I Maidə Surəsi 55-56

226........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

edərlər, havalananlar isə ondan məhrum qalarlar. Bunun qaçınılmaz

nəticəs(n)i budur: Gərək doğru yoldan gedənlərin, gərəksə havalananların

izlədikləri yollar/göndərər Allaha çatar, ONun hüzurunda nöqtələniyər. Söz mövzusu

yollar/göndərər insanı hədəfə, yəni müvəffəqiyyətə və qurtuluşa, xəyal qırıqlığına

və hüsrana çatdırma baxımından dəyişik olsalar da, ayrıca

yaxınlıq və uzaqlıq baxımından fərqlilik göstərsələr də məqsəd qoyulan

hədəf Allahın qatındadır. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi:

"Ey insanoğlu, sən Rəbbinə doğru qaçırsan və ONunla görüşəcəksən."

(İnşiqaq, 6) "Xəbəriniz olsun ki, qurtuluşa çatacaq olanlar

Allahın hizbidir." (Mübarizə, 22) "Allahın nemətlərini təpərək

yerinə kafirliyi seçənləri və millətlərini həlak yurduna sürüyənləri

görmürsənmü?" (İbrahim, 28) "Şübhəsiz ki, mən çox

yaxınım, mənə dua etdiyi zaman dua edənin duasına cavab verərəm.

O halda onlar da mənim çağırışıma cavab versinlər və mənə

iman etsinlər. Ümid edilər ki, doğru yolu tapmış olarlar." (Bəqərə, 186)

"İnanmayanlara gəlincə, onların qulaqlarında ağırlıq vardır.

Quran onlara bağlıdır. Sanki onlara uzaq bir yerdən bağrılıyor."

(Fussilət, 44)

Uca Allah bu ayələrdə bunu açıqlayır: Hər insan qaçınılmaz

olaraq uca Allaha doğru irəliləyir. Tək bəzilərinin yolu qısadır və

qurtuluş ilə müvəffəqiyyət bu yoldadır. Digərlərinin yolu isə uzundur və bu

yol xoşbəxtliyə çatdırmır, tərsinə o yolu izləyənlər məhv olmaqdan

başqa bir nəticəyə çata bilmirlər.

Qısacası bu ayə, möminlər üçün və mömin olmayanlar üçün Allahın

hüzurunda nöqtələnilən iki yol təyin edir və möminlərə özləri

ilə məşğul olmalarını, yoldan çıxmış kəslər olan digərlərinə

diqqət etməmələrini, onlara ağıllarını taxmamalarını və onların

pozğunluqlarından qorxmamalarını əmr edir. Çünki onların hesabını

görmək möminlərə deyil, Allaha düşər. Möminlər onlardan

məsul deyildirlər ki, onların vəziyyəti özlərinə dərd olsun. Bu

ayə bu ayəyə yaxın bir məna daşıyır:

"Möminlərə də ki: Allahın əzab günlərindən qorxmayanları

bağışlasınlar ki, Allahın özü o cəmiyyəti etdikləri qarşılığında

cəzalandırsan." (Casiyə, 14) Bu ayə də onun bənzəridir: "Onlar gəlib

keçmiş bir ümmətdir. Onların etdikləri özlərinə, sizin etdikləriniz

də sizədir. Siz onların etdiklərindən məsul tutulmazsınız."

(Bəqərə, 134)

Maidə Surəsi 105 ..................................................................... 227

Buna görə mömin özü üçün əhəmiyyətli olan doğru yolda irəliləmək-

le məşğul olmalı, insanların pozğunluqları və aralarında günahların

yayılması yolundakı müşahidələri əhvalını pozmaması, bununla

və belə edənlərlə məşğul olmaması lazımdır. Çünki haqq tərk edilsə

də haqqdır və batil mənimsənsə də batildir. Necə ki uca Allah

belə buyurmuşdur: "Murdarın çoxluğu səni çaşdırsa belə, bulaşdır təmiz

bir deyil. O halda ey ağıl sahibləri, Allahdan qorxun. Ümid edilər ki,

qurtuluşa əriyərsiniz." (Maidə, 100) "Yaxşılıq ilə pislik bir deyil."

(Fussilət, 34)

Etdiyimiz şərhlər işığında, "Siz doğru yolda olduğunuz

təqdirdə, sapan sizə zərər verməz." ifadəsinin kinayə olduğu aydın olur.

Məqsədi möminlərə, pozğunların pozğunluğundan təsirlənərək

hidayət yolunu tərk etməyi qadağan etməkdir. Möminlərin belə deyəcəkləri

fərz edilir: Günümüz dünyasında dinə yer/yeyər yoxdur. Çağımız,

mənəviyyata bağlılığı xoş görmür. Din və mənəviyyat, modası

keçmiş və tərəfdarlarının nəsili tükənmiş sadə bir ənənədir. Bu

ayədə buyurulduğu kimi: "Dedilər ki, əgər biz səninlə birlikdə doğru

yola girsək, yurdumuzdan atılarıq." (Qəsəs, 57)

Və ya möminlər pozğunların pozğunluqlarının öz hidayətləri üçün

zərərli olacağından qorxaraq pozğunlarla məşğul olarlar və özlərini

unutduqları üçün sonunda o pozğunlar kimi olarlar. Mömin üçün lazımlı

olan, Allaha çağırmaq, yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirmək,

qısacası normal səbəblərə yapışmaq və arxasından nəticəs(n)i

Allaha həvalə etməkdir. Çünki səlahiyyət bütünü ilə ONA aiddir.

Başqalarını məhv olmaqdan qurtarmaq yolunda özünü məhv etməyə

gəlincə, möminə belə bir şey əmr edilmiş deyil. O

başqasının etdiklərindən məsul tutulmayacaq. O başqasının

davranışlarının hə-sabını verəcək deyil. Bu söylədiklərimizin işığında

bu ayənin mənas(n)ı, bu ayələrin mənaları kimi olar:

"Əgər onlar bu yeni sözə (Qurana) inanmazlarsa, arxalarından

duy/eşidəcəyin kədər səbəbi ilə az qala/haradasa özünü məhv edəcəksən.

Biz dünyadakı hər şeyi yer üzünün bəzəyi etdik. Məqsədimiz

insanları sınayaraq hansılarının yaxşı işlər edəcəklərini görməkdir.

Biz mütləq oradakı hər şeyi qupquru bir torpaq edəcəyik."

(Kəhf, 6-8) "Əgər dağların getməsini, yer üzünün parçalanmasını

və ölülər ilə danışa bilməyi təmin edən bir kitab olsaydı o,

bu Quran olardı. Lakin səlahiyyət bütünü ilə Allahın əlindədir. hələ

228 ................................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

anlamadılarmı ki, Allah diləsəydi bütün insanları doğru yola çatdırardı?"

(Rə'd, 31) Bu mənada başqa ayələr də vardır.

Bu şərh ilə ortaya çıxdı ki, bu ayə dəvət ayələri ilə yaxşılığı

əmr edib pislikdən çəkinmə ayələri ilə ziddiyyət təşkil etməz. Çünki ayə yalnız

möminlərə, özlərini doğru yolda tutma vəzifəsini bir tərəfə

buraxıb başqalarının pozğunluğu ilə məşğul olmağı və başqalarını qurtarma

yolunda özlərini məhv etməyi qadağan edir.

Üstəlik, insanları Allaha çağırmaq və yaxşılığı əmr edib pislikdən

çəkindirmək, möminin özü ilə məşğul olmasının və Rəbbinə

doğru iler-leyişinin bir parçasıdır. Bu ayə, Allaha dəvət ayələri ilə

və yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirmə ayələri ilə necə ziddiyyət təşkil edə bilər

və ya onları neshettiği deyilə bilər ki, uca Allah bu iki vəzifəs(n)i bu

dinin ana xüsusiyyətləri və dayağını meydana gətirən təməl əsaslar arasında

saymışdır. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Də ki: İşdə mənim yolum

budur. Mən inandırıcı dəlillər göstərərək insanları Allaha çağıraram.

Mənə uyanlar da elə edərlər." (Yusuf, 108) "Siz insanlar

üçün ortaya çıxarılmış, ən xeyirli ümmət oldunuz, yaxşılığı əmr edər,

pislikdən çəkindirərsiniz." (Al/götürü İmran, 110)

Buna görə mömin, insanları inandırıcı bir dillə Allaha çağırmalı,

yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirməli, bu vəzifələri ilahi fərzi

yerinə yetirmə yolu uyğun olaraq etməlidir. Hirsdən mustarip olmaq,

kədərdən özünü məhv etmək və ya bu işlərin pozğunların

vicdanlarında təsirli olması üçün həddindən artıq dərəcədə yırtınmaq onun vəzifəs(n)i

deyil. Belə bir gayretkeşlik onun çiyinlərinə yüklənməmişdir.

Bu ayə, möminlər üçün hidayətlərini təmin edən bir yol təyin edərkən,

digərləri üçün pozğunluq nəticəs(n)i doğuran başqa bir yol təyin etdi.

Sonra da "Siz özünüzə baxın." ifadəsi ilə möminlərə öz nəfsləri

ilə məşğul olmalarını əmr etdi. Bu buna dəlalət edər:

Möminin nəfsi, izləməklə və məşğul olmaqla əmr olunduğu yolun

özüdür. Çünki bir yola istiqamətli təşviq, o yola diqqət göstərməyi

təşviq edib onu tərk etməkdən çəkindirməyi təşviq etməklə

uyğunlaşar; o yoldan gedənləri buraxmamaqla əlaqədar bir təşviqlə uyğunlaşmaz.

Bu incəliyi bu ayənin üslubunda görürük: "İşdə mənim dümdüz

yolum budur, bu yola yatıl. Əsla/çəkin sizi Allahın yolundan ayrı

salacaq yollara girməyin." (Ən'am, 153)

Maidə Surəsi 105 ............................................... 229

Görülür ki uca Allah, möminlərə hidayət yollarına bağlı qalmalarına

istiqamətli təşviq məzmununda nəfslərinə diqqət göstərmələrini

əmr edir. Bu da onların izləmək və ayrılmamaqla vəzifəli

olduqları yolun öz nəfsləri olduğunu ifadə edər. Demək ki,

möminin nəfsi onu Rəbbinə çatdıran yoludur. Bu onun hidayət yolu

və xoşbəxtliyinə çatdıran yoludur.

Buna görə, bu ayə başqa ayələrin eyham etdikləri məqsədi açıqca

dilə gətirir. Məsələn bu ayələrdə olduğu kimi: "Ey inananlar! Allahdan

qorxun, hər kəs sabahı üçün nə hazırladığına baxsın. Allah'-

dan qorxun. Heç şübhəsiz Allah etdiklərinizdən xəbərdardır. Əsla/çəkin

Allahı unudan və buna görə Allahın özlərini unutdurduğu

kəslər kimi olmayın. Onlar yoldan çıxmış kəslərdir. Cəhənnəmliklər

ilə cənnətliklər bir deyil. Cənnətliklər qurtuluşa çatmış

kəslərdir." (Həşr, 18-20)

Oxuduğunuz ayələr, nəfsə baxmağı və onun saleh əməllərini

müşahidə etməyi əmr edir. Çünki nəfsin yol azuqəs(n)i bu saleh əməllərdir

və ən xeyirli yol azuqəs(n)i də təqva və Allah qorxusudur. Nəfs üçün bu gün

və sabah vardır. O hər an yol al/götürür və məsafələr qat edir.

Məqsəd və çatılmaq istənən hədəf, uca Allahdır. Mükafatın gözəli

olan cənnət ONun qatındadır.

Bu səbəbdən nəfs davamlı şəkildə Allahı xatırlamalı, ONU heç unutma-

malıdır. Çünki çatılmaq istənən hədəf, Odur və hədəfi unutmaq,

arxasından yolu unutmağı tələb edir. Rəbbini unudan,

özünü də unudar. Belə bir kimsə sabahında, səfərinin irəli

mərhələlərində faydalanacağı, yaşaması üçün istifadə edə biləcəyi azuqədən

məhrum qalar ki, bu həlak olmaqdır. İşdə hər iki məzhəbin Peyğəmbər

əfəndimizdən (s. a. a) rəvayət etdikləri, "Kim nəfsini tanısa,

Rəbbini tanımışdır." hədisinin mənas(n)ı budur.

Bu məna, əskiksiz araşdırmanın və sağlam qiymətləndirmənin

təsdiqlədiyi bir gerçəkdir. Çünki insanın hər hansı bir məqsədə doğru

uzanan həyat müddəti boyunca əslində nəfsinin yaxşılığından və xoşbəxt

yaşamaqdan başqa bir məqsədi olmaz. Əgər görünüşcə başqalarının

mənfəətləri üçün səy sərf etsə də əsl məqsəd özüdür. Necə ki

uca Allah, "Əgər yaxşılıq etsəniz, özünüz üçün yaxşılıq edərsiniz.

Əgər pislik etsəniz, o da özünüz üçündür." (İsra, 7) buyurur.

230 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Ortada insan deyilən bir canlı var; bu canlı, həyatı boyunca mərhələdən

mərhələyə keçər. Həyat nərdivanını pillə-pillə

çıxar. Dölkən uşaq, uşaqkən gənc, gənckən orta yaşlı və orta

yaşlı ikən yaşlı olar. Sonra boğazda həyatına davam edər, sonra

qiyamət gününü yaşar, arxasından ya cənnətə və ya cəhənnəmə

gedər. Bunlar insanın ilk meydana gəlmə dayanacağından etibarən Rəbbinə çatana

qədər qat etdiyi məsafənin mərhələləridir. Bu ayədə

buyurulduğu kimi: "Çatılacaq son yer/yeyər, Allahın hüzur/dincliyidir." (Nəcm, 42)

Bu insanın səfəri boyunca atdığı hər addım, hər yol alışı və

irəliləyişi, ürək əməlləri olan inanclar vs. şeylərlə orqanlarının əməlləri

olan yaxşılıqlar və pisliklər yoldaşlığında reallaşar. Əməlinin

bu günki məhsulu, sabahın yol azuqəs(n)i olar. Qısacası nəfs, insanın

Rəbbinə gedən yoludur və səfərinin son nöqtəsi də uca Allahdır.

Bu yol zəruridir. İnsan onu aşmaqdan qaçına bilməz. Bu ayədə

buy-rulduğu kimi: "Ey insanoğlu, sən Rəbbinə doğru qaçırsan.

ONunla görüşəcəksən." (İnşiqaq, 6) Bu aşılması zəruri bir yoldur.

Bu zərurət mömin-kafir, şüurlu-qafil hər kəsi əhatəsinə al/götürür.

Ayə bu səfərdən ayrılmamağı təşviq etmir, yəni o yola qoyulmayanı

yola girməyə çağırma deyə bir narahatlıq daşımır.

Ayənin məqsədi, bu səfərdən qafil olan möminləri bu gerçək

mövzusunda xəbərdar etməkdir. Çünki bu gerçək hər nə qədər eynilə

digər təbii gerçəklər kimi sabit, bilib bilməməyə görə dəyişməyən

bir gerçək isə də, insanın bu gerçəyin şüurunda olması, nəfsin uyğun

növdə tərbiyə edilməsini təmin edən əməlləri üzərində aşkar bir

şəkildə təsirli olar. Əgər insanın əməli mövcud vəziyyətlə uyğun, yaradılışın

məqsədinə uyğun olsa, bu əməllə kamala çatan nəfs səylərində

xoşbəxt olar, əməklərində xəyal qırıqlığına uğramaz, əməliyyatlarında

zərərli çıxmaz. Bu gerçək daha əvvəl bu kitabın dəyişik yerlərində

heç bir şübhəli nöqtə buraxmayacaq xüsusiyyətdə açıqlanmışdır.

Bu gerçəyi mövzumuza uyğun olacaq şəkildə belə

açıqlaya bilik: İnsanoğlu, eynilə digər varlıqlar kimi uca Allahın

tərbiyəsi altındadır. İnsanla əlaqədar heç bir şey uca Allahın yoxlamas(n)ı

xaricində deyil. Bu ayədə buyurulduğu kimi: "Heç bir canlı yoxdur ki,

perçemi Allahın ovuçu içində olmasın. Heç şübhəsiz mənim

rəbbim doğru yoldadır." (Hud, 56)