Bir göz qırpımı

Lit.az-Azərbaycanın ədəbiyyat portalı

Ann Filip

Bir göz qırpımı

Tərcümə: Hamlet Qoca

Kədər insanı kamillik zirvəsindən endirir.

SPİNOZA

I

Tez oyanmışam. Hələ gecədir. Gözümü yumub yenidən yuxuya

getmək istəyirəm, amma bacarmıram. Geniş, dumanlı bir düzəng-

ahda, gerçəkliklə xülya arasında qalmışam. Yaxşısı budur lampanı

yandırıb kitab oxuyum, məni təngə gətirmiş qarma-qarışıq fikirləri

başımdan qovum, amma yorğunluq məni kütləşdirir, gözəl xatirə-

lər aləminə dalıram. Hərdən bu xatirələr məni elə bürüyür ki,

ömrünün hansı günlərini yaşadığımı unuduram. Amma şüur öz

işini görür, xatirədən xatirəyə keçdikcə yerimdə qurdalanıram,

üzümü sənin yastığına tərəf çevirirəm. Bəli, yastığını indi də hər

gecə sağ tərəfdən yanıma qoyuram. Çevrilib sənin donuq sifətini

görürəm. Son nəfəsini çəkəndə üzünü boş yatağıma çevirmişdin.

Açıq gözlərinə, sakit, həyata biganə sifətinə, hərəkətsiz əllərinə ba-

xırdım, duyurdum ki, əzabsız, qüssəsiz getmisən. Həmin gün sənə

tamaşa etdikcə, soyuyub qaxaca dönmüş əllərini oxşadıqca, üz-

gözünü sığalladıqca, mənə elə gəlirdi ki, ölməmisən, elə belə uzan-

mısan, çimərlikdəki kimi istirahət edirsən. Məni isə müqaivmət

göstərə bilmədiyim bir axın özü ilə aparırdı. Sən ömürlük dayan-

mışdın, mən isə hələ hərəkət edə bilirdim. Ölüm bizi həmişəlik

ayırmışdı.

Gözlərimi açıram, lampanı yandırıram, özümün özümə acıtım

tutur. Səhər açılır, amma bu gün də bir xoşbəxt əhvalat gözləmi-

rəm. Məni yalnız sən görürdün, səni isə təkcə mən. Bu gün gözlə-

rimin həmdəmi yoxdur və mən bir boşluqda yaşayıram. Bilirdim

ki, belə olacaq. Hər biri ölümlə qol-boyun gələn son günlərdə sənə

baxırdım, məhəbbəti görmək istəyirdim, amma gözümə ölüm

görünürdü, fikirləşirdim: “Mən sənə baxdığım kimi sən də mənə

bax, axı mənə heç olmasa xatirələr qalacaq, sənin isə heç nəyin

olmayacaq. Hər şey yoxa çıxacaq, heç təsəvvürün, xəyalın da ol-

mayacaq. Bir heçlik. Sən heçliyə qayıdacaqsan”. Sənə on gözlə

baxmaq istəyirdim, hərəkətlərini, baxışlarını gözlərimə yığırdım.

Gülümsəyirdim ki, sənin təbəssümünü görüm; əlini öpürdüm ki,

əlimi necə öpdüyünə bir də baxım. Özüm-özümü arxayın edirdim

ki, bunlar heç vaxt yadımdan çıxmayacaq. İstərdim əlinin yerləri

bədənimdə həmişəlik qalsın, mənim çəkdiyim sığallar isə sənin bə-

dənini çürüməyə qoymasın. Mümkün olmayan bir iş üçün mübari-

zə aparırdım. Məğlub olmuşdum, çünki sən məğlub idin. Amma

heç özünün xəbərin yox idi.

Gəzmək istəyirəm, həmişə yolda olamaq istəyirəm. Mənə elə

gəlir ki, yalnız bu cür yaşamaq mümkündür. Daha biz heç vaxt

qoşa addımlamayacağıq, bu, həyatın ən böyük həqiqətidir. Bu gün

mən hara gedirəm? Axı gəzmək ayağın birini o birindən irəli at-

maq deyil. Gərək bir səmtin olsun. Mən həyatın qanunlarına əməl

edirəm: yaşamalı və yaşatmalı. Bu çətin iş deyil, mən yalnız hər

şeyə həyatın gözü ilə baxa bildikdən sonra öhdəmə düşən işi görə

bilərəm.

Qışın sakitliyində, çılpaq və ətirsiz torpağın üzərində özümü

yaxşı hiss edirəm. Qış yuxusuna dalmaq istəyirəm. Yazda, hərdən

qayıqda gəzinəcəyəm. Günəş, tumurcuqlar, ətirlər, quşların mah-

nıları məni valeh edəcək.

Baharın ilk çiçəyinə necə sevinməyə bilərsən və onun kimi sadə

ömür sürməkdən imtina etmək mümkünmü?

Sənsiz bir gələcək mənə lazımdırmı?

Lüksemburq bağında gəzinirəm. İki il əvvəl gəzdiyim cığırlarla

dolanıram. Səhərin ala-toranı… Skamyalar boş idi. Dərsə tələsən

məktəblilər iti addımlarla keçirdilər. Fəvvarə səhərin işığında par-

par parıldayırdı. Qış yaxınlaşsa da, indiki kimi yağış yağmırdı.

Küləyin o yan-bu yana qovduğu yarpaqlar da, ayağının altındakı-

lar da ölmüşdülər. Yarpağa nə var ki? Başqaları cücərəcək. Sən

ölürsən başqa bir insanın doğulduğu mənə təsəlli ola bilərmi? Ta-

nış və sevimli cığırlarla o baş-bu başa gedirdim. Ağacların hər biri

köndələn tir kimi yolumu kəsirdi. Bizim heç vaxt bir-birimizə de-

mədiyimiz sözləri mən sənə dəyirdim. Mən asta-asta, ciyərlərim

dolusu nəfəs alırdım. Əyləşməyə cəsarət etmirdim, dayanmağa

qorxurdum. Elə gəzirdim ki, elə bil dayanmadan bütün dünyanı

dolanmalı idim. Mən baş alıb gedir, tövşüyürdüm. Mən çıxış yolu

axtarmırdım, çünki hər şey qət olunmuşdu. Dözülməz bir hadisə

idi, vəssalam.

O vaxta qədər heç ölümlə maraqlanmamışdım. Mən onu saya

salmırdım. Yalnız həyatla maraqlanırdım. Ölüm! Bu elə bir

görüşdür ki, həm labüddür, həm də heç mümkün deyil, çünki o gə-

ləndə biz daha mövcud olmuruq. Biz yox olan kimi o bizim yeri-

mizi tutur: ya o mövcud olmalıdır, ya da biz. Onun qarşısına çıxa

bilərik, lakin onu tanıya bilərikmi, bu bircə andan artıq çəkərmi?

Dünyada ən çox sevdiyim bir varlıqdan ayrılmağa hazırlaşırdım.

“Əbədi ayrılıq” qapını kəsmişdi. Bilirdim ki, mənim məhəbbətim-

dən başqa heç nə bizi bir-birimizə bağlamayacaq. Fikirləşirdim ki,

əgər könül adlanan məfhum hələ mövcuddursa, o yalnız xatirələrlə

yaşayacaq və bizim ayrılığımız əbədidir. Özüm-özümə deyirdim ki,

ölüm heç nədir, yalnız qorxu, fiziki əzab, sevdiyin adamlardan ay-

rılmaq əzabı, yaxud başlanmış bir həyatın amansız sonu və bunu

duymaqdır. Həyatdan birdəfəlik getmək!

Mən bu dəhşəti duyurdum. Məni boğan, batıran, qurum rəngli

bu qarınlığın mövcud olduğunu anlamaq üçün öz uşaqlıq xatirələ-

rimə qayıtmalı olurdum. Dörd-beş yaşım var. Anamla vağzal-

dayıq. Pəncərənin qarşısında növbəyə durmuşuq. Növbəmiz çatan

kimi anam deyir: “V. Şəhərinə gedib-gəlmək üçün bir bilet, ancaq

getmək üçün bir uşaq bileti”. Mən onun müraciət etdiyi adamı

görmürəm, amma danışığı eşidirəm və anama sığınıram. Yadımda

deyil onu qucaqlayırdım ya yox, amma bu yadımdadır ki, onu

hamıdan çox istəyirdim. O mənim dünyada yeganə sığınacağım,

yeganə arxam idi. Biz qatardayıq. Bütün dayanacaqları tanıyıram.

Bu yolu çox getmişəm. Bilirəm irəlidə məni nə gözləyir. Anamla

birgə olacağım vaxtın qurtarmasına nə qədər qaldığını hesablayı-

ram. Sonra ayrılacağıq. Bu ayrılıq hər dəfə mənə həyatın özündən

də uzun görünür. Mənə elə gəlir ki, daha ağlamamağa öyrənmi-

şəm. Amma ürəyimi elə bil məngənədə sıxırdılar, onun ağrısından

boğazım qəhərlənir, ağzım acı olurdu. Mən də, çoxlu başqa uşaq-

lar kimi, ayrılmış valideynlərin övladıyam. Sevib-sevildikləri üçün

biri-birindən intiqam almaq istəyən iki şəxsin artığıyam. Bəli, əs-

lində bu adi bir haldır. İndi mən ata “payımı” yaşamağa gedirəm,

özü də atamın yanında yox, onun qardaşı və qardaşı arvadının ya-

nında. Qatar dayanır: V… şəhəri. Yaşamaq üçün 10-15 dəqiqə

vaxtım qalır. İndi biz gedib faytona əyləşəcəyik, orda anama sığı-

nacağam. At yavaş-yavaş gedir, çünki Fransa küçəsi həm yoxuş-

dur, həm də dolanbac. Bu da axırıncı döngə. Artıq evi görürəm,

başqa evlər kimi o da ağdır, birinci mərtəbəsində gözlük də var,

heç kəs səni görmür, amma sən kimin qonaq gəldiyini, kimin zəngi

basdığını görürsən. Mən anamı qucaqlayıb hələ iyirmiyə qədər

saya bilərəm, vaxt qalıb, çünki fayton dönməlidir, ev yolun sol

üzündədir. Sonra anam məni bağrına basacaq, mən də onu çoxlu

öpəcəyəm. O, faytondan düşməyəcək, elə həmin faytonla qa-

yıdacaq. Mən isə, ürəyim həyəcandan partlasa da, sakit-sakit

ikiüzlülüklə ona əl etməli idim, burda öyrənmişəm ki, heç bir hissi

büruzə vermək lazım deyil. Evə girirəm. Soldan birinci qapı qəbul

otağınındır. Mebel də, xalçalar da, divarlar da bir rəngdədir. So-

nrakı — yemək otağıdır. Bu otağın pəncərələri balaca həyətə açılır,

ordan bir neçə pilləkən düşüb bağa enmək olur. Bu otaqda

gördüyüm yeganə şey, sirdaşım, yemək vaxtı mənimlə üz-üzə du-

ran, böyük güzgüdür. Hər dəfə başımı qaldıranda mənə deyirdilər:

“Güzgüdə özünə baxma!” Başımı aşağı salıb könülsüz-könülüsüz

gövşəyirəm. “Ye!” deyirlər. Sakitlik çökür. Dözülməz bir sakitlik,

yalnız qab-qaşığın cingiltisi eşidilir. Əmimlə arvadı bir-birilə da-

nışmırlar. Onlara ər-arvad demək olmaz, ailə yaradıblar, uşaqsız

bir ailə.

Bəli, bunlar bədbəxtlikdən doğan hisslər idi. Sonralar e’tiraz və

qəzəb hisslərim də baş qaldırdı, lakin özümə xoşbəxt həyat qur-

mağı qəti qərara almışdım.

II
Həkimlər məni cərrahiyyə salonunun yanındakı balaca otağa

də’vət edəndə soruşdum:

— Nə qədər yaşayır?

— Bir ay, uzağı altı ay.

— Bəlkə yuxulu ikən elə edəsiniz ki, heç ayılmasın.

— Bacarmarıq, xanım.

Beş dəqiqə əvvəl oturub gözləyirdim. Ən yaxın dostlarımızla bi-

rgə gözləmə otağında idim.

— Xanım, həkimlər sizi istəyirlər, — deyə şəfqət bacısı məni

içəri çağırdı. Onun arxasınca gedə-gedə fikirləşirdi: “Bəs niyə belə

tez? Axı mənə demişdilər ki, saat yarım çəkər, apardıqları iyirmi

dəqiqə ancaq olar”. Ağ xalatlı dörd nəfər həkimin mənə tərəf gəl-

diyini görəndə onların üzündəki ifadəni oxumaq çətin olmadı. On-

lardan biri heç nə demədən mənə yer göstərdi. Başa düşmüşdüm.

Bən dara çəkilirdim, ölüm hökmünü almış adam isə bir neçə addım

o yanda yatmışdı.

O çox əzab çəkəcək?

Yox, üzgünlükdən öləcək.

Aşağıya endim. Lift həmin lift idi, amma mən bayaqkı adam

deyildim, indi sinəmdə bir ölü ürəyi gəzdirirdim, dünyanın axırı çat-

mışdı. Kimə isə cavab verdim: “hər şey bitdi”. Məni telefona çağır-

dılar, yalan danışmağa başladım. Bir az sonra otağa qayıtdım, sən

artıq orda idin; sol ayağına vitamin axıdırdılar. Çətinliklə nəfəs alır-

dın, burnuna zond qoyulmuşdu. Sən yuxulu idin, solğun, qəmli gör-

kəmin vardı, hələ istirahət edə bilərdin, kaş axırı salamatlıq olay-

dı.Ümidim olan günlərdə belə fikirləşirdim: üç gün əzab çəkəcəyik,

sonra qarşımızda yenidən tam bir ömür olacaq. Üç əzablı gün keçdi,

axırda da ölüm sorağı. Elə bu vaxtdan aramızda yalan hökm

sürməyə başladı.

Sən yuxulu olana da üzünə ümidsizliklə baxmağa qorxurdum,

məni boğan dəhşəti gizlədirdim. Özümü arxayınlıqla baxmağa

məcbur edirdim. Sən huşsuz olanda, səninlə necə danışacağımı

özüm-özümə təkrar edirdim, məşq edirdim. Birgəhəyatımızdan

mənə qalan təkcə bu idi. Şəfqət bacısı səni təkərli xərəklə aparanda

biz adəti mərhəm nəzərlərlə axırıncı dəfə baxışdıq.

III

Səkkiz il necə gəlib keçdi… Şənbə günü idi. Hama hələ soyu-

qdu. Parisə bahar gəlməmişdi, şəhər ətrafında isə səma bomboz,

ağaclar çılpaq olsalar da, bahar təravəti vardı.

Mənzil idarəsi işçilərindən aldığımız plana baxa-baxa yol ge-

dirdik. Kəndə gəlib çıxınca və axtardığımız mənzilin darvazasını

tapınca bir neçə dəfə azdıq. Ağacların araya aldığı bir küçə ilə irə-

lilədik, axırda evi gördük, eybəcər ev idi, sarı, qırmızı rəngə boy-

anmışdı. Ortadakı alçaq eyvan burun üstündəki ziyil kimi evi daha

da eybəcərləşdirirdi. Təkcə köhnə kirəmitli dam adamın xoşuna

gəlirdi. Yaşlı bir kişi çəmənliyin otunut çalırdı. O bizə tərəf gəldi.

Kişi qamətli idi, süvari zabitlər kimi özünü şax tutmuşdu. Onun

səliqə ilə bağlanmış qalstuku, sellüloid yaxalığı, həsir şlyapası, ay-

dın və bir az kinayəli baxışları hələ də yadımdadır. O bizi diqqətlə

nəzərdən keçirir və qısa cümlələrlə danışırdı.

Bəli, mülk, doğrudan da, satılır. Baxa bilərsiniz. “Amma, —

deyə o əlavə elədi, — evin mənə dəxli yoxdur, istəyirsiniz xanımı

çağırım”. Xanım onun arvadı idi. Gedib arvadını çağırdı. Arvad

çiyninə yumşaq tüklüy şal salıb yanımıza gəldi. O bizi səmimiyyət-

lə salamladı, əlindəki açarları cingildədib arxasınca, getməyimizi

xahiş etdi. Pəncərələri açdıq, evi nəzədən keçirdik. Xəyalımda qu-

rub-yaradırdım. Pəncərələrin hər biri zərif, romantik bir mənzə-

rəyə açılırdı. Evi istədiyimiz şəklə sala bilərdik, bir az aralıda çay

axır, ağac da çoxdur, bu torpaqda sakitlik hökm sürür. Biz burda

məhəbbət yuvası quracağıq.

Bağban, qapının qabağında gözləyirdi. Bizi bağçaya aparıb

ağacları göstərdi. O, hər ağacın yanında dayanır, əlini ağacın göv-

dəsinə vurur, təzə tumurucuqları göstərirdi.

— Şabalıd ağacları xəstə idi. Təkcə biri salamat qalmışdı, qıp-

qırmızı çiçək açır, evin qarşısını bəzəyirdi. Gördüyünüz palıd

ağacının bu tərəflərdə tayı-bərabəri yoxdur. Görün gövdəsi encə

düzdür. Yuxarıda kiçik ağcaqayın meşəsinin yanında sidr xiyabanı

var. Həmin ağacların əkildiyi yadımdadır. Buranın keçmiş sahiblə-

rindən biri əkdirmişdi. O, ağaclardan baş çıxarırdı, onları sevirdi

də. Amma ondan sonrakılar Mejevi, yaxud Mavi sahili xoşlayır-

lar. Kəndi tanımaq, sevmək lazımdır. Siz necə, kəndi sevirsinizmi?

— Bəli, sevirik.

— Kənd mənim həyatımdır. Amma mən sadə bir bağbanam,

bağ sahibi istədiyi vaxt məni qova bilər. O bu sözləri deyərkən bizə

elə qürurla baxırdı ki, xoşum gəldi.

Həmin vaxtdan cənab B.-yə rəğbətim var. O bizə üç böyük lək-

də əkilmiş tərəvəzi göstərdi, meyvə ağaclarından söhbət açdı, tor-

paqdan danışdı, bir kəsək götürüb ovcunda ovxaladı. Biz yerkökü,

kahı ləklərinə, çiyələkliyə, pion çiçəklərinə tamaşa etdik. Şabalıd

ağaclarının arasındakı xiyabanın o tərəfində bağın başsız qalmış

sahəsi uzanırdı. Bura mamır basmış, sarmaşıqlı, qurumuş ağacları

çalın-çarpaz yıxılmış bir meşə idi. Sonra Uaz çayına tərəf gedən

bir çığıra düşdük. Sahildə durub qayıqlarda üzənlərə əl elədik. Çay

cənab B.-ni maraqlandırmırdı.

— Yayda burda çimmək olarmı?

Sualımız, deyəsən, ona qəribə göründü.

— Əgər iyrənməsəniz çimə bilərsiniz: çimənlər var, amma su

mazutla, pişik cəmdəkləri ilə dolu olur.

Çəmənliklərdən birinin yanandı cənab B.özünün yaradıcılığını

fəxrlə bizə göstərdi: o, ağacların başını cürbəcür quş şəkillərində

vurmuşdu.

— Bax, iş buna deyərlər! Ağacı bu cür hamarlamaq saatlarla

vaxt istəyir, özü də bunu bacarmaq lazımdır. İndi bağbanlarbelə

şeyləri öyrənmək istəmirlər, çox çətin işdir.

Bu cür sün’i formaların yaradılması bizim ən acığımız gələn bir

əməldir. Amma ağılla və səliqəli görülmüş iş idi, biz də çalışdıq ki,

xoşumuza gəldiyini ona bildirək.

Həmin günü bununla qurtardıq. Malikanədən gedərkən təpə-

lərdən birinin üstündə dayandıq. Uaz çayı hələ göyərməmiş tarla-

ların arası ilə uzanıb gedirdi, uzaqda, lap üfüqdə, bir neçə evlə əha-

tə olunmuş kilsə görünürdü. Gözəl mənzərə idi. Çox xoşumuza

gəldi. İstəyirdim səninlə danışım, sənə bir söhbət açım. Amma sus-

dum, daha doğrusu, əsas məsələdən danışmadım. Hamilə olduğu-

ma hələ əmin deyildim, özümün də əmin olmadığım bir xoşbəxtliy-

in sevincini bölüşmək hələ tez idi.

On beş gün sonra yenə qayıtdıq. Bahar öz hökmünü vermişdi.

Maşınımızı əvvəlki yerində saxladıq. Gün qalxmışdı, ətraf sakit

idi. Biz günəşin dümanı necə parçaladığına və təzəcə aldığımız evin

ağacların arasından güclə sezilən damını necə işıqlandırdığına ta-

maşa elədik.

İllər keçib. Uşaqlarımız olub. Adi axşamlardan biridir. Səni

gözləyirəm. Təkcə maşınımızın səsini deyil, sənin müəyyən yerlər-

də, əhvali-ruhiyyəndən asılı olaraq maşına necə qaz verdiyini və

necə əylədiyini də bilirəm. Gözlərimi yuub gecənin səslərinə qulaq

asıram. Sən gəlirsən. Maşını saxlayıb darvazanı açırsan, daha dar-

vazanın səsi gəlmir, çünki bağlamırsan, deməli yorğunsan. Təkər-

lər çınqılı xırtıldadır, maşının işığı bağlı pəncərələrimizə sığal çəkit,

sən itimizi şirin dillə oxşayırsan, pilləkəni qalxırsan. Evə girirsən.

Otağımızdasan. Biz birlikdəyik.

Mən hamıdan əvvəl qalxıb, sübh tezdən bağçaya gedirəm. Bu,

günün ən gözəl çağıdır. Çay dumanın arasından bərk vurur. Çə-

mənlər şehdən islanıb, su çiləyən qurğular tərəvəzi və güllüyü suva-

rır, bağban meyvə yığır, mən onunla birlikdə gəzirəm, yetişməkdə

olan meyvələrə tamaşa edirəm. Hər səhər qayın, sidr, şaftalı, əncir

ağaclarına baş çəkirəm, fəslin gözəl çiçəklərini dərirəm. Oyananda

sənə bağımızdakı, güllüyümüzdəki yeniliklərdən danışacağam.

Sentyabr gecələrindən birində uzaq səfərdən qayıdırdıq. Heç

kəs gəldiyimizi bilmir, it də hürmür, sakitcə quyruğunu bulayıb

qıçlarımıza sırmanır, sevindiyini bildirir. Çayın kənarına çəkilmiş

alçaq hasarın üstündə otururuq. Ay, dümağ evimizi, hər küncünə

bələd olduğumuz bağımızı işığa qərq edib.

İllər keçdikcə duyurduq ki, məhəbbətimiz sayəsində hər şeyə

qadir olacağıq. Uşaqlarımız olacaq, sənətimiz, dostlarımız olacaq,

evlər tikəcəyik, bəlkə daha yaxşı bir dünya yaradılmasında da

xidmətimiz olacaq. Arzular indi həyata keçir. Biz cuşa gəlmiş in-

şaatçılar kimi hey qurub yaradırıq. Bu gecə duyuruq ki, planları-

mız həyata keçib. Bəlkə uzaqdan gəldiyimizə görə, dəyişikliklər

belə kəskin nəzərə çarpır, bəlkə də gecəin çox gözəl olduğuna görə.

Sənin öləcəyini bildiyim gündən anladım ki, daha heç vaxt o

yerlərə qayıda bilmərəm. Amma bir dəfə sənin xahişinlə getməli

oldum. Cənab B. birinci dəfə gördüyümüz kimi işləyirdi; o həmin

çəmənliyin üstünə səpələnmiş qırmızımtıl şabalıd yarpaqlarını tə-

mizləyirdi. Biz görüşdük. O sənin vəziyyətini soruşdu. Dedim ki,

yaxşısan, ayağa qalxan kimi bura gələcəksən.

Uşaqlar həyət-bacada oynadılalr. Çay hazırladım. Həmişə sə-

nin maşınla gəldiyin xiyabana baxa-baxa çayımızı içdik. Mən bura

axırıncı dəfə gəlirdim. Hər şey öz gözəlliyini itirmişdi. Burda bizim

yaratdıqlarımız bizsiz də mövcud olacaqdır. Mənim bütün ağacla-

ra, güllərə, itə, quşlara, daha çox əşyalara, divarlara, mebelə, bə-

zək-düzəyə, şkafda səliqə ilə asılmış paltarlara acığım tuturdu —

onlar qalacaqdır. Bu əşyaların qələbəsi idi, canlı aləmin yox, can-

sızların qələbəsi idi. Həmin gün fikirləşirdim ki, sən son nəfəsini

səkəndə yer aralanıb burdakıların hamısını udsa nə yaxşı olar.

IY

Bağda keçirdiyimiz bir gecəni yadıma salıram. İndi həmin

bağda tək gəzinirəm. Sən öləndən bəri uzaq qaçdığım yerəlrdən

biri də buradır.

Gecə yarı idi. Teatrdan axırıncı biz çıxdıq. Qar yağırdı. Əl-ələ

tutub gedirdik. Danışmağa nə həvəsimiz vardı, nə də ehtiyacımız.

Hara gəldi gedirdik. Hərdən maşınlar gəlib yanımızdan səssizcə

keçirdilər. Məncə küçələr bomboş idi, bəlkə də boş deyilmiş, mə-

həbbətimiz bizi bütün aləmdən ayırıbmış. Biz Parisi görmürdük,

gecəyə və səmaya daha yaxın idik. Vaven küçəsini keçəndən sonra

Lüksemburq bağına gəlib çıxdıq. Sən dedin: “Bəlkə keçək bağa?”.

Hasarın üstündən aşdıq, gözəl bir aləmə düşdük. Ayaqlarımızın

altında qar xırtıldayırdı. Biz xoşbəxt idi və xoşbəxt olduğumuzu

bilirdik. Bu, təmiz, mülayim bir sevinc gətirirdi. Sevinc isə belə bir

əqidədən doğurdu ki, dünyada hər şey yaxşı olmalıdır. Sən paltonu

çıxarıb yerə sərdin, üstündə oturduq. Gecənin qaranlığında bir-

birimizə baxırdıq. Sənin aydın gözlərini və qardan islanmış kirpik-

lərini görürdüm. Şəhər dövrəmizdə, iki addımlığımızda idi, hasarın

o üzündə qalmışdı. Saat üçü vurdu. Axı nəyə görə mən birdən-birə

bədbəxtlik haqqında düşündüm? Öz bədbəxtliyimizi yox, onda bu

haqda təsəvvürüm də ola bilməzdi, başqalarını düşünürdüm. Hə-

min vaxt hardasa insanlar ölürdülər, öldürürdülər, ailələr dağılırdı,

başsız qalmış körpələr ağlaşırdılar, arvadlar, kişilər çarpayılarında

uzanıb öz səfil həyatlarının haqq-hesabını çəkirdilər. Burdan çox

uzaqda, Hind-Çində, ölür-öldürürdülər. İnsan mövcud olandan

bəri sevinc və qəm, ölüm və həyat oyunu bircə dəqiqə də olsa ara

verməyib, həmişə də davam edəcək. Biz xoşbəxtlikdən məst olmu-

şuq, qol-qola, baş-başa oturmuşduq. Birimiz dedi: “Əgər bir gün

bizə bədbəxtlik üz versə çalışarıq mərd olaq”. O birimiz cavab ver-

di: “Mən sənə söz verirəm”.

Şəhər canlanmağa başlayanda biz yola düşdük. Evə qayıdanda

da yuxumuz gəlmədi. Həmin yuxusuz gecəni unuda bilmirdim; o

çox gözəl, həm də qar kimi təmiz idi.

Y

Bə’zən özüm-özümdən çəkinirəm, ehtiyatla dolanıram. Hiss edi-

rəm ki, yenə başgicəllənməm tutacaq. Gərək bir işlə məşğul olam,

başım qarışsın. Fikirləşməmək üçün ora-bura qaçıram, işləyirəm.

Bircə məqsədim olur: bir saat vaxt keçirmək, beləliklə saatlar ke-

çir, fikrim yayınır. Amma, bə’zən ağır fikirlərdən yaxa qurtara

bilmirəm. Səhərlər əhvalım yaxşı olur. Mən iki adam kimi yaşa-

mağa öyrənmişəm. Fikirləşirəm, danışıram, işləyirəm və eyni vax-

tda fikrim səninlədir. Sənin müəyyən məsafədən görünməyin mənə

xoş olur, tütqün çıxmış şəklə oxşayırsan. Bu anlarda ehtiyat etmi-

rəm, təslim oluram, ağrım-acım da yaxşı öyrədilmiş cıdır atı kimi

amiranə olur. Cilvu buraxıram və qəfildən tələyə düşürəm. Sən ya-

nımdasan. Səsini eşidirəm, əlini çiynimə qoyursan, yaxud astanada

addımlarının səsini eşidirəm. Mən məhv oluram. Süstləşib yerimdə

qalıram, gözləyirəm ki, bu vəziyyətim keçib getsin.

Hərəkətsiz bədəndə fikir, səmanın sükutunu yara-yara yerə

enən zədələnmiş təyyarəyə oxşayır. Yox, sən burda deyilsən, orda,

buzlu sükut aləmindəsən. Axı, nə olub? Hansı səs, hansı duyğu,

fikirlərin hansı sirli uyğunluğu səni gətirib mənə qovuşdurur?

Hey səninlə çarpışıram; başa düşürəm, bu çox dəşhətlidlir, am-

ma özümü sənə təslim etmək üçün də kifayət qədər qüvvəm olmur.

Biz üz-üzə durmuşuq. Otaqdakı sükutun səsi bütün gurultulardan

güclüdür. Başımda qarma-qarışıqlıq, qəlbimdə həyəcan… Mən

özümüzü keçmiş günlərimizin birində təsəvvür edirəm. Ruhum bə-

dənimdən ayrılır, xoşbəxt günlərimizə, xoşbəxt anlarımıza qayıdır.

Parisdə, yaxud Nyu-Yorkda veyllənən, dünyanın axırı çatdığını

bilən tənha adam kimi, mənə ucsuz-bucaqsız görünən mənzilin

otaqlarını gəzinirəm. Dünyanın axırı sənin ölümündür. Amma

görürdüm ki, dünya sənsiz də mövcuddur, həyat davam edir.

Əvvəlki kimi lazımi işləri görürdüm. Özüm isə əvvəlki kimi ola

bilərdimmi? Mən güzgüyə baxırdım, toy gecəsinin səhəri güzgüyə

baxan gənc, xoşbəxt bir gəlin kimi baxırdım. Yox, üzümdə heç nə

duyulmurdu. Hələ keçmiş xoşbəxtliyin izləri qalmışdı, əzabımın

izləri isə sonralar həkk olunacaq. Mən arxayın ola bilərdim, çünki

sən heç nə görməyəcəkdin. Üzümün çizgiləri də, təbəssümüm də

əvvəlki kiim idi. Hərəkətlərim də dəyişməmişdi. Mən hamam

otağında olanda o biri otaqdan səninlə danışırdıq. Yaxşı eşitmək

üçün gözlərimi yumurdum. Ömrümdə səni bu cür dinləməmişdim,

bilirdim ki, bir vaxt səsini unudacağam; “Doğrudanmı on beş gü-

ndən sonra mən də çiməyəcəyəm?” deyən səsin yadımda qalmay-

acaq. Mən adamlara zəng vururdum. Sənə göndərilən çiçəklər

üçün təşəkkür edirdim. Cərrahiyyə əməliyyatının müvəffəqiyyətlə

keçdiyini söyləyirdim, tə’cili məktublara səninlə birgə cavab hazır-

layırdıq, sonra arxamı sənə çevirib sün’i görkəmini dəyişib istira-

hət edirdi. Bank vərəqlərini bir-bir qoparırdım, pul xərclənib ge-

dirdi… Sən deyirdin: “Mart aynıdı işləməyə başlayaram”. Bu zər-

bələr məni gicəlləndirirdi. Bunlar bıçaq zərbəsi idi, yoxsa ən şirin

sözlər? Səni ilk dəfə aldadırdım, inandırıcı baxışlarımla aldadır-

dım. Səni uçuruma aparırdım və bunun üçün tə’riflənirdim. Xəca-

lət çəkirdim, amma, o vaxta qədər mənə hər şeydən əziz olan həqi-

qətdən də güclü və dəyərli bir qüvvə məni bu yalanı danışmağa va-

dar edirdi. Bəli, bir aydan sonra biz istirahətə gedəcəyik. Taxta

eyvanlı yaylaq evimiz olacaq, qarlı çölləri gəzəcəyik, meşələr ke-

çəcəyik, günəş şüalarına qərq olmuş dağlar aşacağıq. Yox, daha

heç vaxt, heç vaxt. Gündə on dəfələrlə həqiqəti sənə açmaq istəyir-

dim. Birinci cümoləni astaca özüm-özümə təkrar ediridm: “Gərək

sənə deyim”, yaxud “biz ayrılacağıq” ya da “sənə yalan deyiblər”.

Axı, sənə dəxli olan bir işi səndən gizlətməyə nə ixtiyarım var,

özünün cəsarətlə gedə biləcəyin yerə nə üçün səni qorxaq kimi,

aparmalıyıq? İnandırdım ki, mərdlik göstərərdin. Mənə baxırdın:

“Mən daha yaxşıyam, işini-gücünü atıb ancaq mənimlə məşğul

olma, özümü yaşı hiss edirəm, heç yerim ağramır”. Mən susurdum,

ayaq tərəfdən çarpayıqnın üstündə oturub hərəkətsiz qalırdım, əli-

ni məndən ayırmırdın, köksümü ötürüb fikirləşirdim ki, əgər həqi-

qəti sənə söyləmiş olsaydım indi nə edərdik: ölüm fikri səni

bürüyəcəkdi, mən isə qolların arasında höncürəcək, öz xoşöəxt

həyatımızdan danışacaqdım.

Mən sənin bədəninnin kəsilmiş yerinə baxırdım. Bu yara səni

əyləndirirdi, deyridin:

— Mə’dəmə yol açıqdır!

Mən o yaraya nifrət edirdim, həm də məəttəl qalmışdım. Bur-

daca, dodaqlarımdan iki-üç santimetr aralıda səni öldürməyə ha-

zırlaşan xərçəng yaşayırdı. O səni həlak edəcəkdi, özünün isə xəbə-

rin yoxdur. Fikirlərimi oxuya bilmirdin, sifətim də sənin səliqə ilə

tikilmiş yraan kimi hər şeyi gizlədirdi.

— Qəribədir, bilirsənmi, adam sinəsiinn yarılmış olduğunu tə-

səvvür edəndə qəribə hisslər keçirir.

— Əlbəttə, belə olur, həm də ki, sən birinci dəfə operasiya olur-

san.

— Mən sağalandan sonra başını yenə də sinəmin üstünə qoyar-

san?

Mən başımın hərəkətilə “hə” dedim. Daha heç vxat, əzizim, ya

da sən öləndən sonra. Mən gülümsünürdüm, amma belə fikirləşir-

dim. İstəyirdim heç nə anlamayım, şəyatın özünü tutub saxlayım,

daha hərəkə olmasın. Yox, mən əlimdən gələn hər işi, nə cür olur-

olsun görəcəyəm, həyatdan məhrum olmaq isə sənə nəsibdir.

Sən mənə yorğun, dodaqlardan daha çox gözlərdə oxunan uzaq

bir təbəssümlə baxırdın. Gözlərin əsil xəstə gözləri idi; ağı solmuş,

bozarsış, susuz qalmış qamış kimi həm yaşıla, həm də sarıya çalır-

dı, qarası isə sədəf kimi idi. Hərdən baxışların ifadəsiz olurdu.

Mənim zvallım, əmnim məhəbbətim! Bizim günlərimiz elə bil Sena

çayı ilə birgə axırdı. Sənin son mənzilə çatmağına lap az qalmışdı.

Kaş zəlzələ olaydı, dam uçulaydı, elə bir gözəl təsadüf olaydı ki,

ikimiz bir gedəydik, həyatı birgə tərk edəydik.

Hərdən pəncərəyə yxaınlaşırdım, evlərə, yol keçən adamlara,

cərgəyə düzülmüş maşınlara baxırdım, hər yerdə bir yazı

görürdüm: “O öləcək”, başqa heç nə görmürdüm.

Ayaq tərəfində çarpayıda uzanırdım, sənə baxıb

gülümsünürdüm, ürəkdən gülümsünürdüm, çünki ələlik yanımda

odluğun üçün xoşbəxt idim. İstəyirdim həmin anı ömürdən ayırıb

götürüm, ondan kiçik bir ada düzəldim, amma bu da heç nə idi,

heç nə. Sabahkı günüm qara olacaq, nə edim axı? Məqim bütün

fikirlərim eyni bir divarla qarşılaşırdı: çıxılmaz vəziyyət, bağlıda-

lan. Bircə yol görünürdü, o ad fəlakət yolu. Sən nə oldu yeyirdin,

mən isə özümü gövşəməyə məcbur edirdim.

Bir axşam belə dedin: “Ət yumşaq deyil, amma lap təzədir”.

Lap təzədir, deməli bir az əvvəl kəsilib, öldürülüb. Nədənsə

ürəyim bulandı.

YI

Parisdə səmaya təsadüfi hallarda baxırlar. Biz hər dəfə şəhərdən

çıxandan sonra göyə baxa bilirik. Ayın və ulduzların hərəkətini

izləmək, həmişə, hər ikimizin daixl olduğumuz bu sonsuz aləmə

sayahət kimi ləzzətli olur. Hər dəfə biz ayrılanda sən ulduzların

birində görüş tə’yin edərdin və mənə elə gəlirdi ki, məhəbbətimizin

sonsuz tellərini görürəm. O, parlaq bir tel, qızıl bir xətt, odlu bir

izdir; bizim ikimizdən ayrılıb qalxır və uzaq nöqtədə birləşir.

Çox vaxt gecəyə, səmaya tamaşa eləyərkən öz sevincimi və

qüssəmi daha aydın, daha dəqiq görürəm, dünyanın quruluşunu və

bizim ordakı mövqeyimizi, tənhalığı, məhəbbətin kamilliyini daha

yaxşı anlayıram. Troil Kressidaya belə deyirdi: “Günəşin gündüzə,

dişi göyərçinin öz erkəyinə, dəmirin maqnitə, yerin öz oxuna sadiq-

liyi kimi…”

Sən öləndən sonra, bir neçə ay göyə baxa bilmədim. Bir yay

gecəsi, daha doğrusu, avqustun 28-də o ulduzu yenidən gördüm.

Ulduzları arayırdım, onu axtarırdım, tapdım. O təkcə, sakit-sakit

qərbdən şərqə tərəf hərəkətdəydi. Həmin ulduz insan şüurundan

doğulmuşdu, adı “Exo II” idi. Onun sayəsində səma ilə barışdım.

Həmin axşam uzun müddət çöldə qalıb onun qayıtmasını gözlə-

dim. Elə bilirdim ki, böyük bir qələbə çalmışam. Mən Əlcəzair

müharibəsinə, sürgünlərə, insanlara verilən əzablara görə xəcalət

çəkmişdim; indi insanların ilk dəfə komsosa yol açdıqları bir döv-

277

rdə yaşadığım üçün fəxr edirdim. Sənin qəbrindən bir neçə yüz

metr uzaqda idim, sənsizlik qollarımı yanıma salmışdı. Sən ya-

ranmaqda olan bu yeni dünyanı görə bilməyəcəkdin. Daha həyata

biganə idin. Heç unuda bilmirəm ki, səni xilas edə biləcək bir dər-

manın kəşfini, dünyanın ən gözəl, ən xətasız bir raketindən üstün

tutardım. Qızılgül gözəl ətir saçırdı. İtlər hürüşürdü, yol tərəfdən

qulağıma maşınların uğultusu və maşınlarda gəzənlərin şən qəh-

qəhələri gəlirdi. Hər dəfə xoşbəxtlik əlamətlərinə rast gələndə,

özümün necə bədbəxt olduğumu adha aydın hiss edirdim.

Gərək e’tiraf edim ki, ilk dəfə xatirələrin qoynuna atılıram; xa-

tirələrimi ətrafıma toplayıram, yaşamaq üçün onlardan kömək di-

ləyirəm, öz keçmişimi arayıram. Hərdən öldüyün üçün sənə acığım

tutur. Məni tək qoydun, qaçdın. Sənin ucbatından daha boz sə-

maya, noyabr yağışlarına, payızın qızılı yarpaqlarına baxa bilmi-

rəm. Əvvəllər qara, çılpaq ağaclara baxanda baharın tezliklə gə-

ləcəyini düşünürdüm, indi onları görməyə gözüm yoxdur. Sübh

çağından və axşamın ala-qaranlığında acığım gəlir, ancaq günəşə,

ay işığına baxa bilirəm. Mən şux və dözümlü idim, indi ağırlaşmı-

şam, əvvəllər şux addımlarla gəzirdim, indi ayaqlarımı sürüyürəm.

Heç nəyə həvəsim yoxdur.

Daha heç yerdə sənin gözlərini axtarmıram. Uzun müddət səni

görürdüm. Səninlə birgə gəzmədiyimiz bir cığır, bir küçə, bir sahil

varmı? Ya heç yana çıxmamalı, ya da hər yerə tək getməli idim.

Qarma-qarışıq küçələrdə də, kimsəsiz meşə cığırlarında da tək səni

görürdüm. Ağlım bu görüşdən çəkinir, ürəyim isə istəyird. Sən həm

yoxdun, həm də vardın. Hər dəqiqə özümün yaşamağım bir yana,

ürəyimin sənsiz necə döyündüyünə təəccüb edirdim. Hərdən deyir-

dilər ki, sən bizim aramızdasan. Mən razılaşırdım. Axı, niyə də

mübahisə edəsən? Amma özüm-özümə fikirləşirdim ki, bə’zi adam-

lar üçün başqasının ölümü adi bir şeydir. Görəsən hamı özünün

əbədi olub-olmayacağı haqda fikirləşirmi?

Mən səni çox sevirdim; bədəninin yoxa çıxması ilə razılaşmaq,

ruhunun onu əvəz etdiyini və yaşadığını söyləməyə qadir deiyləm.

Axı onları necə ayırmaq olar, necə demək olar ki, bu onun ruhu-

dur, bu isə bədəni? Sənin təbəssümün və baxışın, bu isə bədəni?

Sənin təbəssümün və baxışın, yerişin və səsin materiya idi, yoxsa

xəyal? Həm materiya, həm də xəyal, lakin ayrılmaz idilər.

Hərdən dəhşətli bir oyun oynayıram: fikirləşirəm ki, görəsən

sənin bədəninin hansı hissəsi kəsilsə, yaxud şikəst olsaydı sən mə-

nim sevdiyim həmin adamdan çevrilib başqa adam olardın? Mə-

həbbətimizin nişanəsi, həddi nəə idi? Nə vxat deyə bilərdim ki, da-

ha səni tanıya bilmirəm?

Bə’ziləri mənə deyirlər ki, sevənlər bir-birini çox yaxından ta-

nıyanda məhəbbət azalır, bitkiyə günəş lazım olan kimi məhəbbətə

də pərdə lazımdır. Axı bu pərdə kimə gərəkmiş, ondan istifadə et-

mək acizliyi boynuna almaqdır. Onu yox etmək, aradan qaldır-

maq lazımdır. İnsanla nə qədər səmimi, nə qədər yaxın olsan da

görəcəksən ki, aralıqda hələ pərdə varmış.

Yatdığın vaxt sənə və sənin olduğun aləmə, dodaqlarının künc-

ündəki təbəssümə, kirpiklərinin astaca titrəməsinə, çılpaq, hey-

siyyatsız bədəninə baxıram; bunları əvvəllər görməmişdim.

Mən sənin yanındayam, mavi və ilıq bir suda üzürəm, gözləyi-

rəm ki, sarmaşıq çiçəklərinə qərq olmuş qapıda görünəsən. Mənə

“salam” deyirsən, yuxuda nə gördüyünü, yuxudan sonra nə fikir-

ləşdiyinə də bilirəm, amma səni tamam öyrənməmişəm.

Biz danışırıq: sənin səsin, fikrin və fikrini ifadə etmək üçün iş-

lətdiyin sözlər dünyada ən yaxşı tanıdığım şeylərdir. Birimizin baş-

ladığı cümləni o birimiz başa vura bilərik. Yenə də səni tam öy-

rənməmişəm, bir-birimizi lazımınca öyrənməmişik. Sənin ən adi

bir hərəkətin Cakondanın təbəssümündən də sirlidir. Hərdən ən

çətin maneələr dəf edilir. İnsanı dünyanın kamilliyinə inandıran da

gözəl çağlardır. Hərdən bu kamilliyi ədəbi yaşatmaq üçün özümə

ölüm arzulayırdım. Lakin insan yaşamaq imkanı qalmayanda

özünü öldürür, xoşbəxtlik isə insanı yaşamağa çağırır. Mən dəqiq

bilmirəmr, amma başa düşürəm ki, kamilliyə yetişəndən sonra biz

yenidən mübarizələr aləminə düşmək istəmirik. Biz allah olmuşuq,