I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 116-120 ................................................ 353

üçün belə deyilə bilər: Heç şübhəsiz, uca Allahın gözəl adları, varlıqların

özlərinin ortaya çıxmasının və saysız hadisələrinin reallaşmasının

vasitələridir. Heç şübhə etmərik ki, uca Allah məsələn

yaradıcı, comərd və yoxdan var edici olduğu üçün varlıqları yaratdı;

yoxsa intiqam alıcı və şiddətlə tutucu olduğu üçün deyil.

Yenə məsələn ruzi verdiklərinə razık (ruzi verici) və bağışlayıcı olduğu

üçün ruzi verir; yoxsa geriyə alıcı və maneə törədici olduğu üçün deyil.

Yenə O, diri və dirildici, can verici olduğu üçün canlılara həyat verir;

yoxsa can alan və təkrar dirildici olduğu üçün deyil. Bu gerçəyin

ən/en sadiq şahidi Quranın ayələridir. Biz ayələrin mətnlərində

izah edilən məlumatların, o ayələrin sonunda iştirak edən ilahi adlarla səbəbləndiklərini

görərik. Bəzən bir ayə, mənasını açıqlayan bir

Allah adı ilə, bəzən də ayənin mənasını birlikdə açıqlayan iki

Allah adı ilə sona əriyir.

Bundan bu ortaya çıxır: Aramızdan birinə Allahın adları

haqqındakı məlumat verilsə və bu adam Allahın adları ilə varlıqlar arasındakı

əlaqəni və bu adların gərək tək-tək, gərəksə birlikdə olaraq

tələb etdikləri nəticələri bilsə, kainatın nizamını və bu kainatda

işləmiş və işləməkdə olan ümumi qanunları, bu qanunların kainatın

tək-tək müxtəlif sahələrində necə getdiklərini bilmə imkanını əldə

edər.

Qurani Kərim, zahirindən aydın olduğu üzrə kainatın başlanğıcı

və axirət həyatı haqqında müxtəlif prinsipləri və bu qanunların

nəticəs(n)i olan xoşbəxtliyi və bədbəxtliyi izah etdikdən sonra Peyğəmbər

əfəndimizə (s. a. a), "Sənə bu kitabı hər şeyi açıqlayan... olaraq

endirdik." (Nəhl, 89) deyə xitab etməkdədir.

Hərçənd bu qanunlar ümumi və zəruridir; lakin bu zərurət o

qanunların özlərindən və darıxarının gərəklərindən

qaynaqlanmır, uca Allahın onlara tanışı zərurətdən və lazımlılıqdan

qaynaqlanır. Kainat üzərindəki bu qəti ağılı hakimiyyət

və ümumi qanunlar Allahdan qaynaqlandığına, ONun əmri və iradəsi

ilə ortaya çıxdığına görə, açıqdır ki Allahın əsəri, hərəkəti olan bunlar O'-

nu heç bir şeyə məcbur edə bilməz, ONU şəxsində məğlub edə bilməz. Uca

Allah kahir və qalibdir. Belə olunca hər istiqaməti ilə ONA çatan, özü və

təsiri ilə ONA möhtac olan bir şey ONU necə məğlub edə bilər? Bu

nöqtə üzərində yaxşıca düşünməlisən.

Verdiyi hökmləri Allahın bağışladığı imkanla verən ağılın və

354................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ya hökmləri və əsərləri Allah sayəsində var ola bilən gerçəklərin

Allaha hakim olmaları, ONA hökm və lazımlılıq söykəmələri qeyri-mümkündür.

O hökm və lazımlılıq ki, qalıcılıqlarını Allaha borcludurlar

və ONun əzici və üstün gücünün idarəs(n)i altındadırlar. Digər

bir ifadəylə, obyektlər üçün söz mövzusu olan lazımlılıq və hökm,

Allah tərəfindən o obyektlərə təqdim edilmiş bir mülkün nəticəsidir.

Hər hansı bir şeyin, Allah tərəfindən özünə verilən bir mülkə

eynilə Allah kimi sahib olması mənasızdır. O halda uca Allah

mütləq mənada malikdir və qətiliklə heç bir baxımdan başqasının

mülkü deyil.

Buna görə əgər Allah günahkarı mükafatlandırsa və ya savab

işləyəni cəzalandırsa ya da istədiyi hər hansı bir işi etsə, bunları

edə bilər; nə ağıl və nə də xarici bir faktor ONA maneə ola bilməz. Tək

ONun özü bizə xoşbəxtliyi və mükafatı vəd etdiyi kimi, bizi

bədbəxtliklə və cəza ilə təhdid etmişdir. O bizə sözündən daşınmayacağını

bildirmişdir. Yenə O bizə vəhy və ya ağıl yolu ilə bir çox xüsusu

bildirmiş və arxasında yalnız gerçəyi söylədiyini elan etmişdir.

Bu şübhəsiz zəmanətlər sonunda vicdanlarımız rahatlamış və ürəklərimiz

təmin olmuşdur. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Doğrusu

Allah, vədindən dönməz." (Al/götürü İmran, 9) "Mən yalnız doğrunu söyləyərəm."

(Sad, 84) Ağılı hökmlərdəki zərurət də bu ayələrin paralelində

bir məna verər.

Bu şərhlər, Allahın bizə öyrətdiyi qədəri ilə, ONun adlarının

tələb etdiyi nəticələndirərdir. Lakin bundan başqa O mütləq malik

sifəti ilə dilədiyini edər və istədiyi hökmü verər. Necə ki belə

buyurmuşdur: "ONA etdikləri soruşulmaz; amma onlara, etdikləri

soruşular." (Ənbiya, 23) Bu gerçək eynilə ONun adlarından biridir;

özü məchuldur, varlıqlarından heç birinin ONU öyrənməsinin yolu

yoxdur. Çünki ONun adları haqqındakı bütün bildiklərimiz, anlayışların

bizə izah etdikləri, sonra da o anlayışlar nisbətində onların

varlıq aləmində təyin etdiyimiz əsərləridir. Varlıq aləmində təyin olunması

mümkün olmayan əsərlərə gəlincə, bunlar qətiliklə mənasını

bilmədiyimiz adın əsərləridir. Belə də deyilə bilər: Bu ad

heç bir anlayışla ovlana bilməyən, tutula bilməyən bir addır. O ada

yalnız Allahın mütləq suverenlik sifəti müəyyən bir nisbətdə işarə

edər.

Bu söylədiklərimizdən aydın olur ki, Allahın adları içində,

Maidə Surəsi 116-120 .......................................................................................... 355

varlıqlardan heç birinin məlumatının çata bilmədiyi adı vardır. İşdə Allah

bu bilinməyən adıyla varlıqlarından saxlanmaqdadır, varlıqlarına

gizli qalmaqdadır. Bu gerçək üzərində yaxşıca düşün.

ƏDƏBİN MƏNAS(N)I HAQQINDA

Burada bir neçə hissə halında uca Allahın peyğəmbərləri

özüylə öyrətdiyi ədəbin mahiyyəti ilə əlaqədar bir araşdırma edəcəyik:

1- Ədəb, söz mənas(n)ı ilə, qanuni bir davranışda əks olunması lazım olan

gözəl görünüşdür. Bu gözəllik, ya dindən qaynaqlanar və ya

ağıllı insanların cəmiyyətləri nəzərində var olar. Dua edərkən və ya

bir yoldaşla qarşılaşıldığında güdüləcək ədəb qaydaları kimi. Buna

davranışın zərifliyi də deyilə bilər. Ədəb mütləq qanuni olan, qadağan

olmayan mövzularda söz mövzusu ola bilər. Buna görə zülmün,

xəyanətin, yalanın, çirkin və iyrənc işlərin ədəbi olmaz. Ayrıca ancaq

iradə nəticəs(n)i olan və birdən çox alternativi olan hərəkətlərdə reallaşa bilər.

Çünki ancaq o təqdirdə bu hərəkətin bəzi növləri ədəbli

və digər bəziləri ədəbə zidd ola bilər. Məsələn İslamda yemək

yemə ədəbi kimi. Bu ədəbin ən əhəmiyyətli qaydalarına görə, yeməyə

bəsmələ ilə başlayıb Allaha həmd edərək son verməli və

tam doymadan əvvəl süfrədən qalxmalıdır. Başqa bir nümunə, namazda

oturma ədəbidir. Bunun üçün bədəni tarazlıqda tutacaq şəkildə

sol yan üzərinə oturub, sağ ayağın üstünü sol ayağın iç qisimi

üzərinə qoymalı, əlləri düz qapaqlarının üzərinə qoymalı və gözləri

qucağına doğru baxmalıdır.

O halda ədəb, iradəyə bağlı davranışlardakı gözəl görünüş

deməkdir. Gözəllik də əsl mənas(n)ı ilə həyatın məqsədinə uyğun olma

mənasını daşıyar. Bu mənas(n)ı ilə gözəllik, dəyişik cəmiyyətlərin baxışlarına

görə fərqlilik göstərməz. Lakin praktikada nümunələri baxımından

çox böyük fərqliliklər göstərər. Qövmlərin, millətlərin, dinlərin,

məzhəblərin, hətta ailə kimi kiçik ictimai vahidlərin dəyişməsiylə,

ədəblə əlaqədar davranışların gözəl və ya çirkin olaraq təyin olunmasında

fərqlilik görülər.

Bir qövmdə elə ədəb qaydaları etibarlı olar ki, bunlar digər

qövmlər tərəfindən naməlum. Bir qövm tərəfindən xoş qarşılanan

elə ədəb qaydaları ola bilər ki, bunlar digər qövmlər tərəfindən çirkin

görülərək qınanar. Məsələn insanların bir-birləri ilə karşılaştıkla

356............................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

rındaki salamlaşma ənənəs(n)i kimi. Bu ənənə İslamda salam

vermək şəklindədir. Allahdan gələn, mübarək və təmiz bir yaxşılıq

xahişi olaraq tətbiq olunar. Bəzi qövmlərdə şapka çıxararaq, bəzilərində

əli baş xəttinə qədər qaldıraraq, başqa bəzilərində başı

əyərək, rüku edərək (diyarın əyilərək) və ya başı yelləyərək yerinə

gətirilər. Necə ki qadınlarla qarşılaşıldığında qərblilərin etdikləri

elə tətbiqlər var ki, İslam bunları çirkin görərək qınamaqdadır.

Cəmiyyətdən cəmiyyətə dəyişən böylə tətbiqlərin nümunələri

çoxdur.

Tək bütün bu fərqliliklər, nümunələrin təyin olunması mərhələsində

görülər. Yoxsa gərək davranışlara əks olunması lazım olan gözəl görünüş

mənasındakı ədəbin təməlində və gərəksə ədəbə uyğun

davranışların təqdir edilməsi barəsində bütün ağılı başında insanlar

görüş birliyi halındadır. Belə ki, bu mövzuda fərqli fikirdə olan

iki adama belə rast gəlinməz.

2- Yuxarıda söylədiyimiz kimi gözəllik, ədəbin dayaqlarındandır

və dəyişik cəmiyyətlərin özlərinə xas məqsədlərinə görə

fərqlilik göstərər. Bundan, cəmiyyətlərin ədəb qaydalarının bir-birindən

fərqli meydana gəlinin zəruri olduğu nəticəs(n)i çıxar. Buna görə ədəb

hər cəmiyyətin aynası kimidir; o cəmiyyətin ümumi əxlaq xüsusiyyətlərini

əks etdirər. Bu əxlaq xüsusiyyətlərini isə, o cəmiyyətlərin həyatdakı məqsədləri

nizamlar və onları cəmiyyətlərindəki faktorlarla, bir hissəs(n)i təbii

və bir hissəs(n)i təsadüfü olan dəyişik faktorlar içlərinə, vicdanlarına

yerləşdirər.

Buna da diqqət yetirmək lazımdır ki, ədəb qaydaları ilə əxlaq qaydaları

eyni şey deyil. Çünki əxlaq qaydaları, nəfslərdə yerləşən

köklü ruhi bacarıqlar ikən; ədəb qaydaları, əks olunmalarını insanın

dəyişik nəfsi sifətlərdən qaynaqlanan davranışlarında göstərən

gözəl görünüşlərdir. Bu ikisi arasında da böyük fərq vardır.

Buna görə ədəb qaydaları, əxlaq qaydalarından qaynaqlanar və

əxlaq qaydaları da cəmiyyətin xüsusi məqsədiylə uyğunlaşma içində olan gərəklərindəndir.

Bu vəziyyətdə insanın davranışlarında güdəcəyi

ədəb qaydalarını təyin edən faktor, həyatında arxasından qaçdığı

məqsəddir. Bu məqsəd insanın nəfsi üçün bir xətt çəkər və insan həyatı

boyunca və məqsədinə yaxınlaşma müddətində hər hansı bir davranışda

ol/tapılarkən o xəttin xaricinə çıxmaz.

Maidə Surəsi 116-120 ........................................................... 357

3- Ədəb, xüsusiyyəti baxımından həyatda güdülən məqsədə bağlı olduğu-

na görə uca Allahın peyğəmbərlərinə peyvənd etdiyi ilahi ədəb,

dini davranışlardakı gözəl görünüşdür. Bu gözəl görünüş dinin

məqsədini əks etdirər. Bu məqsəd, maddələrinin çoxluğu və azlığı, kamal

və inkişaf dərəcələri baxımından haqq dinlərdəki fərqliliklərə bağlı

olaraq qulluq qanunudur.

İslam, insan həyatının bütün istiqamətləri üçün tənzimləmələr gətirən

bir sistemdir. Belə ki, kiçik-böyük, sadə-əhəmiyyətli olsun həyatın

heç bir sahəs(n)i onun əhatəs(n)i xaricində deyil. Bundan ötəri İslam,

həyata bütünü ilə ədəbi yaymış və hər davranış üçün o davranışın

məqsədini əks etdirən bir gözəl görünüş təyin etmişdir.

İslamın tək ümumi məqsədi, yeganə ümumi məqsədi isə, inanc və

davranış mərhələlərinin hər ikisində də uca Allahın birliyi qanununu

hakim etməkdir. Yəni insan inanacaq ki, onun bir ilahı vardır; bu

ilah hər şeyin başıdır, hər şey varlığını ondan al/götürmüşdür; hər şeyin

sonudur, hər şey ona dönər; o gözəl adlara və uca nümunələrə

malikdir. Bu inanca sahib olduqdan sonra həyatın axışına qatılacaq

və özü etibarilə Allaha qulluğu və hər şeyin ONun qulu olduğunu

əks etdirən davranışlarla həyatını davam etdirəcək. Beləcə tövhid

qanunu iç aləminə və xarici görünüşünə işləyəcək, qatqısız qulluq anlayışı

sözlərində, davranışlarında və varlığının digər cəbhələrində

örtülməz və pərdələnilməz bir diqqətə çarpanlıqla ortaya çıxacaq.

Buna görə ilahi ədəb -və ya peyğəmbərlik ədəbi- tövhid qanununun

davranışlara əks olunmuş formasıdır.

4- Tasım (müqayisə) yolu ilə bilinən və qəti təcrübə ilə təsdiqlənən

bir gerçəkdir ki, əməli yəni tətbiqə dönük elmlər -bunlar

tətbiq olunmaq məqsədi ilə təlimlən elmlərdir- əgər tətbiqli olaraq

öyrədilməzlərsə, tam mənas(n)ı ilə müvəffəqiyyətli olub gözlənilən müsbət nəticələrini

verə bilməzlər. Çünki ümumi elmi qaydalar konkret və praktik

nümunələrlə uyğunlaşmadıqca insan vicdanı onları təsdiqləməkdə,

düzgünlüklərinə inanmaqda çətinlik çək/məcbur edilər. Çünki həyat boyunca vicdanlarımız,

konkret nümunələrlə məşğuldurlar və ikinci təbiətimizin yönelişi

nəticəs(n)i olaraq duyğu orqanlarının qəbul etmə imkanları xaricində

qalan ümumi ağılı və elmi qaydaları güdməkdə istəksizdirlər.

Məsələn, tətbiqdən uzaq bir dünyagörüşü ilə qəhrəmanlığın

əslində gözəl olduğuna inanan birini düşünək və bu kimsənin

358 ............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

günün birində ürəkləri hoplatacak qorxunc bir səhnə ilə qarşılaşdığını

fərz edək. Bu adam, o vəziyyətdə igidliyin gözəlliyinə hökm edən

ağılı ilə canına istiqamətli təhlükədən qorunmadakı, ölümdən

xilas olaraq şirin dünya həyatının yox olmasını önləmədəki ləzzətin

cazibəsinə qapılacaq vehiminin arasında bir qarşıdurma yaşayacaq.

Vicdanı bu iki qütb arasında gedib gələcək və zidd düşən tərəflərin

hansını dəstəkləyəcəyi mövzusunda çaşacaq. Amma vəhmin

gücü daha ağırlıq təşkil edəcək, çünki konkret gerçək onun yanındadır.

Buna görə təhsil fəaliyyəti əsnasında müəllimin, tətbiq

içində bişmələrini və praktikaya alışmalarını təmin etmək məqsədiylə elmi

gerçəkləri tətbiq yoldaşlığında şagirdlərə verməsi lazımdır. Beləcə

şagirdin mənliyinin künclərində gizli dayanan zidd inanclar ortadan

qalxaraq öyrəndiyi məlumatların təsdiqi vicdanında kökləşər.

Çünki bir şeyin olmuş olması, onun mümkün olduğunun ən gözəl

dəlilidir.

Bundan ötəri gördüyümüz budur: İnsan, xarici dünyada meydana

gəlişinə şahid olmadığı şeyə boyun əyməkdə çətinlik çək/məcbur edilməkdədir. Hadisə

bir dəfə meydana gəlincə; hadisəs(n)i qeyri-mümkün olan bir şeyin qeyri-mümkünlükdən

çıxaraq mümkün sahəsinə keçməsi şəklində çaşmağa başlar.

Belə ki onun meydana gəlişi, nəzərində çox əhəmiyyətli görülər,

onda narahatlığa və sarsıntıya gətirib çıxarar. Lakin daha sonra ikinci və

üçüncü dəfə meydana gəlincə əhəmiyyətini itirər, sarsıdıcı təsiri qırılar və

diqqəti cəlb etməyən normal o-laylar arasına qatılar. Çünki yaxşılıq da, pislik

də vərdiş məsələsidir.

Dini təhsildə, xüsusilə İslam dininin təhsili əsnasında bu

metodun güdülməsi ən aşkar gerçəklərdəndir. Dinin şəriət tündçüsü,

möminlərinin təhsil fəaliyyəti içərisində heç bir zaman ağılı

ümumiləşdirmələri və prinsipləri ələ almaqla kifayətlənməmişdir. İşə

əvvəl tətbiq ilə başlamış və tətbiqin yanına sözü və şifahi/sözlü

şərhi əlavə etmişdir. Bunun nəticəs(n)i olaraq dini məlumatları və hökmləri

öyrənməyi tamamlayan bir mömin, saleh əməl və təqva

azuqəs(n)i ilə donanmanı da də-mama çatdırmış vəziyyətdə olacaq əlbəttə.

Bunların yanında təlimatçı müəllimin, elmi ilə əməl etməsi,

öz bildiklərinə uyğun gəlməsi lazımlıdır. Əməl ilə birləşməyən elmin

təsiri yoxdur. Çünki söz necə bir dəlil isə, hərəkət də bir dəlildir. Ötəri