I Maidə Surəsi 55-56

"Onlara 'Allahın endirdiyinə (Qurana) və Elçiyə (itaətə) gəlin' deyildiyində,

'Atalarımızı üzərində tapdığımız şey bizə yetər' deyərlər." Bu ayədə

onların Allah tərəfindən Peyğəmbərə endirilən mesaja çağırılmaları

izah edilir. Mesaj Allah qatından gəlir. Peyğəmbərin

etdiyi yalnız dəvət etməkdir. Bu səbəbdən dəvət, haqqa dəvətdir.

Bu haqq, içində yalan və aldatmacanın qırıntısının belə ol/tapılmadığı

doğru və cəhalətdən təmizlənmiş elmdir. Bir əvvəlki ayə, böhtan ilə düşünmədən

məhrum olmağı birlikdə onların tərəfinə qoyur. Buna

görə dəvət edildikləri tərəfdə -yəni Allahın tərəfində- yalnız doğruya

və elmə yer/yeyər qalır.

Lakin onlar bu çağırışı təqlidçiliyə sarılaraq, "Atalarımızı üzərində

tapdığımız şey bizə yetər" deyə rədd edirlər.

Təqlidçilik bəzən və bəzi şərtlər altında doğrudur. Söz

mövzusu doğru təqlid, cahilin alimə müraciət etməsidir. İnsanın hansı yolu

izləyəcəyi ilə əlaqədar məlumatı öz təcrübəs(n)i ilə əldə edə bilmədiyi bütün

hökmlər mövzusunda ictimai həyatın seyri bu cür təqlidə söykən/dözər.

220 .............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Lakin cahilin başqa bir cahilə müraciət etməsi mənasında cahilin cahili

təqlid etməsi, ağılı başında insanlar tərəfindən qınanan bir tutumdur. Əgər

bir alim, öz məlumat təcrübəsini bir tərəfə buraxaraq başqasının məlumatını

qaynaq əldə etsə, bu mənadakı alimin alimə müraciət etməsi də

qınanacaq bir tutumdur.

Bundan ötəri uca Allah bu kor-koranə təqlidçiliyi, "Yaxşı, ya

ataları heç bir şey bilməyən və doğru yolu tapmayan kəslər olsalar

dəmi?" deyərək rədd edir. Yəni ağıl -əgər ortada ağıl deyilən

qabiliyyət varsa- insanın, məlumatı olmayan və hidayətdən məhrum olan

kəsləri təqlid etməsini təsdiqləməz. Həyatın qaydaları, təhlükələrdən

əmin olunmayan və nə şəxsin öz düşüncəsi ilə və nə

bilən birinin fikiri ilə mahiyyəti bilinməyən bir yola qoyulmağı

təsdiq etməz.

Bəlkə də, "doğru yolu tapmayan kəslər" ifadəsinin "heç bir

şey bilməyən" ifadəsinə ətf edilməsi, bu mövzudakı gerçəyin qeyd

və şərtlərini tamamlamaq üçündür. Çünki bir cahilin özü kimi bir

cahilə müraciət etməsi ümumiyyətlə qınanacaq bir tutum olmaqla birlikdə,

bunun həqiqətən qınanacaq bir tutum ola bilməsi üçün fikiri

soruşulan cahilin, cahillikdə sual soruşanla eyni olması, ona üstün gələcək

heç bir imtiyazının ol/tapılmaması lazımdır. Amma əgər fikirinə

uyğun gəlilən cahil, bir alimin rəhbərliyi ilə təyin etdiyi bir yoldan gedirsə,

qoyulduğu yol hidayət yolu isə, o zaman onun tutumunu nümunə

əldə edən, onun yolunu təqlid edən cahil qınanmaz. Çünki nəticədə

iş elmin rəhbərliyinə çatıb söykən/dözür. Məsələn cahilin biri bir

alimin göstərdiyi yolu izləyir, sonra da o cahili bu mövzuda başqa

bir cahil özünə nümunə qəbul edir.

Bundan açıqca ortaya çıxır ki, "Yaxşı, ya ataları heç bir şey

bilməyən və doğru yolu tapmayan kəslər olsalar dəmi?" ifadəsi,

onların pozğunluqlarını perçinlemede kafi deyil. Çünki təqlid

yolu ilə uyğun gəldikləri ataları, doğru yoldan gedən alimləri nümunə əldə edərək

doğru yolu tapmış kəslər ola bilərlər. O zaman atalarını təqlid

edən kəslər qınana bilməz və pozğunluqları qətiliklə sübut edilmiş

ola bilməz. İşdə bu ehtimalı ortadan qaldırmaq üçün onların atalarının

heç bir şey bilməyən və doğru yoldan uzaq qalmış kəslər olduqları

vurğulanmışdır. Elə olunca vəziyyəti belə olanlara uyğun gəlmənin

heç bir haqlı səbəbi qalmamış olar.

Maidə Surəsi 103-104 ............................................................. 221

İlk ayədən, yəni "Allah, nə bahire deyə bir şey ortaya qoymuşdur,

nə saibe, nə qəyyumla və nə də xam." ayəsindən aydın olduğu kimi

bu kəslər iki qisimdir. Bir qisimi, düşüncə qabiliyyətindən məhrum

kəslərdir ki, bunlar əksəriyyəti meydana gətirir. Digər bir qisimi inadçı

və özlərini bəyənmiş seçmələrdir. Bu nəticəyə görə bu kəslər

həmsöhbət qəbul edilib dəlil göstərilmə səlahiyyətindən məhrum kəslərdir.

Buna görə ikinci ayədə özlərinə xitab edilərək dəlil göstərilməsi

yerinə üçüncü şəxslərə xitab edilməsi seçilmiş və

"Yaxşı, ya ataları heç bir şey bilməyən və doğru yolu tapmayan

kəslər olsalar dəmi?" ifadəsi ilə sanki onlarla üzləşilməkdən

qaçınılmışdır. Təfsir kitabımızın birinci dərisində təqlid haqqında elmi

və əxlaqi bir araşdırma etmişdik. İstəyənlər ona müraciət edə bilərlər.

Bu ayədən açıqca aydın olur ki, Qurana və Peyğəmbərə müraciət etmək

-ki bu, sünnəyə müraciət etməkdir- əsla qınanan bir təqlid formas(n)ı

deyil.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

əl-Burhan təfsirində Şeyx Sadukun öz rəvayət zənciriylə Məhəmməd

b. Müslimdən, o da İmam Sadiqdən (ə.s) "Allah, nə bahire

deyə bir şey ortaya qoymuşdur, nə saibe, nə qəyyumla və nə də

xam." ayəs(n)i haqqında belə rəvayət etdiyi ifadə edilər: "Cahiliyyə dövrü

Ərəbləri, bir dəvə eyni qərbində iki bala doğurduğu zaman 'Bu

dəvə çatdı, çatdı, qovuşdu' deyərlər və artıq onu kəsməyi və ətini yeməyi

halal görməzdilər. Dəvə on bala doğurduğunda ona saibe

[yollanılmış] ünvanını verərlər və artıq onun nə kürəyinə minərlər və

nə ətini yerlər idi. Xam isə onların özlərinə halal saymadıqları

kişi dəvəyə verdikləri ünvan idi. İşdə uca Allah endirdiyi ayədə bu

heyvanlarla əlaqədar heç bir qadağan qoymadığını bildirmişdir." [c. 1, s. 506,

h: 1]

əl-Burhan təfsirinin yazıçıs(n)ı sözlərinə belə davam edər. İbni

Ba-beveyh [Şeyx Saduk] daha sonra belə dedi: "Başqa bir rəvayətə

görə bahire, beş qərbin balalamış bir dişi dəvəyə deyilir. Əgər beşinci

qərbində bir kişi bala doğursa, ana dəvəni kəsərdilər. Ətindən

kişilər də, qadınlar da yiyerdi. Əgər beşinci qərbindəki bala

dişi olsa, ana dəvənin qulağında geniş bir yarıq açardılar. Bu

dəvənin əti və südü qadınlara haram sayılardı. Amma əgər ölsə əti

222 .......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

qadınlara da halal olardı. Saibe, ilahlara əhd səbəbiylə yollanılan

dəvəyə deyilərdi. Adam bir xəstəlikdən yaxşılaşınca və ya səfərdən

sağ-salamat evinə çatınca, belə bir əhddə ol/tapılardı."

"Qəyyumla davar növündən bir heyvana deyilərdi. Cahiliyyə dövrlərinin

adətlərinə görə əgər bir qoyun yeddi qərbin quzular da, yeddinci

qərbində kişi quzu doğursa kəsilərdi. Bu qoyunun ətini kişilər

də, qadınlar da yeyə bilərdilər. Əgər qoyun yeddinci qərbində dişi quzu

doğursa, ana qoyun digər qoyunlar arasında salınırdı. Lakin əgər

yeddinci qərbində biri kişi və o biris(n)i dişi olmaq üzrə iki quzu doğursa,

o qoyun üçün 'Qardaşına çatdı' deyərdilər və artıq onu

kəsməzdilər. Əti qadınlara haram olardı. Tək özbaşına ölməsi

halında məğlub et/yeyilməsi kişilərə də, qadınlara da halal olardı."

"Xam, balasının balasına atlayan kişi dəvəyə deyilərdi. Bu

dəvə üçün 'Kürəyi qadağan oldu' deyərdilər. Başqa bir rəvayətə görə Xam,

on qərbin balalamış dəvəyə verilən ünvan idi. Bu dəvə üçün, 'Kürəyi

qadağan oldu' deyərdilər. Artıq ona minilməz, heç bir otlaqdan və sudan

alıkon-mazdı."

Mən deyərəm ki: Bu adların, yəni bahirenin, saibenin, qəyyumlanın

və hamın mənaları haqqında Sünni və Şiə kanallardan nəql edilən

başqa rəvayətlər vardır. Bunların bir hissəs(n)i yuxarıda Tabersinin

Mecma'ul-Beyan adlı təfsirindən nəql edilmişdi.

Bilindiyi kimi bu mənalardan çıxan qəti nəticə budur: Birincisi;

bu heyvan növlərinə cahiliyyə dövründə bir növ sərbəstlik və

toxunulmazlıq tanınmış, onlarla əlaqədar bu toxunulmazlıqlara uyğun

hökmlər mənimsənmişdi. Kürəklərinə yük və insan mindirilməməsi,

ətlərinin məğlub et/yeyilməməsi, hər hansı bir sudan və otlaqdan faydalanmalarının

maneə törədilməməsi kimi. İkincisi; bu dörd heyvandan biri olan

qəyyumla davar növündən, digər üçü dəvə növündəndir.

Mecma'ul-Beyan təfsirində ifadə edildiyinə görə, İbni Abbas Peyğəmbərdən

(s. a. a) belə rəvayət edər: "Bir zamanlar Məkkə hökmdarı

olan Əmr. b. Luhayy b. Xəncərə b. Hindif, İsmayıl peyğəmbərin

dinini dəyişdirən, bütləri tikan və bahire, saibe, qəyyumla və

xam adlı heyvanlara bağlı hökmləri qoyan ilk adam olmuşdur."

Peyğəmbərimiz (s. a. a) onun haqqında, "Onu cəhənnəmdə

gördüm, boğazının qoxusu cəhənnəmlikləri narahat edirdi."

(Başqa bir rəvayətə görə də) "Cəhənnəm içində boğazından sürük

Maidə Surəsi 103-104 ....................................................... 223

leniyordu" buyurmuşdur.

Mən deyərəm ki: Bu mənada bir rəvayət İbni Abbasa və başqalarına

söykənilərək və bir neçə kanaldan nəql edilmiş olaraq et-

Dürr'ül-Mensur təfsirində iştirak etmişdir.

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində ifadə edildiyinə görə, Abdurrezzak,

İb-n-i Əbu Şeybe, ABŞ b. Humeyd və İbni Cərir, Zeyd b. Eslemdən

belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah (s. a. a) 'Mən saibe ənənəsini ortaya

qoyan, bütləri tikan və İbrahim peyğəmbərin dinini dəyişdirən

kimsənin kim olduğunu bilirəm' dedi. Səhabələrin 'Ey Allahın

elçisi, bu adam kimdir?' deyə soruşmaları üzərinə Peyğəmbərimiz

'Bu şəxs, Kaab oğullarından Əmr b. Luheydir. Onu cəhənnəmdə

boğazından süründürülərkən gördüm. Boğazının qoxusu cəhənnəmlikləri

narahat edirdi." cavabını verdi.

Peyğəmbərimiz sözlərinə belə davam etdi: "Mən bahire ənənəsini

ilk başladanın kim olduğunu bilirəm." Səhabələrin "Kimdir

ey Allahın elçisi?" deyə soruşmaları üzərinə bu cavabı verdi: O,

Mudlic qəbiləsindən biri idi. İki dişi dəvəsi vardı. Bunların qulaqlarını

yar idi və kürəkləri ilə südlərini toxunulmaz elan edərək, 'Bu dəvələr

Allaha aiddir' dedi. Lakin sonra onlara möhtac oldu və həm südlərini

içdi, həm də kürəklərinə mindi. Onu cəhənnəmdə gördüm. O iki

dəvə onu ağızları ilə dişləyib parçalayır və ayaqları ilə təpikləyirdilər."

Yenə et-Dürr'ül-Mensur təfsirində ifadə edildiyinə görə Əhməd,

ABŞ b. Humeyd, Nevadir'ul-Usul adlı əsərdə Hakimi Tirmizi, İbni

Cərir, İbni Münzir, İbni Əbu Xatəm, el-Esmas(n)ı ve's-Sıfat adlı əsərdə

Bəy-haqqı, Əbu Ahvesdən, o da atasından belə rəvayət edərlər:

"Mən bir gün iki köhnə paltar geymiş olaraq Peyğəmbərimizin

(s. a. a) yanına getdim. Mənə, 'Malın-mülkün varmı?' deyə soruşdu. 'Bəli,

var.' dedim. 'Nə növ malın var?' deyə soruşdu. 'Hər növdən malım

var. Dəvələrim, davarım, atlarım, bu vaxt kölələrim var.' dedim.

Mənə, 'Allah sənə bir şey verincə, bunun əsərini üzərində görməlidir.'

dedi."

"Arxasından, 'Sənin dəvələrin möhkəm qulaqlı balalarmı doğurur?'

deyə soruşdu. 'Bəli.' dedim. 'Məgər dəvələr belə olmayan

balalar dəmi doğurar?' deyə soruşdum; belə buyurdu: 'Amma bəlkə

də sən ülgücü əlinə alıb bəzi dəvələrinin qulaqlarını kəsir və

224 ........................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

bunlar bahiredir, deyirsən və bəzilərinin qulaqlarını yararaq bunlar

sarımdır [qulağı yarıq], deyirsən, deyilmi?' 'Bəli.' dedim. Bunun

üzərinə mənə, 'Belə etmə, Allahın sənə verdiyi bütün heyvanlar

sənin üçün halaldır.' dedi və arxasından, 'Allah, nə bahire deyə bir

şey ortaya qoymuşdur, nə saibe, nə qəyyumla və nə də xam.' ayəsini

oxudu."

Maidə Surəsi 105 ........................................................... 225

105- Ey inananlar! Özünüzü güdün. Siz doğru yolda olduğunuz

təqdirdə, sapan kimsə sizə zərər verməz. Hamınızın dönüşü

yalnız Allahadır. Artıq O, sizə etmiş olduqlarınızı xəbər verəcək.

AYƏNİN ŞƏRHİ

Bu ayə möminlərə özlərinə baxmalarını, özlərindən ayrılmamalarını

və doğru yoldan çıxmış kəslərin pozğunluqlardan

narahat olmalarını əmr edir. Çünki Allah hər kəs haqqında əməllərinə

görə hökm verəcək tək mərcidir. Bununla birlikdə bu ayənin

mənas(n)ı dərindir.

"Ey inananlar! Özünüzü güdün. Siz doğru yolda olduğunuz təqdirdə,

sapan sizə zərər verməz." Ayənin orijinalında keçən "əleykum"

sözü, mukayyet olun, güdün, qəflət etməyin anlamında adı

hərəkətdir; "enfusekum" isə, onun mefilidir.

Bilindiyi kimi bir-birinin əleyhdarı mənalar daşıyan pozğunluq və doğru

yolda olma anlayışları, yolu qət etmə vəziyyətində reallaşarlar,

başqa bir vəziyyətdə gündəmə gəlməzlər. Davamlı yolun ortasından

gedən kimsə yolun son nöqtəsinə qədər çatar. Bu, yolçunun gedişində

məqsəd hesab etdiyi, istənən bir nəticədir. Amma əgər istiqamətli

olmağa diqqət göstərməz də yolun istiqaməti xaricinə çıxarsa

bu vəziyyət, istənən nəticənin qaçırılmasına gətirib çıxaran bir pozğunluqdur.

Ayə, insan üçün izləyəcəyi bir yol və çatmaq istəyəcəyi bir məqsəd

təyin edir. Lakin insan bəzən bu müəyyən yolu izləyir, istiqamətini

itirmir; bəzən də yoldan çıxıb havalanır. Müəyyən

bir yerə çatmaq üçün irəliləyən yolçunun tək hədəfi heç şübhəsiz

xoşbəxt həyat və yaxşı aqibətdir. Lakin bununla birlikdə ayə, doğru yoldan

gedənlərin və havalananların hüzur/dincliyinə çatacaqları tək mərcinin

Allah olduğunu vurğulayır.

Fitrətin istiqamətində yol alan/sahə kimsənin istədiyi mükafat, yalnız

Allah qatındadır. Doğru yolu izləyənlər bu mükafatı əldə