I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 57-66 ....................................................... 49

gambere aid Mezamir və digər müqəddəs kitablar kimi.

"Rəbləri tərəfindən özlərinə endirilən" ifadəsi ilə Quranın

nəzərdə tutulmuş olması ehtimalı uzaqdır. Çünki Quran ehtiva etdiyi hökmlərlə

Tövratın və İncilin şəriətlərini neshetmiştir. Belə olunca

Quranın Tövrat ilə İncili özü ilə birlikdə sayması və o kitabları

nesheden Quran ilə birlikdə onlarla əməl etmələrini xahiş etməsi

doğru deyil.

Quran ilə əməl faktorun/etmənin eyni zamanda bu kitablarla əməl etmək

olacağını söyləmək də məqbul deyil. Bu vəziyyət İslamdakı

neshedici hökmlərlə əməl etməyə bənzəməz. Çünki Allahın dini

bir olduğu üçün İslamdakı neshedici hökmlərlə əməl etmək,

neshedeni və ediləni birlikdə ehtiva edən İslam şəriətinin bütünü ilə əməl

etmək deməkdir. Bu hökmlər bir-biriylə ziddiyyət təşkil etməz; yalnız bəzi hökmlər

davamlı və keçicidir, amma ziddiyyət söz mövzusu deyil. Belə bir

şey söyləmək də doğru deyil; çünki uca Allah bu kitabların hökmlərinin

"iqamə" edilməsindən, yəni dəstək olulmasından, yaşadılmasından

bəhs edir. Bu ifadə neshedilen hökmlərlə,

neshedilmiş olmaları hasebi ilə uyğun gəlməz.

Bu səbəbdən Tövratın və İncilin hökmlərinin dəstək olulması,

ancaq bu iki şəriətin başqa bir şəriətlə neshedilmemiş olduğu dövr

üçün söz mövzusu olar. İncilə gəlincə; o, çox az mövzu xaricində

Tövratın şəriətini neshetmemişti.

Üstəlik "Rəbləri tərəfindən özlərinə endirilən" ifadəsində

"endirilən"in Ehlikitaba endirildiyi ifadə edilir. Halbuki Qurani Kərimdə

Quranın Ehlikitaba endirildiyinə dair bir ifadə görülməmişdir.

Aydın olan, "Rəbləri tərəfindən özlərinə endirilən" ifadəsindən

məqsəd, Tövratdan və İncildən sonra İsrailoğulları peyğəmbərlərinə

endirilən digər müqəddəs kitablarla vəhy mesajlarıdır. Davud

Peyğəmbərin Zəburu ilə digər ilahi mesajlar kimi. Bu kitabları ayaqda

tutmaqdan, yaşatmaqdan məqsəd, bu kitablardakı ilahi şəriətləri

ümumi mənada qorumaq, uca Allahın bu kitablarda açıqladığı

tövhid və meada bağlı məlumatlara inanmaq və bu mesajları təhrif

etməkdən, saxlamaqdan və açıqca bir tərəfə buraxmaqdan çəkinməkdir.

İşdə əgər özlərinə kitab verilənlər bu kitabları bu mənada

dəstək olsadılar, başları üzərindən və ayaqları altından

50 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

qaynaqlanan nemətlər yerlər idi.

"Başları üzərindən və ayaqları altından qaynaqlanan nemətlər

yerlər idi" ifadəsinə gəlincə, buradakı "yemək"dən məqsəd, mütləq

mənada nemətlərdən faydalanmaqdır. İstər qida maddələri üçün olduğu

kimi bildiyimiz yemək mənasında, istəsə digər şeylər üçün olduğu

kimi başqa yollarla faydalanmaq olsun. "Yemək" hərəkətini mütləq

qənaət və faydalanma mənasında istifadə etmək Ərəb dilində məşhurdur

və problemsizdir.

"Başları üzər"indən məqsəd göy və "ayaqları altı"ndan məqsəd

yer üzüdür. Bu cümlə, onların göy və yer üzü nemətlərindən faydalanmalarını

və bu nemətlərin bərəkətləri ilə əhatə edilmələrini izah edən

kinayəli bir ifadədir. Eynilə bu ayədə buyurulduğu kimi: "Əgər o

şəhərlərin xalqları iman edib çəkinsədilər, üzərlərinə göydən və

yerdən bərəkətlər (bolluqlar) açardıq. Lakin yalanladılar. Biz də

onları işlədikləriylə cəzalandırdıq." (Ə'RAF, 96)

Bu ayə göstərir ki insanoğlunun imanı ilə yaxşı əməllərinin,

universal nizamın insanoğlu ilə əlaqəsində onun faydasına işləməsində

təsiri vardır. Əgər insanoğlu yaxşı olsa, dünya nizamı da yaxşı və

faydalı olar, insanoğlunun xoşbəxt yaşaması üçün lazımlı imkanları

təmin edər, çətinliksiz və bol nemətli olar.

Quranın çox saydakı ayəsində bu gerçək mütləq ifadələrlə dilə

gətirilmişdir. Bu ayələrdə olduğu kimi: "İnsanların əlləriylə

qazandıqları (günahlar) üzündən quruda və dənizdə fəsad çıxdı.

Allah, bəlkə dönərlər deyə, etdiklərinin bir hissəsini beləcə

özlərinə daddırar. Də ki: 'Yer üzündə gəzin də əvvəlkilərin

sonunun necə olduğunu görün. Onların çoxu (Allaha) ortaq

qaçanlardan idi." (Rum, 41-42) "Başınıza gələn hər müsibət, öz

əllərinizlə qazandığınız (günahlar) yüzündəndir" (Şura, 30) Bu

kitabın ikinci dərisində əməllərin hökmlərindən danışarkən bu

mövzuya toxunmuşduq.

"İçlərində ölçülü bir seqment var. Lakin çoxunun etdikləri nə pisdir!"

Ayədəki "muktesidetun" sözünün məsdəri olan "iqtisad"

ölçülü davranmaq deməkdir ki, bu da hər mövzuda orta yolu mənimsəməkdir.

Ölçülü seqment, din və Allahın əmrinə təslim olma mövzusunda

ölçülü olan kəslər mənasındadır.

Bu ifadə daha əvvəlki cümlələrin davamı olmayan müstəqil bir

Maidə Surəsi 57-66 ................................................................ 51

xüsusiyyət daşıyır və bunu şərhi məqsəd qoyur: Allahın sərhədlərini

tapdaladıqları, ONun ayələrini inkar etdikləri, buna görə onların cəmiyyətlərinin

ilahi qəzəbə və lənətə uğradıqları istiqamətində özlərinə

kitab verilənlərə izafə edilən vəziyyətlərin bütünü, onların əksəriyyəti

haqqında etibarlıdır. Əksəriyyəti belə olduğu üçün də bu çirkin işlər

onlara izafə edilmişdir. Lakin bununla birlikdə içlərində ölçülü davranan

və izah edilən xüsusiyyətlərdə olmayan bir seqment də vardır.

Bu da, Allahın sözündə nə dərəcədə insafa riayət edildiyini,

heç bir haqqın tapdalanmadığını, az da olsa haqqın göz ardı edilmədiyini

sərgiləyir. Bu nöqtəyə daha əvvəlki ayələrdə də toxunulmuşdu.

Lakin o toxunmalar bu ayədəki qədər açıq deyildi. Bu ayələrdə

buyurulduğu kimi: "və çoxunuzun fasiq (yoldan çıxmış) kəslər meydana gəlin...",

"Onların çoxunun günahda, düşmənlikdə və haram

yeməkdə bir-birləri ilə yarışdıqlarını görürüsün.", "And olsun,

Rəbbin tərəfindən sənə endirilən, onların çoxunun azğınlığını və

kafirliyini artıracaq."

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Tefsir'ul-Kummi'de "Bunlar sizə gəldiklərində, 'İman etdik.'

deyərlər..." ayəsinin təfsiri əsnasında belə keçər: "Bu ayə Abdullah

b. Übeyy və yoldaşları haqqında enmişdir. Çünki onlar İslamı qəbul

etdiklərini söyləmələrinə baxmayaraq Peyğəmbərimizin (s. a. a) yanına

kafir olaraq girdilər."

Mən deyərəm ki: Ayələrin axışından, münafiqlər haqqında deyil,

Ehlikitap haqqında endiyi aydın olmaqdadır. Tək bu ayənin tək başına

münafiqlər haqqında endiyi deyilsə, o başqa.

Yenə eyni əsərdə, "kafir olaraq çıxmışlar." ifadəsi haqqında,

"və küfrləri səbəbi ilə imandan çıxmışlar." şərhi iştirak etmişdir.

el-Kafidə müəllif, Əbu Basardan, o da Ömər b. Riyahdan belə

dediyini nəql edir: "İmam Sadiğə (ə.s), 'Al/götürdüyüm məlumata görə sən

sünnəyə uyğun şəkildə bərabər/yoldaşını boşamayan adamın boşama qərarını

etibarsız sayırmısan!' dedim. İmam mənə bu cavabı verdi: 'Bunu

mən söyləmirəm, Allah elə buyurur. Vallah əgər biz sizə

zülmə söykənən səhv bir fətva versək, vəziyyətimiz sizinkindən daha

pis olar. Çünki uca Allah, 'Özlərini Allaha vermiş məlumatın

52 .......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ler ilə din adamları, onları günah söz söyləməkdən və haram mal

yeməkdən çəkindirsələr ya!' buyurur." [Fürus(n)u Kafi, c. 6, s. 57, h: 1]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Əbu Basardan belə dediyi nəql edilir: "İmam

Sadiğə (ə.s) dedim ki: 'Ömər b. Riyahın izah etdiyinə görə siz

şahidsiz edilən boşamanın etibarsız olduğunu söyləyirsiniz?'

İmam mənə bu cavabı verdi: 'Bunu mən söyləmirəm, Allah elə

buyurur. Vallah əgər biz sizə zülmə söykənən səhv bir fətva versək,

sizdən daha pis vəziyyətə düşərik. Uca Allah, 'Özlərini Allaha

vermiş alimlər ilə din adamları, onları günah söz söyləməkdən

və haram mal yeməkdən çəkindirsələr ya!' buyurur."

[c. 1, s. 330, h: 144]

Şeyx Tusinin əl-Mecalis adlı əsərində İbni Əbu Ümeyrdən,

onun da Hişam b. Salamdan nəql etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s)

"Yəhudilər, 'Allahın əli qolu bağlıdır.' dedilər." ayəs(n)i haqqında,

"Onlar bu sözləri ilə Allahın kainatın işindən əl çəkdiyini

söyləyirlər." buyurmuşdur.

Mən deyərəm ki: Tefsir'ul-Ayyaşi'de də Yaqub b. Şuayb və

Hammada söykən/dözülərək İmam Sadiqdən (ə.s) bu mənada bir hədis

rəvayət edilmişdir. [c. 1, s. 330, h: 146-147]

Tefsir'ul-Kummi'de belə deyilir: "Yəhudilər, 'Allah kainatın işindən

əlini çəkdi. Artıq ilk mərhələdə təqdir etdiyindən başqa heç bir

şey meydana gəlməz.' dedilər. Allah onların bu iddiasını rədd edərək,

'Tərsinə, ONun iki əli də açıqdır, dilədiyi kimi verər.' buyurdu.

Yəni Allah hadisələri önə ala bilər, geriyə buraxa bilər, artıra bilər və azalda bilər.

Beda və meşiyet ONun səlahiyyətindədir."

Mən deyərəm ki: Bu mənada bir hədisi Şeyx Saduk, əl-Maani adlı

əsərində İshak b. Ammara, o da özündən duy/eşitdiyi bir adama

söykən/dözərək İmam Sadiqdən (ə.s) nəql etmişdir. [s. 18, h: 15]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de verilən məlumata görə Hişam Meşriki belə deyir:

"İmam Razılıq (ə.s) buyurdu ki: 'Allah, özünü xarakterizə etdiyi kimi

təkdir, heç bir şeyə möhtac olmadığı halda hər şey ONA möhtacdır

və nurdur. Onun iki əli də açıqdır.' Bunun üzərinə əlimlə onun əllərini

göstərərək özünə, 'Allahın belə iki əlimi var?' dedim. İmam,

'Əgər elə olsaydı məxluq (yaradılmış) olardı.' qarşılığını

verdi." [c. 1, s. 330, h: 145]

Mən deyərəm ki: Bu hədisi Şeyx Saduk da, Yatılı Ahbar-ir Razılıq

Maidə Surəsi 57-66 ........................................................ 53

adlı əsərində Maşrıkiyə söykən/dözərək İmam Razılıqdan (ə.s) nəql etmişdir.

[c. 1, s. 146]

əl-Maani adlı əsərdə verilən məlumata görə Məhəmməd b. Müslim

belə deyir: "İmam Sadiğə (ə.s), 'Ey İblis, iki əlimlə yaratdığım

varlığa səcdə etməkdən səni saxlayan səbəb nədir?' ayəsinin mənasını

soruşdum. Mənə, 'yed=el' sözü Ərəbcədə güc və nemət mənalarına

gəlir, dedikdən sonra bu ayələri nümunə göstərdi: 'Bizim

əllər sahibi (güclü) qulumuz Davudu an.' [Sad, 17] 'Göyü öz əllərimizlə

(gücümüzlə) çatdıq və biz onu genişlətməkdəyik.' [Zariyat,

47] 'Onları özündən bir ruh ilə təsdiq etdi (gücləndirdi.)' [Mübarizə,

22] Ərəblər, 'üzərimdə neməti vardır.' mənasında, 'Filanın mənim

üzərimdə ağ əli vardır.' deyərlər."

Tefsir'ul-Kummi'de "Əgər onlar Tövratı, İncili... yaşatsadılar..."

ayəsinin təfsiri edilərkən belə deyilir: "Yəni Yəhudilər və Xristianlar.

'Başları üzərindən və ayaqları altından qaynaqlanan

nemətlər yerlər idi.' ayəsindəki başları üzərindən gələn nemətdən

məqsəd yağış, ayaqları altından qaynaqlanan nemətdən məqsəd

də bitkilərdir."

Tefsir'ul-Ayyaşi'de "İçlərində ölçülü bir seqment var." ayəsinin

təfsirində verilən məlumata görə Əbu Sahba Kubra belə deyir: "Hz. Əli

(ə.s) Re'sülcalut'un ilə Xristianların yepiskopunu çağıraraq onlara,

'Mən sizə sizdən daha yaxşı bildiyim bir mövzunu soruşmaq istəyirəm.

Məndən doğrunu saxlamayın.' dedikdən sonra Xristian yepiskopuna

dönərək sözlərinə belə davam etdi: 'İncili Hz. İsaya endirən

və onun ayağını bərəkətli edən Allah xatirinə söylə ki, Hz. İsa anadan

doğulma koru və alacalını yaxşılaşdırır, göz sancılarını aradan qaldırır,

ölünü dirildir, sizə palçıqdan quş edir, yediyiniz və sonraya buraxdığınız

yeməklərinizi sizə xəbər verə bilirdi.' Yepiskop, 'Bu

qədər anda ehtiyac yoxdur, doğru cavab verəcəyəm.' dedi."

"Hz. Əli (ə.s) ona, 'İsrailoğulları Hz. İsadan sonra qaç/neçə təriqətə

ayrıldı?' dedi. Yepiskop, 'Xeyr, Allaha and olsun, onlar bir tək təriqətdir.'

dedi. Hz. Əli yepiskopa, 'Yalan danışırsan! Özündən

başqa ilah olmayan Allaha and içərəm ki, onlar yetmiş iki təriqətə

ayrıldılar. Biri xaricində bu təriqətlərin hamısı cəhənnəmlikdir. Uca

Allah, 'İçlərində ölçülü bir seqment var. Lakin çoxunun etdikləri

nə pisdir.' buyurur. Cəhənnəmdən xilas olacaq olan, işdə o ölçülü

seqmentdir.' dedi."

54 ............................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Yenə Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Zeyd b. Eslemdən Ənəs b. Malikin

şöylə dediyi nəql edilir: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə deyirdi:

'Musanın ümməti yetmiş bir təriqətə ayrıldı. Bunların yetmişi cəhənnəmlik

və bir dənəsi cənnətlikdir. İsanın ümməti yetmiş iki təriqətə

ayrıldı. Bunların yetmiş biri cəhənnəmlik və bir dənəsi cənnətlikdir.

Mənim ümmətim Yəhudi və Xristianlardan bir dənə daha

çox təriqətə bölünəcək. Bunların yetmiş iki dənəsi cəhənnəmlik

və bir dənəsi cənnətlikdir.' Səhabələrin, 'O cənnətliklər kimlərdir?'

deyə soruşmaları üzərinə, 'Camaatlar, Camaatlar.' qarşılığını

verdi." [c. 1, s. 330-331, h: 150]

Yenə Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Yaqub b. Yeziddən belə dediyi nəql edilər:

"Hz. Əli (ə.s), bu hədisi Peyğəmbərimizdən (s. a. a) nəql etdikdən

sonra bu ayələri oxuyardı/oxucu idi: 'Əgər Ehlikitap iman edib çəkinsədilər,

pisliklərini örtər və onları nemətlərlə dolu cənnətlərə qoyardıq...

Lakin çoxunun etdikləri nə pisdir!', 'Yaratdıqlarımızın

içində haqq ilə doğru yola çatdıran və haqqa uyğun, ədalətli hökmlər

verən bir ümmət vardır.' (Ə'RAF, 181) Bunlar Məhəmmədin ümmətidir."

[c. 1, s. 331, h: 151]