I Maidə Surəsi 55-56

274............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ri mənasını verəcək olan bu söz, "ellezine" ədatının sifəti və ya

əvəzi mövqeyində olar.

Təfsirçilər, bu ayənin hissələrinin ədəbiyyat baxımından qiymətləndirmə

barəsində o qədər çox alternativlər irəli sürmüşlər ki,

əgər ayələ əlaqədar tam məna əldə etmək üçün bu alternativləri bir-birinə

əlavə etsək, yüzlərlə dəyişik ədəbi qiymətləndirmə ortaya çıxar.

Nəql edildiyinə görə Zeccac bu ayənin tərkib baxımından ən çətin

Quran ayəs(n)i olduğunu söyləmişdir.

Biz burada ayənin heç bir məcbur etməyə girişmədən ilk planda aydın olan

mənasına yer verdik, təfsirçilərin irəli sürdükləri digər olabiləcək

mənaları araşdırmaya cəhd etmədik. Çünki bu mənaları

çoxaltmaq, ifadəni daha naməlum hala gətirib oxucunu daha çox

qarışıqlığa salmaqdan başqa bir şey qazandırmaz. 1

"Allaha and içərlər" cümləsi, "iki başqa adam onların yerinə

keçər" cümləsinin davamı və ilk cümlə səbəb, ikinci cümlə isə

nəticə mövqesindədir. "Allaha and içərlər." Yəni ölünün yaxınlarından

olan sonrakı iki şahid, "bizim şahidliyimiz" əvvəlki şahidlərin

yalançılıqlarını və xəyanətlərini ehtiva etməsi baxımından, "onların

şahidliyindən daha gerçəkdir." Yəni ilk iki şahidin vəsiyyət mövzusundakı

iddiaları baxımından daha doğrudur. "Biz haqqa təcavüz

etmədik." yəni o iki şahidin şahidliklərinin tərsinə olan şahidliyimizdə

onlara haqsızlıq etmədik. "Yoxsa biz əlbəttə zalımlardan

olarıq."

"Bu, şahidliyi lazım olduğu kimi etmələrinə və ya andlarından sonra

andların rədd edilməsindən qorxmalarına daha yaxın və uyğundur."

Bu ayə, bu hökmün ortaya qoyulmasının hikmətini açıqlayır. Deyilmək

istənən budur: Uca Allahın təşkil etdiyi tərzi ilə bu hökm,

gerçəyə çatdıracaq ən etibarlı yoldur. Şahidlərin, şahidliklərində

haqsızlığa düşməmələri, şahidlikləri qəbul edildikdən sonra vəziyyətdə

dəyişiklik meydana gələrək şahidliklərinin rədd edilməsindən

çəkinmələrini təmin edəcək ən təsirli metoddur.

Səbəbinə gəlincə, insan ehtiras sahibidir. Bu ehtiras onu əlindən

gəldiyi nisbətdə şəxsi mənfəət təmin etməyə, arzu etdiyi hər şeyi

1- Ehtimalları bilmək istəyən, Alusinin Ruh'ul-Maani adlı təfsirinin yeddinci

dərisinə, Mecma'ul-Beyan təfsirinə, Fahreddini Razinin təfsirinə (əl-Kəbir Təfsiri)

və bu barədə detallara yer verən digər təfsir kitablarına müraciət edə bilər.

Maidə Surəsi 106-109 ................................................. 275

ələ keçərməyə çağırar. Əgər onu belə davranmaqdan daşındıracaq

bir mane olmazsa edəcəyi budur. İnsan bu şəkildə şəxsi mənfəəti

arxasında qaçarkən, bu mənfəətin haqqı olub olmadığına

baxmaz. Bu uğurda başqalarının haqqına təcavüz etməkdən, zülmdən,

təcavüzkarlıqdan çəkinməz. Onu təcavüzkarlıqdan daşındırmanın

iki yolu vardır. Ya siyasi, cəzas(n)ı və ictimai qınama şəklində

ortaya çıxan xarici qaynaqlı bir maneə dövrəyə girər və ya öz vicdanı

haqsızlıq etməsinə mane olar. Ən təsirli vicdanı maneə, Allah inancıdır.

Çünki qulların çatacaqları son yer/yeyər, davranışlarının hesabının

görüləcəyi, qəti hökmə bağlanacağı və qarşılıqlarının tam

olaraq veriləcəyi son mövqe, Allahın hüzur/dincliyidir.

Vəsiyyət mövzusunda gerçəyi bilmənin və doğrunun ortaya çıxarılmasının,

ölünün vəsiyyət etdiyi iki şahidin şahidliyindən başqa bir

yolu olmadığı belə bir vəziyyətdə, bu şahidlikləri doğruya ən yaxın

bir xüsusiyyətə qovuşdurmanın ən qəti çarəsi, ilk olaraq o iki şahidin

Allaha olan imanlarından faydalanmaqdır və ONA söykən/dözməkdir ki,

bu onları Allaha and içdirməklə reallaşar; ikinci olaraq da yalan

söylədikləri ortaya çıxdığı təqdirdə, onların yerinə ölünün varislərinin

andına müraciət etməklə olar.

Bu tətbiq, yəni əvvəl ölünün tutduğu şahidlərə and içdirmək,

arxasından varislərə and verdirmə tətbiqi, hər iki

şahid cütünün doğrunu söyləmələrini təmin edəcək, andlarının rədd edilməsinin

gətirəcəyi alçaqlıqdan çəkinmələrini təmin edəcək ən/en

təsirli və daşındırıcı faktordur.

Uca Allah bu ayəs(n)i "Allahdan qorxun və ONU dinləyin. Allah,

yoldan çıxan birliyi doğru yola çatdırmaz." şəklindəki öyüd və

xəbərdarlıq məzmunlu bir ifadə ilə nöqtələyir. Bu ifadənin mənas(n)ı açıqdır.

"Allahın, elçiləri yığacağı gün(deyil qorxun ki, Allah), 'Sizə nə cavab

verildi?' deyə soruşacaq. Onlar da 'Heç bir məlumatımız yox, şübhəsiz ancaq

sən qeybləri bilənsən' deyərlər." Bu ayənin mənas(n)ı əvvəlki ayələ əlaqəli

olmağı rədd etmir. Çünki bir əvvəlki ayənin, "Allahdan qorxun

və ONU dinləyin." şəklindəki son cümlələri, hərçənd mütləq mənalıdır,

amma ol/tapıldıqları yerə uyğunlaşdırıldıqları təqdirdə şahidlikdə doğrudan

sapmağa və andı yüngülə al/götürməyə istiqamətli bir qadağan etmə

mesajı daşıdıqları açıqca görülər.

Bundan ötəri burada uca Allah ilə peyğəmbərləri arasında

qiyamət günü yaşanacaq olan şahidlik mövzulu bir dialoqu gün

276.............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

dəmə gətirmək son dərəcə uyğundur. O peyğəmbərlər ki, ümmətləri

haqqında şahidlik edəcək ən prioritetli və səlahiyyətli şəxsiyyətlərdir.

Uca Allah, qiyamət günü peyğəmbərlərə, ümmətlərindən nə cavab

al/götürdüklərini soruşacaq. Çünki peyğəmbərlər, ümmətlərinin davranışlarını

ən yaxşı bilən və Allah tərəfindən onlar haqqında şahid

olmaqla vəzifələndirilmiş kəslərdir. Peyğəmbərlər, Allahın bu

yoldakı sualını, "Bizim heç bir məlumatımız yox, şübhəsiz ancaq sən

qeybləri bilənsən." şəklində cavablandıracaqlar.

Vəziyyət belə olunca və uca Allah hər şeyi haqqı ilə bildiyinə

görə şahidlərə yaraşan tutum, Rəblərinin hüzur/dincliyinə çıxacaqları

gündən qorxaraq uca Allahın bilmələrini nəsib etdiyi həqiqətən

sapmamaları və Allahın şahidliyini saxlayaraq günahkarlardan,

zalımlardan və fasiqlərdən olmamalarıdır.

"Allahın, elçiləri yığacağı gün... (yevme yecmeullah'urrusul)"

ifadəsi, bir əvvəlki ayənin sonundakı "Allahdan qorxun...

(ittekullah)" ifadəsi ilə əlaqəli bir zərfdir. Bu ifadədə "Allahın

peyğəmbərlərə deyəcəyi gün" yerinə, peyğəmbərləri bir yerə yığacağını

bildirməsi, şahidlərin şahidlik üçün bir araya gətirilməsinə

uyğun düşməsindən ötəridir. Necə ki "Namazdan sonra onları

alıkorsunuz; onlar da... Al-laha and içərlər." ifadəsi bu nöqtəyə

işarə edər.

Qiyamət günü peyğəmbərlər, "Bizim heç bir məlumatımız yox, şübhəsiz

ancaq sən qeybləri bilənsən." şəklindəki cavabları ilə özlərinin

məlumatsız olduqlarını vurğuladıqdan sonra qeyblərə bağlı məlumatın

bütününün sırf Allaha məxsus olduğunu dilə gətirəcəkləri bildirilir.

Bu ifadədən, məlumatın özündən məhrum olduqlarını nəzərdə tutmadıqları

aydın olur. Çünki "şübhəsiz ancaq sən qeybləri bilənsən."

ifadəsi, məlumat sahibi olmağı rədd etmənin səbəbini bildirir.

Bilindiyi kimi bütün qeyb elmlərinin Allaha məxsus olduğunu

vurğulamaq, ONun xaricindəkilərin heç bir şey bilmədiklərini söyləmiş

olmağı tələb etməz. Xüsusilə şahidliklə əlaqədar məlumat söz mövzusu

olduğunda belə bir şey düşünülə bilməz. Onsuz da/zatən ayədə peyğəmbərlərdən

istənən məlumat, yəni insanların çağırışlarına necə cavab verdikləri

məsələsi, şahidlik əhatəsinə girən bir məlumat növüdür, qeyb

əhatəsinə girən məlumatlardan deyil.

Bu səbəbdən peyğəmbərlərin "Bizim heç bir məlumatımız yox"

şəklindəki sözləri mütləq mənadakı məlumatı deyil, qeyb ilə bu ya da

Maidə Surəsi 106-109 ...................................................... 277

dəkı sözləri mütləq mənadakı məlumatı deyil, qeyb ilə bu ya da bu

nisbətdə əlaqəsi olan gerçək mənadakı məlumatı rədd edir. Bilindiyi

kimi elm, səbəbləri ilə və əlaqələri ilə əlaqəli olduğu nisbətdə sahibinə

gerçəyi açıqlayar. Obyektiv gerçək, xarici dünyada meydana gələn

məsələnin əvvəlində olan və bərabər/yoldaş zamanlı olaraq onu əhatə edən

ünsürlərin bütünü ilə əlaqəlidir. Buna görə xarici dünyadakı

hər hansı bir məsələni gerçək mənada belə bilmək, ancaq əvvəl bütün

varlıq ünsürlərini, sonra da tam olaraq əhatə edilməsi mümkün

olmayan yaradıcısını əhatə etməklə mümkündür ki, belə bir məlumata

sahib olmaq insan tutumunun xaricindədir.

İnsan bu ucsuz-bucaqsız kainatı, onda iştirak edən planetləri və

qalaktikaları düşününcə heyrətdən dona qalır. Arxasından kainatı

meydana gətirən elementləri araşdırdığında, ağılını oynadacaq kimi olur.

Qalaktikalardan elementlərə uzanan bu iki varlıq qütbü arasına gedib

gəldiyində, qarışıqlıqdan özünü itirəcək kimi olur. İşdə

bu əngin kainatla əlaqədar olaraq insana verilən məlumat son dərəcə azdır,

həyatı boyunca möhtac olacağı qədərdir. Bu məlumat, zülmət qaranlıq

gecədə səfər edən bir adamın yalnız ayağını basdığı yeri işıqlandıra bilən

cılız bir şam işığına bənzər.

Buna görə insan məlumatının mövzusu olan hər şey, varlığı və

meydana gəlişi etibarı ilə ətrafındakı varlıqlarla, ətrafındakı varlıqlar

də onların ətrafındakı varlıqlarla möhkəm möhkəmə əlaqəlidir. Bu

ətraf əlaqəsi genişləyib gedər. Bunların hamısı insan idrakına bağlı

qeyb sahəsinə girər. Buna görə bir şeyin sözün tam mənas(n)ı ilə

məlumat sahəsinə girə bilməsi üçün, bu məlumatın varlıqdakı bütün qeybləri

əhatəsi lazımdır. Bu qədər geniş bir məlumata sahib olmaq, insan

olsun, başqası olsun, heç bir tutumu məhdud və müəyyən varlıq üçün

mümkün deyil. Beləsinə sərhədsiz bir məlumata yalnız uca Allah

malikdir. O Allah ki, təkdir, əzici iradənin sahibidir, qeyblərin açarları

yanındadır və o qeybləri özündən başqa bilən yoxdur.

Necə ki uca Allah, "Allah bilər, siz bilməzsiniz." (Bəqərə, 216)

buyurur. Bu ayə, cahilliyin insan təbiətinin ayrılmaz bir parçası

olduğuna, ona ancaq məhdud və müəyyən miqdarda məlumat verildiyinə dəlildir.

Uca Allah bu gerçəyi vurğulamaq üzrə, "Kainatda mövcud olan

hər şeyin xəzinəsi, ana qaynağı bizim qatımızdadır və biz hər şeyi

sizə müəyyən bir ölçüyə görə endirərik." (Hicr, 21) buyurur.

İmamın (ə.s), uca Allahın nə üçün özünü varlıqlardan, en

278............................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

sanlardan saxladığı yolundakı suala verdiyi "Çünki varlıqların,

insanların təməl quruluşu cəhalət əsası üzərinə quruludur." şəklindəki

cavabı da bu gerçəyi dilə gətirir. Başqa bir ayədə, "İnsanlar

onun məlumatının yalnız dilədiyi qədərini qavraya bilərlər." (Bəqərə,

255) buyurur. Bu ifadə, məlumatın bütünü ilə Allaha aid olduğuna

və insanların ancaq ONun məlumatının dilədiyi qədərinə sahib ola biləcəklərinə

dəlildir. Başqa bir ayədə isə, "Sizə məlumatın çox az bir

hissəs(n)i verilmişdir." (İsra, 85) buyurulur. Bu ifadə, əslində məlumatın

çox miqdarda olduğuna, lakin insana bunun yalnız az bir diliminin

verildiyinə dəlalət edər.

O halda işin gerçəyi budur ki, gerçək elm Allahdan başqasında

ol/tapılmaz. Kənar yandan qiyamət günü, o günü izah edən ayələrdə ifadə

edildiyi üzrə hər şeyin gerçək mahiyyəti ilə ortaya çıxacağı

bir gün olması hasebi ilə yalnız doğru olan söz deyilər. Necə ki

uca Allah o gün haqqında, "O gün Allahın icazə verdiklərinin xaricində

heç kim danışa bilməz və danışmasına icazə verilənlər də

doğrunu söyləyərlər." (Nəbə', 38) buyurur.

İşdə bundan ötəri peyğəmbərlər, "Sizə nə cavab verildi?" şəklindəki

sualı özlərinin məlumatı olmadığı şəklində cavablandıracaqlar.

Bu cavab doğrudur. Çünki bu mövzudakı məlumat qeyb sahəsinə

girər. Belə olduğu üçün "Bizim heç bir məlumatımız yox, şübhəsiz ancaq

sən qeybləri bilənsən." deyərək o mövzudakı məlumatın Allaha aid

olduğunu ifadə edəcəklər.

Peyğəmbərlərin bu cavabı Allahın ucalığı qarşısında bir növ boyun

əymə, mövlaları qarşısında möhtac və yox mesabesinde olduqlarına

istiqamətli bir etiraf olduğu qədər Allahın hüzurunda geyiniləcək

ədəbin gərəyi və vəziyyətin bütün çılpaqlığı ilə açıqlanmasıdır.

Yoxsa arxasından başqa heç bir cavab verilməyəcək olan son

bir cavab deyil.

Bu cavabın son cavab olmadığının səbəbləri bunlardır:

1- Uca Allah, peyğəmbərləri ümmətləri üzərində şahid etmişdir.

Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Hər ümmətdən şahid gətirdiyimiz

və səni də bunlara şahid olaraq gətirdiyimiz zaman (halları)

nə qədər olacaq?" (Nisa, 41) "Kitab ortaya qoyular, peyğəmbərlər və şahidlər

gətirilər." (Zumər, 69) Peyğəmbərləri şahidliklə vəzifələndirmənin

tək mənas(n)ı, o gün onların ümmətləri haqqında şahidlikdə bu