I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 105 ............................................................. 261

deyil, hədəfə gedən yola edilən bir dəvətdir. Çünki din anlayışı,

qulluq yolu xaricində bir məsələ ilə məşğul olmaqdan xoşlanmaz. Allah

qatında etibarlı olan tək din İslamdır və Allah qullarının kafir olmalarından

xoşlanmaz. Elə olunca başlı başına hədəf halına gətirilən

bir nəfsi bilməkdən necə məmnun ola bilər?

Bu söylədiklərimizdən ortaya çıxır ki mədəniyyət, fitrət dininin qaynağına

söykən/dözər. Çünki o, insan fitrətinin çağırış hədəfi olan müstəqil

bir mövzu deyil ki, budaqları və budaqları, bir tək kökdə yəni fitri

mədəniyyətdə birləşsin.

Bu mövzuya bir başqa şəkildə də yaxınlaşa bilərik, belə ki: İnsanlıq,

xoşbəxt bir həyata çatmaq üçün fitrətinin dinamizmi ilə ictimailəşməyə

və mədəniləşməyə atıldı. Tarix və elmi araşdırmalar, cəmiyyət

halında yaşayan bəzi kəslərin və ya qövmlərin bəzi milliyyətçi

görüşlərin mənimsənməsi üçün çağırış etdiklərini və ya bəzi ictimai

sistemlər ortaya qoyduqlarını və bu sistemləri millətləri arasında

tətbiq etdiklərini isbat etdi. Qəbilə nizamı, dərəbəylik nizamı və demokratiya

kimi. Lakin tarix boyunca hər hansı bir kimsənin insanları

nəfsi bilməyə və əxlaqı təmizləməyə çağırdığını, nə keçmişin sənədləri

və nə elmi araşdırmalar gös-termiyor. Bu vəzifəs(n)i yalnız dinlə

əlaqədar kəslərin etdiklərini görürük.

Bəli, bu dindənkənar yolların cadugərlər və ruh çağırıcıları kimi bəzi

yolçuları bu cür bir nəfs məlumatına dindənkənar yoldan çatmış ola bilərlər.

Lakin bu səy fitri bir yöneliş nəticəs(n)i deyil. Çünki yuxarıda

söylədiyimiz kimi fitrətin bu mövzuda təsiri yoxdur. Belələrinin yönelişleri

belə oldu: Əvvəl təsadüfən nəfsin bəzi qəribə təzahürlərini

müşahidə etdilər. Bu müşahidələri, nəfslərlə əlaqədar bir imtiyazlı mövqe

əldə etmə yolunda onları qamçıladı. Bu yolla kainatda əcaib

işlər və az rast gəlinər qənaətlər edərək insanları aldatmağa yönəldilər.

Bu maraq onları nəfsi araşdırmağa və bu yolda irəliləməyə

sövq etdi. Sonra da addım-addım irəliləyərək işin başında bir çığır

kimi naməlum olan bu yolu məqsədlərinə doğru uzanan düz bir yol

halına gətirdilər.

7- Bir çox dindar və saleh qulların dinə uyğun şəkildə girişdikləri

nəfslə mübarizə müddəti əsnasında, fövqəladə kəramətlərə çatdıqları

və bənzərləri arasında yalnız özlərinin qarşılaşdıqları

qəribə hadisələr izah edilər. Başqalarının görə bilmədikləri bəzi şeyləri görə bilmək,

özləri xaricindəki insanların duyğu orqanları ilə qəbul et

262.................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

yamaqdıqları bəzi hadisələri və şəxsləri qəbul edə bilmək, dualarının

qəbul edilməsi, müalicəsindən ü-MİT kəsilən bəzi xəstələri şəfaya

qovuşdurmaq, normal olmayan yollarla təhlükələrdən xilas ola bilmək

kimi. Bu fövqəladəliklər bəzən saleh olmayan, lakin sadiq

niyyətli və maddə asılılığından xilas olmuş nəfsə sahib kəslərin

əliylə də reallaşa bilər. Bu kəslər bu gördükləri fövqəladəliklərin

yaxın səbəbini göz ardı edərlər. Bu fövqəladəlikləri doğrudan

doğruya Allaha isnad edərlər, aradakı səbəblərin təsirini

diqqətə al/götürməzlər. Hər şeyin Allaha söykən/dözdüyü fikiri, qəbul edilməsi

qaçınılmaz bir gerçək olmaqla birlikdə aradakı səbəblərin

təsirini yox saymaq doğru bir yanaşma tərzi deyil.

Bəzən ruh mütəxəssisi adam, tez-tez rast gəlinən üsula görə kiçik

bir uşağın nəfsi üzərində qənaətdə ol/tapılaraq bir insan ruhunu

çağıraraq aynaya, suya və ya başqa bir şeyə əks etdirər. Bu mütəxəssis

başqaları kimi, o uşağın ruhu çılpaq gözləri ilə gördüyünü,

digər insanların gözləri ilə ruh arasında pərdə olduğunu, əgər bu

pərdə ortadan qalxsa onların o uşaq kimi çılpaq gözləri ilə ruhu

görə biləcəklərini zənn edər.

Bəzən çağırılan ruhun verdiyi məlumatlarda yalan danışdığı

görülər və bu işə hər kəs heyrətlənər. Çünki ruhlar aləmi təmizlik

və təmizlənmişlik aləmidir. Bu aləmdə yalana, aldatmağa və aldatmağa

yer/yeyər yoxdur.

Bəzən yaşayan bir insanın ruhu çağırılaraq sirləri və gizli

yanları haqqında sual soruşulur. Halbuki o ruhun sahibi oyanıqdır, işi

ilə gücü ilə məşğuldur, gündəlik ehtiyacları arxasında qaçmaqdadır

və ruhunun çağırıldığından, bəziləri tərəfindən özünə sual soruşulduğunda

və şərhini istəmədiyi sirlərini ifşa etdiyindən xəbəri

yoxdur.

Bəzən bir adam hipnoz metodu ilə yatırdılır və yuxusunda

edilən təlqin ilə müəyyən bir işi etməsi özünə qəbul

etdirilir. Adam oyanıb sərbəst qalınca özünə yuxuda təlqin edilən

işi, istənən şərtlərə uyğun şəkildə edir. Amma özünə edilən

təlqindən və bu təlqini qəbul etdiyindən xəbərdar deyil.

Bəzi ruhçular insan şəklinə bənzəyən və ya heyvan şəkillərini

xatırladan ruh şəkilləri gördükləri üçün bu şəkillərin maddə aləmində

və dəyişən təbiət mühitində olduqlarını sandılar. Xüsusilə maddi

Maidə Surəsi 105 ..................................................................... 263

varlıq biçimindən başqa bir varlıq formasına inanmayanlar bu zənnə

qüvvətlə sarıldılar. Belə ki, bunların bəziləri ruhları ovlamaqda

istifadə edilə biləcək alətlər icad etməyə qoyuldular. Bütün bu cəhdləri

insan nəfsi haqqındakı bu fərziyyələrinə söykən/dözür: İnsan nəfsi

[bədən üçün] maddi bir qaynaqdır və ya şüur və iradə yolu ilə təsirini

göstərən maddi bir qaynağın xüsusiyyətlərindən biridir. Belə

deyirlər amma, bu günə qədər canlılığın və şüurun nə olduğunu ortaya

qoymuş, bu problemləri həll edə bilmiş deyildirlər.

Bu fərziyyənin bir bənzəri də ruhun lətif bir cisim olduğunu, forma

və görünüş baxımından elementlərdən ibarət olan/yaranan bədənlərə bənzədiyini

iddia edənlərin fərziyyəsidir. Bu fərziyyəni müdafiə edənlər, insanın

özünü oyanıqkənki formas(n)ı ilə yuxuda görməsini, fərziyyələrinə

dəlil sayırlar. Bəzən də nəfslərinə qarşı mübarizə

verənlərə nəfsləri, bədənləri xaricində şəkil baxımından bədənin

tıpkısı olaraq müstəqil bir varlıq formasında göstərilər. İşdə bunlara

söykən/dözərək ruhun, elementlərdən meydana gəlmiş bədənə sızan, lətif bir

cisim olduğuna, insan sağ olduqca bədəndə sığındığına və bədəndən

ayrılınca ölüm hadisəsinin meydana gəldiyinə hökm etmişlər.

Bunlar, gördükləri bu şəkillərin öz bədənlərindən əldə etdikləri

surət və özləri xaricində başqa varlıqlardan zehinlərində ibarət olan/yaranan

bir surət kimi, zehini bir surət olub insan şüuruna söykən/dözdüyünü göz

ardı etmişlər. Bəzən bu müstəqil surət, nəfslərinə qarşı

mübarizə verənlərin bəzisinə bir çox dəfə bədənin tıpkısı olaraq və ya

bir başqa şəkildə zahir olar. Bəzən öz nəfsini bir başqa

insanın nəfsi olaraq görər. Bu vəziyyətlərdə görünən formanın ruhun

şəkli olduğunu müdafiə etmədikləri kimi, nəfslərinə qarşı mübarizə

edənlərə bəzən bədənləri formasında görünən surətin də

ruhun formas(n)ı olduğunu müdafiə etməmələri yaraşar.

Məsələnin əsli budur: Bu cür iddiaları irəli sürənlər nəfslə əlaqədar

bəzi məlumatlar əldə etdilər amma, onun gerçək mahiyyətini olduğu kimi

bilmədilər. Buna görə əldə etdikləri məlumatların şərhində və nəfsin

mahiyyətini şərhdə yanılmaya düşdülər. Açıq dəlillərin və

təcrübənin bizi çatdırdığı gerçək budur:

Bu bildiyimiz düşünən şüurdan ibarət olan və danışmalarımızda

özündən "Mən" deyə danışdığımız fenomen, daha əvvəl

söylədiyimiz kimi cövhəri, özü etibarı ilə bu maddi fenomenlərdən

264 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

fərqli, tam fərqli bir şeydir. Nəfsin şüurunun qisimləri və qəbul etmə,

xəyal və düşünmə kimi idrak növləri, idrak etmələri etibarı ilə nəfsin

öz aləmində və mühitində reallaşan hadisələrdir.

Bu hadisələr, orqanizmin qəbul etmə və idrak orqanlarında meydana

gələn təbii xüsusiyyətlərdən fərqli və başqa hadisələrdir. Orqanlarda

meydana gələn hadisələr, özləri etibarı ilə canlılıqdan və şüurdan

məhrum, maddi hadisələrdir. Saleh qullarda, nəfsləri ilə mübarizə

edənlərdə və riyazət proqramı tətbiq edənlərdə görülən söz mövzusu

fövqəladəliklər, onların nəfslərinin çərçivəsi xaricində olan hadisələr

deyil. Bu məlumatlarla əlaqədar əsas məsələ budur:

Görəsən bunlar nəfsdə necə meydana gəlirlər və oradakı yerləri haradır?

Ayrıca bir də bu nöqtə var: Nəfslə bu və ya bu nisbətdə əlaqəli

olan bütün bu hadisələr ilə nəfsin özü arasında sebepsonuç

əlaqəsi vardır. Buna görə riyazət və mübarizə adamlarının

ortaya qoyduqları fövqəladəliklər bütünü ilə onların iradələrindən

və istəklərindən bəslənir. İradə isə şüurdan qaynaqlanar. O halda

şüurla əlaqəli və şüurla möhkəm əlaqəsi olan bütün hadisələrdə insan

şüurunun təsirli rolu vardır.

8- Ümumiyyətlə nəfsi bilməklə məşğul olanları ikiyə ayıra bilərik: Birinci

qisimdəkilər normal maddi səbəb-nəticə əlaqəsi xaricində qalan,

nəfsin çaşdırıcı əsərlərindən bir pay əldə etmək üçün nəfs məlumatı

ilə məşğul olarlar. Cadugərlər, tilsimçilər, ulduz ruhanilərini

idarə altına alanlar, işlərlə məsul varlıqları, cinləri və insan

ruhlarını yoxlama altına alanlar, dua və əfvsən işləri ilə məşğul olanlar

kimi.

İkinci qisimdəkilər, nəfsin xaricindəki dünyanı bir tərəfə buraxaraq

nəfs üzərində mərkəzləşmək surətiylə nəfs məlumatı arxasında qaçanlardır.

Bunların məqsədi nəfsin dərinliklərinə enərək onun cövhərini

və inkişaflarını müşahidə etməkdir. Bunun nümunəs(n)i, metodları və

inanc qrupları fərqli təsəvvüfçülərdir. Təsəvvüf, Müsəlmanlar tərəfindən

icad edilmiş bir metod deyil. Çünki bu metoda Xristianlar,

hətta bütpərəstlər, Brahmanistler və Budistler kimi daha əvvəl

dünya səhnəsinə çıxmış ümmətlər arasında rast gəlinməkdədir. Bu

ümmətlər içində bu yolu günümüzə qədər izləyən kəslər

vardır. Daha doğrusu təsəvvüf onların da icadı deyil. Onlar da

bu yolu köhnələrindən miras al/götürmüşlər.

Maidə Surəsi 105 .......................................................... 265

Lakin bu miras al/götürmə əməliyyatı, insanların mədəniyyətin inkişaflarını

bir-birlərindən sonra gələn millətlərin özlərindən əvvəlki

millətlərdən miras al/götürmələri kimi sadə bir təqlid və köçürmə işi formasında

olmamışdır. Necə ki bəzi din və məzhəb araşdırmaçıları

məsələnin belə olduğunu iler sürmüşlər. Əslində daha əvvəlki hissələrdə

ifadə edildiyi üzrə məsələnin inkişafı belədir:

Fitrət dini insanı zahitliğe, zahitlik də nəfsi bilməyə çatdırar. Din

bir ümmət arasında yerləşib fərdlərinin ürəklərində kökləşincə bu

vəziyyət, qətiliklə o millətin fərdləri arasında nəfsi bilmə yolunun

doğulmasına hazır və uyğun bir mühit meydana gətirər və bu mövzudakı

lazımlı şərtləri bir araya gətirən bəzi fərdlər bu yola qoyular.

Əgər dini həyat bir ümmətin quruluşunda əhəmiyyət veriləcək uzunluqda bir

müddət boyunca hökm sürsə, o ümmət arasında bu yol ortaya çıxar.

Amma ortaya çıxan nəfsi bilmə yolu doğru da ola bilər, xarab da

ola bilər. O ümmətin, digər dindar cəmiyyətlərdən tamamilə qopuq

olmaları bu inkişafı maneə törətməz. İşdə inkişaf müddəti belə olan

bir təşkilatı, köhnə nəsillərdən miras alınaraq köçürülmüş bir ənənə

kimi görmək doğru deyil.

9- Nəfs məlumatı ilə məşğul olanların ikinci qisimini -ki bunlar

gerçək mədəniyyət əhlidir- iki seqmentə ayırmalıyıq:

Bunların bir seqmenti bu yola, yolun özünü məqsəd hesab edərək

qoyularlar. Bu yolda bəzi məlumatlar əldə edərlər, amma nəfs haqqında

tam məlumata çata bilməzlər. Çünki yalnız nəfsin özünü hədəf əldə etdikləri

üçün onun yaradıcısından qafil qalarlar. Bu yaradıcı uca Allahdır.

O; nəfsi, varlığı və varlığının nəticələri baxımından qəti

suverenliyi altında tutan, gerçək səbəbdir. İnsan bir şeyin yaranmasının

səbəbini, xüsusilə bu səbəb bütün səbəblərin səbəbi olduğu

təqdirdə, bunu göz ardı edərək o şeyi necə tam olaraq belə bilər?

Bunun bənzəri budur: Bir adam düşünün ki, oradakı divan

haqqında məlumatının olduğunu iddia edir, amma bu divanın dülgərindən,

o dülgərin keserinden, mişarından, bu mebeli

emal etməkdəki məqsədindən və divanın ortaya çıxışının arxasındakı

digər faktorlardan xəbərsizdir. İşdə Allahı bir tərəfə buraxaraq

sırf nəfsi bilməklə məşğul olan bir kimsənin, nəfsi tam olaraq

öyrəndiyini irəli sürməsi buna bənzər.

Nəfsi bilmə səyinin bu növünə veriləcək ən uyğun ad ke

266........................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

hanettir. Çünki bu səyin sonunda nəfsə və onun nəticələrinə bağlı

bəzi məlumatlar əldə edilməkdədir.

Bunların o biri seqmenti isə, nəfsi bilmə metodunu Allahı bilməyə

aparan bir vasitə olaraq qəbul edərlər. Ümumiyyətlə dinin xoşlandığı

yol, bu yoldur. Bu yolun özü, insanın Rəbbinin ayələrindən biri

və insana ən yaxın ayəs(n)i olaraq ələ alması surətiylə nəfsi bilməklə

məşğul olmasıdır. Bu vəziyyətdə nəfsi, üzərində gedən bir yol, uca Allah

isə bu yolun özünə çatacağı bir məqsəd olar. "Sonunda çatılacaq

yer/yeyər yalnız Rəbbinin hüzur/dincliyidir." (Nəcm, 42)

Bu mədəniyyət mütəxəssisi müxtəlif qruplara ayrılar. Müxtəlif dinlərə və inanclara

bağlı bir çox məzhəbləri vardır. Bunlar arasında müsəlman olmayanların

mez-hepleri və izlədikləri yollar/göndərər haqqında kafi məlumata sahib

deyilik. Müsəlman olanlarına gəlincə, onların təriqətlərinin sayı

çoxdur. Bəlkə təməl qanunlar baxımından iyirmi beş silsiləyə sadələşdirilmələri

söz mövzusudur. Hər silsilənin də ayrıca bir çox budaqları vardır.

Biri xaric bu silsilələrin hər biri Hz. Əliyə (ona salamların ən üstünü

olsun) söykən/dözər. Bu sufilər içində bu silsilələrdən heç birinə bağlı

olmayan bir qrup var ki, bu qrupa Üveys'ül-Karani'ye nisbətlə Üveysiye

Təriqəti adı verilər. Ayrıca nə bir adı və nə ayırıcı simvolu

olmayan başqa bir sufi qrupları da vardır.

Təsəvvüfçülər bir çox kitab və risalə yazmışlar. Bu əsərlərdə

onların silsilələri, təriqətləri, mənimsədikləri ənənələr və ədəb

qaydaları və əlaqədar təriqətin qabaqda gələn şəxsiyyətləri haqqında məlumat

verilər və bu şəxsiyyətlərdən nəql edilən kəramətlər izah edilər. Ayrıca

təriqətlərinə dayaq meydana gətirən dəlilləri və məqsədləri açıqlanar.

Bu mövzuda geniş məlumat əldə etmək istəyənlər o əsərlərə müraciət edə bilərlər.

Bu təriqətləri və yolları detallı şəkildə araşdıraraq doğru olanın

doğruluğunu vurğulamanın və xarab olanını tənqid süzgəcindən

keçirmənin yeri bura deyil. Bu kitabın beşinci dərisində

etdiyimiz bir araşdırma bu mövzuda faydalı ola bilər. 1 Burada söylədiklərimiz,

nəfsi bilmə mənas(n)ı haqqında etmək ehtiyacını duy/eşitdiyimiz

araşdırmanın xülasəsidir.

Bilmək lazımdır ki, nəfs ilə əlaqədar bir məlumat, əməli və tətbiqə

istiqamətli bir məqsəddir. Bu mövzudakı tam məlumata nəzəri olaraq deyil,

1- [əl-Mizan, c. 5, Maidə Surəsi, 15.19. Ayələrin Şərhi Hissəs(n)i.]