə edirlər. Aralarında

qətiliklə fərq yoxdur. Lakin sıravi insanlar nəfsin detallı

xüsusiyyətlərini bilməzlər, onun varlığının xüsusiyyətlərini açıqlamaqdan

acizdirlər.

248 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Qısacası şübhə yox ki, insan yaranmasının bütün dövrlərində

öz xaricində olmayan, "Mən və nəfsim" deyə ifadə etdiyi bir xüsusiyyətini

müşahidə edir və bu xüsusiyyətinə dönüb baxdığında, müşahidələrində

qəbul etdiyi xüsusiyyətləri üzərində dərinliyinə bir araşdırmağa

daldığında dəyişməyə, bölünməyə, zamanla və məkanla bir yerdə

ol/tapılmağa uyğun orqanik xüsusiyyətlərinə bənzəməyən bir şey tapır.

Bu şeyin, orqanları və parçalarıyla maddi hökmlərə bağlı

maddi bədənin xaricində bir şey olduğunu təsbit edir.

Çünki insan bəzən orqanlarından birini unudur və ya

bütün bədənindən qafil ola bilir. Amma nəfsini heç unutmur, ondan

qafil qaldığı heç olmur. İnsanın zaman zaman "Özümü unutdum,

özümdən qafil oldum, özümü itirdim" dediyinə baxma.

Bu sözlər məcazi mənadadır və fərqli nəfs maraq/əlaqələrini ifadə edərlər.

Görmürsənmü ki, sən unutqanlığı, qəfləti və fərqində

olmamağı nəfsinə izafə edirsən və həssas olan nəfsin bir şeyin

şüuruna çatıb adına nəfs dediyin bədən və bənzəri başqa bir şeyin

fərqinə varmadığına hökm edirsən.

Huşunu itirən bir adamın özündən və nəfsindən qafil olduğu yolundakı

qənaətə baxma. Bəli, belə bir adam huşsuzluğu keçdikdən sonra

huşsuzkən nəfsinin şüurunda olduğunu xatırlamaz. Yoxsa nəfsinin

fərqində olmadığını xatırlayır deyil. Bu iki vəziyyət bir-birindən

fərqlidir. Bəzən bəzi huşsuzlar huşunu itirmələri dövründən yuxuya

bənzər şeylər xatırlayarlar ki, biz belə halları yuxularımızdan

xatırlayırıq.

Necə olursa olsun, insanoğlu insan olması hasebi ilə "Mən" sözü

ilə dilə gətirdiyi nəfsinin mahiyyətini zehinində konkretləşdirən

bu nəfs şüurundan əsla məhrum qalmaz. Əgər bədəni məşğələlərinə

və maddi həsrətlərinə dalmağı bir nebze bir tərəfə buraxaraq

birazca bu müşahidələri üzərində dayansa, nəfsinin maddəyə və maddiyyətə

heç bənzəməyən bir şey olduğuna hökm edər. Çünki nəfsinin

xüsusiyyətləri və əlamətləri ilə maddi şeylərin xüsusiyyətləri və əlamətləri

arasında başqalıq olduğunu müşahidələri ilə bilmiş olar.

Lakin gündəlik işlərlə məşğul olmaq, maddi həyatın həsrətləri uğruna

səy sərf etmək və orqanik ehtiyacların aradan qaldırılması arxasında

qaçmaq, insanı bu mövzunu laqeyd yanaşmağa və sözünü etdiyimiz səthi

və primitiv görüşlərə ilişməyə və ümumi müşahidələrlə kifayətlənmə