I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 105 ........................................................ 255

hər birinin özünə xas nəfs tərbiyəsi üsulları vardır və bu

metodların hər biri, bir növ nəfsə hakimiyyət qazandırar. 1

Bütün bu şərhlərdən çıxan nəticə budur: Bütün dinlərin,

məzhəblərin və yaxşı əxlaq tərəfdarlarını ən son məqsədi, nəfsin arzularına

etiraz edərək onu təmizləmək, onu pis xasiyyətlərdən və məqsədə

uyğun gəlməyən hallardan təmizləməkdir.

5- Bəlkə də dönüb belə deyəcəksən: Müxtəlif məzhəblərin və yolların

tərəfdarlarının ənənələrinin və tətbiqlərinin ortaya qoyduqları

şey, dünyadan əl-ətək çəkməkdir. Bu da araşdırmanın başında

toxunulan mənada nəfsi bilmək və onun vəziyyəti ilə məşğul

olmaqdan başqa bir şeydir.

Daha açıq bir ifadə ilə belə deyə bilərsən: Bu və ya bu şəkildə ibadət

etməyə çağıran müxtəlif dinlər və məzhəblər, insanı bir cür

dünyadan əl-ətək çəkməyə çağırırlar. Bu məqsədlə yaxşı işlər etməyi,

nəfsin arzularını, günahları və əxlaqsızlıqları buraxmağı təlqin

edirlər. Böyləliklə ən gözəl mükafata layiq hala gəlinəcəyini

vurğulayırlar. Bu mükafat ya axirətdə olar. Yəhudilikdən, Xristianlıqdan

və İslamdan ibarət olan/yaranan peyğəmbərliyə bağlı dinlərin dedikləri

kimi. Ya dünyada bir mükafat söz mövzusu olar. Bütpərəst dinlərin

və tenasuh (ruh köçü) qanununu mənimsəyən görüşlərin və başqa

axınların nəzərdə tutduqları kimi.

Bu səbəbdən, inandığı dinin prinsiplərinə görə ibadət edən sıravi

bir dindar, müəyyən nisbətdə dünyadan əl çəkmə nəticəsini doğuran

dini əmrləri yerinə yetirər. Lakin nəfs deyilən mücərrəd bir varlığın

olması və onu bilmə deyə bir hədəf, bu hədəfin ucunda xoşbəxtliyə

və kamala çatma deyə bir nəticə ağılının ucundan keçməz.

Bunun yanında müxtəlif yollarla və ənənələrlə nəfslərinə qarşı

mübarizə verən riyazət tərəfdarlarından biri, nəfsə ağır gələn müxtəlif

tətbiqlərə dözər. Lakin bu tətbiqlərdəki tək məqsədi,

bu işlər üçün nəzərdə tutulan mövqes(n)i əldə etmək və səylərinin

nəticələrinə çatmaqdır. Başqalarına istədiklərini etdirə bilmə ay-

1- Bu inanc qrupları haqqında daha geniş məlumat al/götürmək istəyənlər Razinin,

əs-Sırr'ul-Mektum adlı əsərinə, Zahiret'ul-İskenderiye adlı əsərə, Hindli Hakim

Tamdamın əl-Kevakib'us-Sab' kitabına, Teshir sənəti haqqındakı Sek-kakinin

Risaləsinə, İbni Ərəbinin et-Dürr'ül-Mektum adlı əsərinə, son dövrdə yazılan

ruh çağırma mövzulu əsərlərə müraciət edə bilərlər.

256 .................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

rıcalığı kimi... Bu kimsə riyazətə başladığı andan bitirdiyi ana qədər

sözünü etdiyimiz nəfs məsələsinin fərqində olmağa bilər.

Üstəlik belələri arasında nəfsin qan kimi, buxar növü ruh kimi

və ya təməl elementlər kimi maddi və təbii bir fenomen olduğu

fikirində olanlar vardır. Bunların yanında nəfsin, maddi elementlərdən

meydana gəlmiş bədənə bənzər, lakin bədənə sızmış və canlılığı

daşıyan lətif bir cisim olduğunu düşünənlərə də rast gəlirik. O

halda bunların hamısının etdikləri riyazətlə nəfsi bilməyi hədəf əldə etdikləri

necə deyilə bilər?

Lakin yuxarıda vurğuladığımız bu gerçəyi xatırlamalısan: İnsan

bütün bu vəziyyətlərdə bəzi tətbiqlərə girişir. Bu tətbiqlər

nəfsi xarici aləmdən və müxtəlif həzzlərdən saxlayıcı xüsusiyyətdədir.

İnsan, bu tətbiqlərlə maddi səbəblərlə və normal təbii faktorlarla

çatıla bilməyəcək xüsusiyyətlər və nəticələndirər əldə etmək arxasındadır.

Bunları edərkən tək məqsədi, xarici dünya qaynaqlı səbəblərdən və

faktorlardan qoparaq nəfsi ilə baş-başa qalmaq və beləcə normal

maddi faktorların çatdıra bilməyəcəkləri xüsusi nəticələndirər əldə etməkdir.

Dinin qanunlarını tam mənasıyla tətbiq edən bir dindar, insani bir

vəzifə olaraq nəfsi üçün gerçək xoşbəxtliyi seçməsi lazım olduğunu düşünər.

Bu da axirətə inananlar üçün axirətdəki gözəl həyatdır. Bütpərəstlər

və tenasuh nəzəriyyəsi tərəfdarları kimi axirəti inkar edənlərə

görə isə, yaxşılıqları bir araya gətirib pisliklərdən uzaq tutan

bir dünya xoşbəxtliyidir.

Ayrıca belə bir kimsə heyvani həzzlərə dalmanın özünə

axtardığı xoşbəxtliyi təmin edə bilməyəcəyinə, özünü məqsədinə çatdıra bilməyəcəyinə

inanar. Bunun üçün ümumiyyətlə nəfsinin arzularına qarşı

çıxması və onun normal səbəblər vasitəsilə istədiyi hər şeyin arxasından

qaçmağı buraxması, qaçınılmaz olar; normal maddi səbəblər

kənarında qalan bir və ya bir neçə səbəbə müraciət etməsi lazımdır. Bu

səbəbə və səbəblərə yaxınlaşması, onlarla inteqrasiya olunması zərurət edər.

Bu yaxınlaşma və inteqrasiya olunma ancaq o səbəbə və ya səbəblərə boyun

əyməklə, əmrlərinə təslim olmaqla reallaşa bilər. Bu da ruhi

və eqoist bir işdir. Bəzi bədəni hərəkətləri etmək və bəzilərini

tərk etməklə praktikaya əks olunar. Bu hərəkətlər də namaz, dini mərasimlər

və ya bu kateqoriyaya girən dini ibadətlərdən ibarətdir.

Maidə Surəsi 105 ................................................... 257

Dinin əmri olan əməllər, riyazətlər, nəfslə mübarizələr, bunların

hamısı nəfslə məşğul olmağa istiqamətli səylərdir. İnsan fitri olaraq

etdiyi və etmədiyi hər şeyin öz faydasına olduğu düşüncəsindədir.

Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi, insan bir an belə nəfsini müşahidə etməkdən

və özünə istiqamətli şüur sahibi olmaqdan geri qalmaz. Bu

şüurunda əsla yanılmaya düşməz. Əgər yanılmaya düşsə, nəzəri

fikirinə və fikri araşdırmasına söykən/dözərək etdiyi nəfs təfsirində

yanılar. Bu şərhdən ortaya çıxır ki, bütün dinlər və məzhəblər,

ənənələrinin və yollarının fərqliliyinə baxmayaraq ümumi mənada

nəfslə məşğul olmaqdan başqa bir məqsədə sahib deyildirlər. O dinlərin

və məzhəblərin bağlıları bunu bilsinlər və ya bilməsinlər fərq

etməz.

Müxtəlif riyazət və nəfslə mübarizə proqramları tətbiq edənlər

var ki, bunlar heç bir dinə bağlı deyildirlər və nəfsin gerçək mahiyyətinə

də inanmazlar. Bunların da tətbiq etdikləri riyazət proqramlarındakı

tək məqsədləri, özlərinə vəd edilən nəticəyə çatmaqdır.

Vəd edilən nəticə ilə bəzi davranışları etmə və etməmə arasında

təbii səbəb nəticə əlaqəsi kimi təbii bir əlaqə yoxdur.

Bu əlaqə maddi olmayan iradi bir əlaqədir. Bu, riyazət proqramı

tətbiq edənin, tətbiq etdiyi proqramla qorunan şüuruna və iradəsinə

bağlı bir əlaqədir. Riyazət proqramı tətbiq edənin nəfsi ilə

vəd edilən nəticə arasında etibarlı və təsirlidir.

Yəni sözünü etdiyimiz riyazətin mahiyyəti, nəfsi şüurunda və arzulanan

nəticəs(n)i əldə etmək istəyi barəsində dəstəkləmək və

mükəmməlləşdirməkdir. Belə də deyilə bilər: Riyazətin təsiri, arzu

edilən nəticənin makdur (güc çatdırıla bilər) olduğu şüurunu nəfsə qazandırmaqdır.

Buna görə, əgər riyazət reallaşar və tamama ərisə,

nəfs elə bir mövqeyə gəlir ki, arzulanan nəticəs(n)i mütləq olaraq

və ya kiçik yaşdakı bir uşağa aid ruhu çağıraraq aynaya əks etdirilməsi

kimi xüsusi şərtlərdə reallaşmasını iradə etsə, arzulanan

şey reallaşar.

Peyğəmbərimizdən (s. a. a) nəql edilən bu rəvayətin mənas(n)ı da

bu gerçəyə dönükdür. Rəvayətə görə Peyğəmbərimizin (s. a. a) hüzurunda

Hz. İsanın (ə.s) həvarilərindən birinin su üzərində batmadan

gedə bildiyi deyilincə, Peyğəmbərimiz (s. a. a), "Əgər yəqini

258 .......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

daha çox olsaydı, havada da gedərdi..." dedi. 1

Görüldüyü kimi Peyğəmbərimizin bu sözü, bu işin Allaha istiqamətli

qəti iman ilə təbii səbəblərin tək başlarına təsirli olmadıqları

gerçəyi üzərində sıxlaşır. Buna görə insanın mütləq ilahi gücə

yönelişi nə qədər güclü olsa, təbii obyektlər ona o dərəcə boyun

əgər. Bu gerçəyi yaxşı anlamaq lazımdır.

Bu mövzudakı ən geniş mənalı söz, İmam Sadiğin (ə.s) "Niyyətin

güclü olduğu heç bir şey qarşısında bədən zəif və aciz

qalmaz. "2 sözüdür. Peyğəmbərimiz (s. a. a) da mütevatir bir hədisində,

"Əməllər niyyətlərə bağlıdır. "3 buyurmuşdur.

Ortaya çıxır ki, əməllərin və ibadətlərin dini təsirləri və riyazətlərin

və nəfsə dönük mübarizələrin təsirləri ilə insan nəfsi arasındakı

əlaqə qərbidir, yəni söz mövzusu əlaqə bu səylərin

qərbi funksiyaları olaraq özünü göstərər və bu işlərdən hər hansı

biri ilə məşğul olmaq, nəfslə məşğul olmaq deməkdir.

Bəziləri belə zənn edə bilərlər: Səbəb-nəticə əlaqəsi, söz mövzusu

əməllərin maddi görünüşləri ilə axirətə bağlı gözləmələr arasındadır.

Rahatlıq, gözəl ruzi və nemət dolu cənnət kimi. Və ya bu əlaqə

bu əməllərin görünən yanları ilə təbii səbəblərin təsirli ola bilmədikləri,

çaşdırıcı dünyəvi məqsədlər arasındadır. Nəfslərin idrakları və

iradə növləri üzərində qənaətdə ol/tapıla bilmək, hərəkət etdirici bir

güc olmadan hərəkətlər meydana gətirə bilmək, ürəklərin sirlərindən

və gələcəyin hadisələrindən xəbərdar olmaq, ruhanilərlə və

ruhlarla əlaqə qurmaq kimi. Ya da arada gerçək bir əlaqə olmadan

və ya təyin edici bir faktor olmadan sırf Allahın mütləq iradəsi

ilə əməlləri, nəticələndirərin izləyə biləcəyi sanıla bilər. Lakin bu

zənnlər doğru deyil və belə sananlar özlərini aldatmışlar.

6- Əsla/çəkin yanılmaya düşüb indiyə qədər etdiyimiz bu araşdırmalardan

dinin mədəniyyət və təsəvvüf, yəni nəfsi bilmək demək olduğu

nəticəsinə varmayasın. Necə ki bəzi materialist araşdırmaçılar belə

sanmışlar və insanlar arasında etibarlı olan həyatla əlaqədar yönelişleri,

maddi yönelişler ilə mədəniyyət, yəni din olaraq ikiyə ayırmışlar.

1- [Bihar'ul-Envar, c. 70, s. 210-212]

2- [Bihar'ul-Envar, c. 70, s. 205, h: 14]

3- [Sefinet'ül-Bihar, c. 2, s. 743]

Maidə Surəsi 105 ................................................................ 259

Səbəbinə gəlincə, dinin təməl qanunu budur: İnsan üçün gerçək

bir xoşbəxtlik vardır. Bu xoşbəxtliyi əldə edə bilmək üçün təbiət üstü

gücə boyun əymək və maddi həzzlərlə kifayətlənməmək lazımdır. İndiyə

qədərki araşdırmamızdan da çıxan nəticə budur: Haqq olsun, batil

olsun, bütün dinlər insanları öyrətmədə və onlara vədəsini verdikləri

və çağırdıqları xoşbəxtliyə sövq etmədə, arzulanan hədəfə uyğun

şəkildə nəfsi islah edib təmizləməyi bir vasitə olaraq istifadə edilərlər. Bu

gerçəklər harada, nəfsi bilmənin din demək olması harada?

Din, insanları bir ilaha qulluq etməyə çağırar. Bu ibadət ya vasitəsisiz

(haqq dində olduğu kimi) və ya şəfaətçilər və ortaqlar (batil dinlərdə

olduğu kimi) vasitəçiliyi ilə edilər. Çünki insanın tək məqsədi olan

xoşbəxtlik və gözəl həyat bu qulluqdadır. İnsanın bu qulluğa çata bilməsi

üçün maddə asılılığının və idarəsiz heyvani həzzlərin

çirklərindən təmizlənmiş bir nəfsə sahib olması lazımdır. Bunun üçün din,

çağırış vəzifəsinin bəzi mərhələlərində nəfslərin islahını və təmizlənilməsini

proqramlaşdırmaya şiddətlə ehtiyac duyar. Ancaq beləcə ona

inananlar və ocağında öyrədilənlər xeyr və xoşbəxtliklə bəzənərlər və

bir şeyi bir əllə al/götürüb o biri əllə verən kimi olmazlar. Buna görə din

başqa və nəfsi bilmək onun kənarında daha başqa bir şeydir. Hərçənd

dinin, müəyyən nisbətdə mədəniyyəti tələb etdiyini heç unutmamaq lazımdır.

Bu şərhdən aydın olur ki, alışılanın xaricində qalan, qəribə

və dəyişik məqsədlərə istiqamətli riyazət və nəfslə mübarizə metodları

nəfsi bilmə kateqoriyasına girməz. Hərçənd bir-birləri arasında bir

dərəcəyə qədər əlaqə vardır.

Bəli; bir mövzuda qəti mühakiməyə çatmalıyıq ki, o da budur: Hansı

metodla olursa olsun nəfsi bilmək, dindən qaynaqlanmış bir səydir.

Ayrıca azad və kafi bir araşdırma edilsə görülər ki, bütün

fərqliliklərinə və dağınıqlıqlarına baxmayaraq bütün dinlər eyni qaynağa

söykən/dözərlər. İnsan fitrətinin mənimsəməyə çağırdığı bu tək və

dərin köklü din, tövhid dinidir.

Köhnə qurşaqlardan miras al/götürdüyümüz və ya bir-birimizə peyvənd etdiyimiz

fanatizmləri bir tərəfə buraxaraq sadə fitrətimizə döndüyümüzdə,

heç şübhə etmərik ki, çoxluğu içində birliyi əks etdirən və dağınıqlığı

içində parçaları arasında əlaqə olan bu kainat, bütün səbəblərdən

üstün olan tək bir səbəbə çatıb söykən/dözər. Bu tək səbəb, özünə

boyun əymənin və planına, təhsil sisteminə görə həyatdakı

davranışları tənzimləmənin lazımlı olduğu Cənabı Haqqdır. İşdə tev

260.................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

hit qanununa söykən/dözən din budur.

Bütün dinlərə və məzhəblərə istiqamətli eninə-boyuna bir qiymətləndirmə,

onların hamısının az və ya çox bu canlı ruhu daşıdıqları

nəticəsini verər. Hətta bütpərəstlik və çox tanrılı inanclar da belədir.

Ayrılıq və fərqlilik, dini ənənəs(n)i bu təməl üzərinə oturdub oturtmamaqdan

və bu uyğunlaşdırmada məqsədəuyğun və ya səhvli olmaqdan

qaynaqlanar. Məsələn biri deyir ki: "Uca Allah bizə şah damarından

daha yaxındır. Harada olsaq olaq, O bizimlədir. ONun xaricində

bir dayaq mərcimik, bir vasitəmiz yoxdur. Bu səbəbdən, heç bir ortaq

qaçmadan sırf ONA qulluq etmək lazımdır."

Bir başqası da deyir ki: "İnsan torpaq qaynaqlı və adi cövhərdən

törəmiş bir varlıqdır. Bu xüsusiyyəti onun uca varlıqla əlaqə yaratmasına

maneədir. Torpaq harada, Rəblərin rəbbi harada? Bundan

ötəri ONun, kərəm sahibi, maddə asılılığından xilas olmuş,

təmiz və təbiiliyin çirklərindən təmizlənmiş qullarına yaxınlaşmamız lazımdır.

Bu qullar, ulduzların ruhaniləri və növlərin rəbləri ya da Allah-

'a yaxın insanlardır. 'Biz bunlara sırf bizi Allaha yaxınlaşdırsınlar deyə

tapınırıq.' (Zumər, 3) Bu vasitəsiləri duyğu orqanlarımızla qəbul edə bilmədiyimiz

üçün, onlar bizdən uca varlıqlar olduqları üçün onları abidələrlə

və bütlərlə konkretləşdirməmiz lazımdır. Beləcə qulluq yaxınlaşması

təmin etməmiz reallaşmış olar."

Digər bütün dinlərdə və məzhəblərdə də eyni vəziyyət etibarlıdır.

Görülür ki, bütün dinlərin özlərində bu və ya bu nisbətdə uca Allahı

bir bilməyə bir yöneliş mütləq vardır.

Bura bilinən bir gerçəkdir ki, insanlar arasında etibarlı olan

bütün inanc sistemləri, nə qədər çox budaqlara ayrılsalar və aralarında

nə qədər böyük görüş ayrılıqları ol/tapılsa da, bu sistemlərin

keçmiş dövrlərinə döndüyümüzdə onların tövhid qanununa daha

çox meylli olduqlarını görərik. Tam köklərinə endiyimizdə, qarşımıza

sadə fitrətin dini olan fitrət dini çıxar. Buna görə tövhid dini

dinlərin atasıdır və digər bütün dinlər bu atanın ya yaxşı və ya pis

övladlarıdır.

Ayrıca fitrət dini, nəfsi bilmə məsələsini, dəvətinin məqsədi olan

insan xoşbəxtliyinə çatmanın vasitəs(n)i qəbul edər. Bu məqsəd, fitri dinin

son istəyi olan Allahı bilməkdir. Başqa bir deyişlə fitrət dini,

insanı nəfsi bilməyə dəvət edər. Amma bu dəvət, bir hədəf çağırışı