I Maidə Surəsi 55-56

"Də ki: "Qarşılıq baxımından Allah qatında bundan daha pis mövqedə

olanları sizə bildirimmi? Allahın lənət etdiyi..." Bu ayədə uca

Allah, Peyğəmbərinə (s. a. a) söz mövzusu dini lağ/alay və əyləncə

mövzusu edənlərə səslənməsini əmr edir. Orta yollu bir ifadə istifadə edilərək

onların dedikləri qəbul edilir. Məqsəd, onları öz sözləri

ilə bağlamaqdır. Yəni əgər onlar Allaha və peyğəmbərlərinə

endirdiyi kitablara inanırlar deyə möminləri qınayırlarsa, əsl

özlərini qınamalıdırlar. Çünki onlar Allahın lənətinə uğradıqları,

təhrif edilərək meymunlara və donuzlara çevrildikləri və

tağuta tapındıqları üçün daha pis mövqedə və doğru yoldan daha

çox havalanmış vəziyyətdələr. Bu qədər qınama səbəbi ortadaykən, əgər

onlar özlərini qınamırlarsa, bundan daha az pis mövqedə

olanları qınamaq onlara düşməz. Bu pis mövqe, əgər Allaha və

onun kitablarına inanmaq pis qəbul edilirsə, möminlərin iman

etmişlik vəziyyətləridir ki, bu vəziyyət əsla pis ola bilməz.

Ayədəki "mesubet=karşılık" sözü ilə mütləq qarşılıq nəzərdə tutulur.

Bəlkə də bu söz istiare yolu ilə aqibət və ayrılmaz sifət

mənasındadır. Çünki "Qarşılıq baxımından bundan daha pis" ifadəsinin

"Allah qatında" ifadəsi ilə qeydlənməsindən bu nəticə

çıxır. Səbəbinə gəlincə Allah qatında olan şey sabit və

Maidə Surəsi 57-66 .......................................................... 39

dəyişməzdir. Uca Allah o şeyə hökm etmiş, onu əmr etmişdir. Bu

ayələrdə buyurulduğu kimi: "Allah qatında olan qalıcıdır." (Nəhl, 96)

"ONun hökmünün arxasına düşəcək kimsə yoxdur." (Rə'd, 41) Buna

görə bu qarşılıq, uca Allah qatında olduğu üçün ayrılmaz bir qarşılıqdır.

Bu ifadədə, bir növ bilvasitə şəkildə ifadə etmə sənəti vardır.

Çünki sözün doğrudan axışının gərəyinə görə "Lənətləmə, çarpılma

və tağuta tapınma, Allaha və ONun kitablarına inanmaqdan

daha pis və daha pozğun bir vəziyyətdir." deyilməli idi, "Allahın lənət

etdiyi, qəzəbinə uğratdığı, aralarından bir hissəsini təhrif edərək

meymuna və donuza çevirdiyi və tağuta tapınan kəslər,

daha pis və daha pozğun mövqedədirlər." deyilməli idi. Ancaq burada

sifəti daşıyanların sifətin yerinə qon/qoyulmuş olduğu qəbul edilsə,

problem qalmaz. Çünki bu üslub Qur-anda məşhurdur. "Lakin

yaxşılıq, Allaha inanan... kimsədir." (Bəqərə, 177) ayəs(n)i bunun bir nümunəsidir.

Qısaca deyilmək istənən budur: Əgər bizim Allaha və

peyğəmbərlərinə endirdiyi kitablara inanmamız, sizcə pis bir şey

isə, o zaman durun, bundan daha pis olanı sizə bildirim də

onu yadırğayın. O da, siz də olan sifətdir.

Bəzi təfsirçilər, ayədəki "bundan daha pis" ifadəsindəki "bu"

adı işarəsiylə "bizdən yadırğadığınız" ifadəsinin dəlalət etdiyi

möminlərin bütününə işarə edildiyini söyləmişlər. Buna görə sözün

axışı düzdür, heç bir bilvasitə tərəfi yoxdur. Bu vəziyyətdə ayənin

mənas(n)ı, "Sizə möminlərdən daha pis mövqedə olub qınamanız

lazım olanların kim olduğunu bildirəkmi? Siz özünüzsünüz.

Çünki siz lənətə uğramış, təhrif edilmiş və tağuta tapınmağa düçar

olmusunuz." şəklindədir.

Yenə deyilə bilər ki: "bundan daha pis" ifadəsindəki işarə ədatıyla

"bizdən yadırğadığınız" ifadəsinin dəlalət etdiyi məsdərə işarə

edilir. Buna görə ayənin mənas(n)ı belə olar: "Cəza baxımından

bu yadırğamanızdan daha pis olanını sizə bildirimmi? Bu məruz

qaldığınız təhrif edilmə və lənətə uğrama kimi vəziyyətlərdir."

"Bunlar, sizə gəldiklərində, 'İman etdik.' deyərlər. Halbuki yanına kafir

olaraq girmiş və kafir olaraq çıxmışlar..." Uca Allah, onların ürəklərində

münafiqlik olduğuna, möminlərlə qarşılaşdıqlarında Allahın

40 .............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

xoşlanmadığı duyğularını saxladıqlarına işarə edərək, "sizə gəldiklərində,

'İman etdik.' deyərlər." buyurur. Yəni sizə gəldikləri

zaman iman etdiklərini ifadə edərlər, halbuki yanına kafir olaraq gəldikləri

kimi, kafir olaraq da yanınızdan ayrılarlar. Yəni onlar yanına

gəlirkən də, yanınızdan ayrılarkən də bir tək haldadırlar ki, o da küfrdür.

Bu hallarında heç bir dəyişiklik olmaz; yalnız möminmiş

kimi görünərlər, halbuki Allah onların həmişə içlərində saxladığı

hiylə və nizamı bilər.

"Halbuki yanına kafir olaraq girmiş və kafir olaraq çıxmışlar."

ifadəsi, bizim "Onların kafirlik vəziyyəti dəyişməmişdir." sözümüzlə

eyni mənadadır. Orijinalda "çıxmışlar" ifadəsinin başında

iştirak edən "hum= onlar" əvəzliyi, gücləndirmə funksiyas(n)ı yanında onların bu

mövzuda ön plana çıxdıqlarını və kafirliklərinin sabitləşdiyini də ifadə

edir.

Bəzi təfsirçilərə görə isə, bu ayədə onların kafirlikdə haldan

hala keçdikləri ifadə edilir.

"Onların çoxunun günahda, düşmənlikdə və haram yeməkdə bir-birləri

ilə yarışdıqlarını görərsən..." Aydın olan, ayədəki "ism=günah" sözcüyündən

məqsəd, möminlərə enən ayələrə dil uzatmaq, din təlimləri

mövzusunda kafirliyi və fasiqliyi tələb edəcək pervasızlıkta irəli

geri sözlər söyləməkdir. Bir sonrakı ayədəki "...gü- nah söz söyləməkdən

və haram mal yeməkdən" ifadəsi də bu mənas(n)ı dəstəkləməkdədir.

Buna görə bu üç şey, yəni günah, düşmənlik və haram yemək

onların şifahi/sözlü və hərəkəti fasiqliklərinin nümunələrini meydana gətirir. Yəni onlar

həm sözlə günah işlərlər, ki bu şifahi/sözlü günahdır, həm də hərəkəti günah

işlərlər. Bu hərəkəti günah ya özləri ilə möminlər arasında olar,

ki bu möminlərə istiqamətli düşmənlikləridir və ya öz aralarında

olar, ki bu da faiz, rüşvət və bənzəri şəkillərdə haram mal yemələridir.

Onların belə bir tutum içində olduqları vurğulandıqdan sonra

arxasından "Etdikləri şey nə qədər pisdir!" ifadəsi ilə bu davranışları

tənqid edilir. Ardından da elm adamları ilə din adamlarına

istiqamətli bir qınama gəlir. Çünki onlar bu edilənlərin cinayət/günah və günah

olduğunu bildikləri halda səslərini çıxarmırlar, xalqı bu

məhvedici cinayətlər/günahları və günahları işləməkdən çəkindirmirlər. Uca

Maidə Surəsi 57-66 ................................................................... 41

Allahın bu qınaması belədir: "Özlərini Allaha vermiş alimlər

ilə din adamları, onları günah söz söyləməkdən və haram mal

yeməkdən çəkindirsələr ya! Etdikləri şey nə qədər pisdir!"

"Günah söz söyləməkdən və haram mal yeməkdən" ifadəsi,

bir əvvəlki ayədəki "Onların çoxunun günahda, düşmənlikdə və

haram yeməkdə bir-birləri ilə yarışdıqlarını görərsən." ifadəsi ilə

müqayisə edildiyində ikinci ayədə "udvan=düşmanlık" sözünə

yer verilmədiyi görülər. Bundan bu nəticə çıxarıla bilər: Günah və

düşmənlik ilə, eyni şey nəzərdə tutulmaqdadır. Bu da, Allahın qoyduğu

sərhədləri sözlə aşmaqdır. Bunun qarşısında hərəkəti günah iştirak edər ki,

bunun nümunəs(n)i də haram mal yemələridir.

Buna görə, "Onların çoxunun günahda, düşmənlikdə və haram

yeməkdə bir-birləri ilə yarışdıqlarını görərsən." ifadəsindən məqsəd,

onların günah və düşmənlik deyə təbir edilən şifahi/sözlü pisliklərindən

və haram mal yemələrində diqqətə çarpanlaşan hərəkəti pisliklərindən

nümunələr sərgiləməkdir.

Ayədə keçən "yusariune=yarışırlar" sözünün məsdəri olan

"mu-saraat" sözü, ağır və yavaş olmanın qarşısında olduqca

sürətli və sürətli olma mənasındadır. İstifadə edildikləri yerlərə görə

sürət ilə tələsik arasındakı fərqə gəlincə; sürət daha çox orqanların

işi, tələsik isə ürəyin işiylə əlaqədardır. Huzu ilə huşu, havf (qorxu) ilə

haşyet arasındakı fərq kimi. Ragıp İsfahani, əl-Tədris planı adlı əsərində

belə deyir: "Sürət, yavaşlığın zidd ididir; cisimlər və hərəkətlər üçün

istifadə edilər..."

Bəzilərinə görə, sürət ilə tələsik eyni mənanı verər. Tək sürət

daha çox xeyirli işlərdə istifadə edilər. Buna baxmayaraq, -ayədə tənqid etmə söz

mövzusu olduğu və "tələsik" sözünün tənqid etməyi daha yaxşı ifadə edə biləcəyi

halda- "sürət" kökündən bir sözün istifadə edilməsi, onların

bu etdiklərində haqlılarmış kimi davrandıqlarına işarə etmək

üçündür.

"Yəhudilər, 'Allahın əli qolu bağlıdır.' dedilər. Əlləri qolları bağlansın

və söylədikləri sözdən ötəri onlara lənət olsun. Tərsinə, ONun iki əli də

açıqdır, dilədiyi kimi verər." Quranın müxtəlif ayələrindən aydın olacağı

üzrə Yəhudilər dini hökmlərin neshedilmesini caiz

görmürdülər. Buna görə Tövratın nəsh-edilmiş olmasını qəbul

etmirlər və Müsəlmanları hökmləri neshet-mekle

günahlandırırdılar. Eyni şəkildə yaratma hadisələrdə də "beda"nı caiz

42 ................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

görmürdülər. Necə ki, "Biz bir ayəs(n)i nesheder və ya unutdursaq,

ondan daha yaxşısını və ya onun bir bənzərini gətirərik." (Bəqərə,

106) a-bacarığı təfsir edərkən və başqa yerlərdə bu mövzuda bəzi sözlər

söyləmişdik.

Bu ayə, yəni "Yəhudilər, 'Allahın əli qolu bağlıdır.' dedilər."

ifadəsi də, onların bu ümumi fikiri ilə üst-üstə düşür kimi görünsə də,

uca Allahın onlara cavab xüsusiyyətindəki "Tərsinə, ONun iki əli də

açıqdır, dilədiyi kimi verər." şərhi, bu ehtimal ilə uyğun gəlməz

və onların bu günah xüsusiyyətli sözü ruzi mövzusunda söylədiklərinə

dəlalət edər.

Buna görə burada bir neçə ehtimal söz mövzusudur: Birinci ehtimal;

onlar bu sözü, möminlərin ümumisinin içində olduğu məşhur

kasıblıq və çəkdiyi dolanışıq çətinliyindən ötəri möminlər üçün söyləmişlər.

Bu vəziyyətdə, istehza yollu uca Allahın mömin qullarını

zənginləşdirməyə, onları kasıblıqdan və pərişanlıqdan qurtarmağa

gücünün çatmadığını eyham etmək istəmiş olarlar. Lakin bu ehtimal,

bu ayənin Maidə surəsində iştirak etməsinə uyğun düşmür. Təbii ki

əgər bu ayə surənin digər ayələriylə birlikdə enmiş isə. Çünki

Müsəlmanlar bu surənin endiyi günlərdə bolluq, dolanışıq rahatlığı və

rifah içində yaşayırdılar.

İkinci ehtimal; onlar bu sözü öz çətinliklərindən ötəri söyləmişlər.

Yəni, başlarına bir qıtlıq, bir bahalılıq gəlmiş də bu

yüzdən çətinliyə düşmüş, həyat nizamları pozulmuş və maddi vəziyyətləri

sarsılmış olduğu üçün belə danışmışlar. Necə ki ayənin

eniş səbəbi haqqındakı bəzi rəvayətlərdən də bu aydın olmaqdadır.

Lakin ayələrin axışı bu ehtimalla uyğun gəlmir. Çünki bu ayələrdə

onların Müsəlmanlara istiqamətli düşmənlikləri və hiylələriylə əlaqədar

bəzi sifətlərinə toxunulmaqda, özləriylə əlaqədar olaraq söylədikləri

günah bir sözdən bəhs edilməməkdədir.

Üçüncü ehtimal; onlar bu sözü, "Kim Allaha gözəl bir borc verər."

(Bəqərə, 245) və "Allaha gözəl bir borc verin." (Müzzəmmil, 20)

kimi ayələri eşidincə söyləmişlər. Bununla, lağ/alay və istehza yollu

Allahın əlinin qolunun bağlı olduğunu, dinini yaymaq, çağırışını

həyata keçirmək üçün lazım olan xərcləmələri qarşılamağa gücü

çatmadığını söyləmək istəmişlər. Necə ki ayənin eniş səbəbi haqqındakı

başqa bəzi rəvayətlərdən də bu aydın olmaqdadır. Bu ehtimal

Maidə Surəsi 57-66 .................................................................... 43

daha ağla yaxındır.

Bu ehtimalların hansı etibarlı olursa olsun, Yəhudilərin əl qol

bağlılığını və bəzi hadisələr qarşısında məğlubiyyəti Allaha izafə etmələri,

dini inanclarının və Tövratda iştirak edən görüşlərin rədd etmədiyi

bir yanaşmadır. Tövrat, güclü insanlar kimi bəzi faktorların

uca Allahı aciz buraxmasını, ONun bəzi məqsədlərini reallaşdırmasına

mane olmasını caiz görər. Necə ki Tövratda Hz. Adəm

və digər peyğəmbərlərlə əlaqədar olaraq haqqında izah edilən bəzi hekayələr,

bunu doğrular xüsusiyyətdədir.

Buna görə, onların inanc tərzlərində, uca Allahın şanına və

ucalığına layiq olmayan yaraşdırmaları ONA izafə faktorun/etmənin icazəsinin

dayaqları vardır. Bu səbəbdən onlar bu sözü hər nə qədər lağ/alay

etmək məqsədi ilə söyləmişlərsə də, bunun arxasında bir inanc

dayağı vardır. Çünki insanların hər davranışının ardında,

gerçəkdə onu o davranışa sürüyücü və cəsarətləndirici bir inanc

təməli vardır.

Ayədəki "Əlləri qolları bağlansın və söylədikləri sözdən ötəri

onlara lənət olsun." ifadəsi, Yəhudilərə istiqamətli bir qarğışdır. Bu

qarğış ilə onların uca Allaha izafə etdikləri yaraşıqsız əskikliyə

bənzər bir əzaba çarpılmaları gündəmə gətirilir. Allaha izafə etdikləri

yaraşıqsız əskiklik, əlinin qolunun bağlı və istədiyini reallaşdıracaq

gücdən məhrum olduğu iddiasıdır.

Buna görə "və söylədikləri sözdən ötəri onlara lənət olsun."

ifadəsi, "əlləri qolları bağlansın" ifadəsinə istiqamətli təfsir məqsədli bir

atifdir. Yəni, onların əllərinin qollarının bağlanması, Allahın özlərinə

istiqamətli lənətinin dəlili və göstəricisidir. Çünki Allahın sözü,

ONun hərəkəti və tətbiqi deməkdir. Allahın bir adama lənət etməsi

onu ya dünyaya və ya axirətə aid bir əzaba çarpdırmasıdır. Buna görə

lənət, ya onların əllərinin qollarının bağlanmasına eyni düşən

və ya daha geniş əhatəli olan bir əzabdır.

"Əlləri qolları bağlansın" ifadəsinin əzab hökmünün reallaşmasını

xəbər verən bir cümlə olması da olabiləcəkdir. [Buna

görə ayənin mənas(n)ı belə olar: Onların əlləri qolları bağlandı...] Bu

əzab, onların "Allahın əli qolu bağlıdır." sözlərində simvollaşan

həyasızlıqlarının cəzasıdır. Birinci ehtimal daha ağla yaxındır.

"Tərsinə, ONun iki əli də açıqdır və dilədiyi kimi verər." ifadəsi,