I Maidə Surəsi 55-56

338 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

yer/yeyərlərdə vurğulanmışdır. Anasına gəlincə, Kostantin sonrası Şərq

və Qərb kilsələrində ona ittifaq halında tapınılmışdır. Lakin İslam'-

dan bir neçə əsr sonra ortaya çıxan Protestantlıq məzhəbi Hz.

Məryəmə tapınma ənənəsinə qarşı çıxmışdır. "1

"Xristianların İsa Peyğəmbərin anasına istiqamətli bu ibadətlərinin

içində dualı, tərifli, kömək və şəfaət diləkli namaz ilə bunun

yanında ona izafə edilən və adı ilə xatırlanan oruc vardır. Bütün bunlar

Hz. Məryəmə, təsvirlərinə və abidələrinə boyun əymənin, hörmət

göstərmənin yoldaşlığında edilir. Ayrıca ona qeybə aid bir suverenlik

ətf edilir və bu suverenliyin ona dünyada və axirətdə şəxsən

özünün və ya oğulunun vasitəçiliyi ilə insanlara fayda və ya zərər

toxundurma səlahiyyəti verdiyinə inanırlar. Ona ibadət edilməsi lazım olduğunu

açıqca söyləyirlər. Lakin heç bir Xristian məzhəbində

ona ilah deyildiyi təsbit edilmiş deyil; bunun yerinə onu 'ilah

anası' deyə xatırlayarlar və bəzi Xristian məzhəbləri bu ünvanın məcazi

deyil, həqiqi mənada olduğunu açıq açıq ifadə edərlər."

"Quran burada 'Xristianlar İsa Peyğəmbəri və anasını ilah

əldə etdilər.' deyir. İlah əldə etmək, ilah deyə adlandırmadan fərqli bir

şeydir. Çünki ilah əldə etmək, tapınmaq və ibadət təqdim etməklə təsdiqlənər,

ki bu qətiliklə olan bir şeydir. Başqa bir ayədə də Xristianların,

'Allah, Məryəm oğulu İsa Məsihdir.' dedikləri ifadə edilir.

Bu da başqa bir mənadır. Necə ki uca Allahın Xristianlar haqqındakı

'Onlar alimlərini və rahiblərini Allahdan başqa ilah əldə etdilər.'

(Tövbə, 31) buyruğunu Peyğəmbərimiz (s. a. a), 'Onlar onları

Rəb deyə adlandırmadılar, lakin halal və haram etdikləri məsələlərdə

onların fikirlərinə peyklər.' şəklində açıqlamışdır."

"Xristianların Hz. Məryəmə gerçək mənas(n)ı ilə tapındıqlarını

sübut edən və mənim gözümlə gördüyüm ilk açıq qaynaq, Rum Ortodoks

Kilsəsinin kitablarından biri olan 'əs-Sevai' adlı əsərdəki

1- Necə ki içində olduğumuz 1958-ci ilin bu günlərində İsa Peyğəmbərin

(ə.s) ilahlığını rədd edən və onun yalnız bir peyğəmbər olduğunu söyləyən

görüş, Amerikalı Xristianlar arasında məşhurluq qazanır. Bu mövzuda tarixçi H.

G. Wels "Qısaca Dünya Tarixi" adlı əsərində belə deyir: "Az qala bütün

Xristianların İsa Peyğəmbərə və anasına tapınmaları İsa Peyğəmbərin mesajı

ilə uyğun gəlməz. Çünki Markus İncilində ifadə edildiyi üzrə İsa Peyğəmbər, tək

Allahdan başqasına qulluq edilməsini qadağan etmişdir." Adı çəkilən əsər, s. 526-

539.

Maidə Surəsi 116-120 .................................................. 339

şərhlərdir. Bu kitaba 'Dəyəri Talmid' adındakı bir monastırda

rast gəlmişdim. O sırada təhsil həyatımın ilk dövründəydim. Katolik

ətraflar bunu açıqca söyləyir və bununla öyünürlər."

"Cizvit adı ilə tanınan bir Xristian birliyi 'əl-Maşrık' adlı

jurnallarının yeddinci ilində çıxan doqquzuncu sayının qapağını Hz.

Məryəmin rəngli və naxışlı təsviri ilə bəzəmişdi. Bu ədəd Papa

doqquzuncu Piusun papalığa gətirilişinin əllinci ili xatirəsinə

adanmış idi. Bu jurnalda Bakirə Məryəmin üzərinə səhv ləkəsi

qon/qoyuldurmadan hamilə qaldığı deyilir, ayrıca Şərq kilsələrinin

də Qərb kilsələri kimi Hz. Məryəmə tapındıqları bildirilirdi."

"Keşiş Lewis Şeyxi bu jurnaldakı məqaləsində Şərq kilsələri

ilə əlaqədar olaraq, 'Erməni Kilsəsinin, Allahın anası bakirə və təmiz

Məryəmə tapındığı hər kəs tərəfindən bilinən bir xüsusdur.' dedikdən

sonra məqaləsinin başqa bir yerində, 'Kıpti Kilsəsi, Allahın anası

bakirə və qibtə edilən Məryəmə tapınma imtiyazına malikdir.' deməkdədir."

(əl-Menar təfsirindən alınan götürmə burada sona çatdı.)

Yenə eyni əsərdə [el-Menarda] Anastas Crimly adlı keşişin,

Beyrut Katoliklərinin 'əl-Maşrık' jurnalının beşinci ilində çıxan on

dördüncü sayında nəşr olunmuş "Bakirə Məryəmə Tapınmanın

Keçmişi" adlı məqaləsindən götürmə edilmişdir. Bu məqalədə, Yaratma

kitabından bir hissə nəql edilir. Bu hissədə, ilanın qadına

və qadın soyuna düşmən olduğu və qadından qəsdin bakirə Məryəm

olduğu ifadə edildikdən sonra belə deyilir: "Görmürsənmü

ki, hələ həyatda olan Elə nəbinin gəlişindən əvvəl bu mətndə bakirə

Məryəmin nəzərdə tutulduğuna dair heç bir işarə yoxdur. Elə nəbi,

bakirə Məryəmə tapınmağı simvolik və mübhəm vəziyyətindən

açıqlıq və diqqətə çarpanlıq sahəsinə çıxarmışdır."

"Adı çəkilən keşiş, arxasından Elə nəbinin bu mövzuya qazandırdığı

açıqlığı və diqqətə çarpanlığı, -Katolik sıralamasına görə- Üçüncü

Hökmdarlar Babında iştirak edən, 'Elə nəbi köləsi ilə birlikdə

Carmelin təpəsindəykən köləsinə yeddi dəfə dənizə baxmasını

əmr etdi. Kölə yeddinci baxışından sonra bir kişinin ovuc içi qədər

bir bulud parçasının dənizdə meydana çıxdığını gördüyünü xəbər verdi.' ifadəyə

uyğunlaşdırır və sözlərinə belə davam edir: Bu buludun be

340................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

lirmesine söykən/dözərək belə deyirəm: Bu meydana çıxan bulut1 Məryəmin

surəti idi. Təfsirçilərin şərhləri bunu təsdiqləməkdədir. Hətta

bu bulud, Məryəmin surəti olmaqla birlikdə əsl çirklərdən təmizlənmiş

hamiləliyinin də surəti idi. İşdə şərqdə bakirə Məryəmə tapınmanın

əsli budur. Bu tarix, İsadan min il əvvələ söykən/dözər. Bu mövzuda

üstünlük, böyük Elə nəbiyə aiddir. Bundan ötəri Carmel sakinlərinin

ataları, peyğəmbərlərdən və şagirdlərindən sonra İsanın ilah

olduğuna inanan ilk kəslər olduqları kimi, bakirə Məryəmin nəfsi

və bədəni ilə göyə yüksəlişindən sonra onun adına məbəd quran

ilk kəslər olmuşlar. "2 (Götürmə burada sona çatdı.)

"Haşa, sən (hər cür nöqsanlıqdan) ucasan. Gerçək olmadığını bildiyim

bir sözü söyləməyə mənim haqqım yoxdur." Bu və bunu izləyən

ayə, İsa Peyğəmbərin (ə.s) özünə soruşulan suala verdiyi cavabdır.

O bu cavabı çaşdırıcı bir ədəb üslubu ilə verir. Belə ki:

Cavab verməyə Allahı nöqsanlıqlardan tənzih edərək başlayır.

Çünki Allaha izafə edilməsi yaraşıqsız sözlərlə qəflətən qarşı-qarşıya

gəlmişdir. Bu yaraşıqsız sözlər, Allahın yanında ONA ortaq iki

ilah əldə etməkdir. Allah haqqında eşidilməsi və ya ağıldan keçirilməsi

yaraşıqsız sözlər eşidən bir qulun, qulluq tərbiyəsinin gərəyi olaraq

edəcəyi şey Allahı nöqsanlıqların hər cüründən tənzih etməkdir.

Necə ki uca Allah bu təhsil və tərbiyə qaydasını müxtəlif ayələrdə

vurğulamaqdadır. Bu ayələrdə olduğu kimi: "(Müşriklər,) 'Rəhman

(Allah) övladlığa götürdü' dedilər. Haşa, O (bu yaraşdırmadan) ucadır."

(Ənbiya, 26) "Al-laha qızlar isnad edirlər; haşa, O (belə

bir yaraşdırmadan) ucadır." (Nəhl, 57)

Sonra özü ilə əlaqədar olma ehtimalından danışılan günahlandırmağı

rədd etməyə yönəlir. Bu günahlandırmanın mövzusu, insanlara Allahın

yanında özünü və anasını ilah əldə etmələrini söyləmiş olub olmadığıdır.

Bu vaxt Hz. İsa (ə.s) ittihamın özünü rədd etməməkdə,

daha güclü bir tənzih olsun deyə bu ittihamın səbəbini rədd edir.

Əgər "Belə demədim, belə bir şey etmədim." desəydi, böy-

---------------------

1- Bununla, kölənin dənizdə meydana çıxdığını gördüyü bulud parçasını nəzərdə tutmaqdadır.

2- Bu götürmələrə uzun uzun yer verdik. Çünki bu ifadələrdə Hz. Məryəmə nə üçün

tapındıqlarını ortaya qoyan və bəzi dini xurafatlarını görməyə imkan verən

şərhlər vardır və bu şərhlər diqqətli araşdırıcıların işinə fayda.

Maidə Surəsi 116-120 ............................................. 341

le bir şeyi etməsinin mümkün olduğunu, lakin elə bir şey etmədiyini

eyham etmiş olardı. Amma, "Gerçək olmadığını bildiyim bir

sözü söyləməyə mənim haqqım yoxdur." deyərək belə bir şeyi, səbəbini

mənfiləyə-rak rədd edincə, gerçəkdə belə bir sözün dayağını

rədd etmiş olur. Bu dayaq da belə bir söz söyləməyə

haqqı olmasıdır. İşdə bu haqqı, nəticəsini qüvvətlə rədd edəcək bir

qətiliklə rədd edir. Buna bu nümunəs(n)i verə bilərik: Əgər bir əfəndi

köləsinə, "Sənə etməyini söyləmədiyim bu işi niyə etdin?" dediyi

zaman əgər kölə, "Mən o işi etmədim." dərsə/desə, bu rədd etmə, ola biləcək

olan bir şeyi rədd etmə mənasını verər. Amma əgər kölə,

"Mən o işi edə bilməzdim." dərsə/desə, bu söz işi etmənin səbəbi olan

gücü rədd etmə mənasını verər və kölə o işin olmasını bir tərəfə,

olmasının mümkün ola bilməsini kökdən inkar etmiş olar.

"Gerçək olmadığını bildiyim bir sözü söyləməyə mənim haqqım

yoxdur." ifadəsində keçən "yekunu" sözü, zəif qaydaları

uyğun olaraq əgər "nöqsanlı" olsa, adı "ən/en equle=söylemek", xəbəri də

"li=benim" sözü olar və "li" sözündəki "lam" hərfi cerri də

mülk mənasını verər. Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşar:

"Özümün malik olmadığım bir şeyə başqalarını malik

etməyə gücüm çatmaz, haqq olmayan bir sözü söyləməyə haqqam

yoxdur mənim." Yox, əgər "yekunu" sözü "tam" olsa, bu vəziyyətdə

"li" sözü onunla elin idili və "ən/en equle" sözü də faili

olar və ayədən belə bir məna əldə edilər: "Haqq olmayan bir sözü

mən söyləməm." Birinci qəşəng daha olabiləcəkdir. Qəşənglərin hansı

etibarlı sayılsa sayılsın bu söz, hərəkətin səbəbini rədd etmə yolu ilə hərəkətin

özünü rədd etmə mənasını verər.

Hz. İsanın (ə.s), "Əgər belə bir söz söyləsəydim, sən mütləq

onu bilərdin." ifadəsi də İsa Peyğəmbərin (ə.s) söz mövzusu günahlandırmağa

(və soruşulan suala) istiqamətli bir başqa rədd etmə hərəkətidir.

Burada söz mövzusu sözün özü rədd edilmir, onun lazımlı nəticəs(n)i

rədd edilərək günahlandırma rədd edilir. Çünki belə bir sözün

deyilmiş olması, Allahın onu bilməsini tələb edir. Səbəbinə gəlincə,

yerdə və göydə heç-bir şey Allahdan gizli qala bilməz. O hər kəsin

nə etdiyini yoxlama altında tutur və hər şeyi əhatə etmişdir.

İsa Peyğəmbərin (ə.s) bu sözünün iki faydalı nəticəs(n)i vardır: Birincisi,

yalnız iddia ilə kifayətlənməyərək söylədiyi sözü dəlil ilə perçinlemektir.

İkincisi, davranışlarında və sözlərində yalnız Allahın

342 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

məlumatına əhəmiyyət verdiyinə, başqalarına etina etmədiyinə, məxluqatın

bilməsini və ya bilməməsini əhəmiyyətsiz hesab etdiyinə, məxluqatla heç bir

bağlısının olmadığına işarə etməkdir.

Başqa bir ifadəylə; sual soruşmaq, təbii olaraq məlumatsızlığın

olabiləcək olduğu vəziyyətlərdə gündəmə gəlir və soruşulan sual ilə

məlumatsızlığın aradan qaldırılması və məlumatın dilə gətirilməsi məqsəd qoyular. Bu

məlumatsızlıq ya sualı soruşan üçün söz mövzusudur ki, əgər sual soruşan

tərəf sual mövzusunu bilmirsə, bu ehtimal etibarlıdır. Və ya bu məlumatsızlıq

sualı soruşandan başqası üçün söz mövzusudur ki, əgər sual

soruşan tərəf sual mövzusunu bilir də bildiyini başqasına çatdırmaq

istəyirsə, bu ehtimal etibarlıdır. Uca Allahın İsa Peyğəmbərə soruşduğu

sual bu kateqoriyaya girər. Belə bir vəziyyətdə İsa Peyğəmbərin

(ə.s), "Əgər mən belə bir söz söyləsəydim, sən mütləq onu bilərdin."

şəklindəki cavabı, məsələni Allahın məlumatına həvalə etmək

və davranışları ilə sözlərində Allahın məlumatından başqa heç bir şeyə

əhəmiyyət vermədiyinə işarə etmə məqsədlidir.

Ardından Hz. İsanın (ə.s) bu sözlərinə yer verilir: "Sən mənim

içimdəkini bilərsən, lakin mən sənin özündəkini bilə bilmərəm. Çünki

gaypları tək sən bilərsən." Beləcə bu ifadəylə, uca Allahın məlumatına

cahilliyin qarışmasının söz mövzusu olmadığını dilə gətirir.

İfadə, eyni zamanda tərif xüsusiyyəti daşımaqla birlikdə, burada tərif

məqsədinə istiqamətli deyil. Çünki mövqe tərif yeri deyil, izafə

edilən ittihamdan təmizlənmə və sıyrılma yeridir.

İsa Peyğəmbərin "Sən mənim içimdəkini bilərsən" sözü, "Əgər

mən belə bir söz söyləsəydim, sən mütləq onu bilərdin." sözündəki

ilahi məlumatın nə cür əhatəli olması ilə əlaqədar bir şərh

olduğu kimi, bu gerçəyi də vurğulamaqdadır: Gerçək hökmdar olan

uca Allahın qiyamət günü bizim davranışlarımıza istiqamətli məlumatı,

dünya hökmdarlarının xalqlarının vəziyyəti ilə əlaqədar məlumatları

kimi deyil. Dünya hökmdarlarına məmləkətin vəziyyəti mövzusunda

hesabatlar verilər. Onlar da bu yolla bəzi şeyləri bilərlər və bəzi

şeylər məlumatları xaricində qalar. Ölkənin bəzi vəziyyətlərinin fərqində olarlarkən

bəzi vəziyyətlərdən də xəbərsiz qalarlar. Amma uca Allah

lətifdir, hər şeydən xəbərdardır və bu hər şey arasında xüsusilə İsa

Peyğəmbərin nəfsi, iç aləmi də vardır.

Bununla birlikdə İsa Peyğəmbər, uca Allahın məlumatının

xüsusiyyətlərini tam olaraq açıqlamış olmur. Çünki uca Allah