I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 106-109 .......................................................... 285

qəbul edilə bilsin?' deyə soruşdum. Mənə bu cavabı verdi: Müsəlmanlar

onu tərk etməsi [=görünür günahları olmaması], iffətlilik

[=kaçınması], qarınına, ədəb yerinə, əlinə və dilinə hakim olması

ilə, içki içmək, zina etmək, faizçilik, ana-ataya üsyankar olmaq, döyüşdən

qaçmaq kimi Allahın cəhənnəm əzabı elə təhdid etdiyi böyük

günahlardan qaçınması ilə tanıyar və bilərsiniz."

"Bütün bunlara dəlil olacaq tutum, adamın qüsurlarını gözlərdən

gizli tutmasıdır. Elə olunca Müsəlmanların gördüklərinin kənarındakı

qüsurlarını və ayıblarını qurdalamaları haram olar. Onun

pak və ədalətli olduğunu ifadə etmələri lazımdır. Ayrıca namazlara bağlılığını

göstərməsi lazımdır. Bunun üçün namazlarını davamlı olaraq

vaxtlarında və camaatla etməsi və bəhanəsiz olaraq camaatdan

geri qalmaması əsasdır."

"Adam bu şəkildə camaatla namaz qılmağa davam edincə, qəbiləsi

ilə məhəlləsinin sakinlərindən onun haqqında soruşulunca, 'Biz

onun heç bir pisliyini görmədik. O hər vaxt namazlarını camaatla

edir' deyilir. İşdə bu, onun şahidliyini etibarlı edər və o,

Müsəlmanlar arasında ədalətli bir adam olaraq qəbul edilir. Çünki namaz,

günahları örtər və onlara kəffarə olar. Amma əgər bir adam namazlarını

məsciddə camaatla etməyə diqqət göstərməzsə, onun namazlarını

etdiyinə şahidlik etmək mümkün olmaz."

"Camaatla namaz qılma hökmü, namaz qılanı etməyəndən,

namaz vaxtlarına diqqət göstərənləri laqeydlik edənlərdən ayırt etmək

üçün qon/qoyulmuşdur. Belə olmasaydı, heç kim başqasının saleh bir

adam olduğuna şahidlik edə bilməzdi. Çünki namaz qılmayan kimsə

Müsəlmanlar arasında saleh adam qəbul edilməz. [Bilindiyi kimi]

Peyğəmbərimiz (s. a. a) camaatdan geri qalanları evləri ilə birlikdə

yandırmağı düşünmüşdür. Onların bəziləri namazlarını evlərində edirdilər.

Lakin Peyğəmbərimiz bunu qəbul etmədi. Uca Allahın

və Peyğəmbərimizin evləri içində yandırmağı uyğun hesab etdiyi kəslərin

şahidliyi və ya Müsəlmanlar tərəfindən ədalətli olduqları necə qəbul

edilə bilər? Necə ki Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurardı: Bəhanəsiz

olaraq məsciddə Müsəlmanlarla birlikdə namaz qılmayanın

namazı qəbul olmaz." [c. 3, s. 24, bab: 17, h: 1]

Mən deyərəm ki: Bu hədis, et/ət-Tehzib adlı əsərdə daha uzun olaraq

iştirak etmişdir, biz onu qısa olaraq nəql etməyi uyğun hesab etdik. İmamdan

gələn rəvayətin ilk hissəsindəki "setr" və "ifaf" sözləri, əs

286....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Sihah adlı əsərdəki şərhə görə, tərk etmə mənasındadır. Görüldüyü

kimi, bu rəvayət ədalətliliyi Müsəlmanlar arasında təməl

bir qanun olaraq qəbul edir və nəfsi olan bu sifətin varlığını göstərən

əlamətin Allahın haram etdiyi şeylərdən qaçınmaq və qadağan edilən

eqoist arzulardan uzaq dayanmaq olduğunu açıqlayır. Bunun

dəlili böyük günahlardan qaçınmaqdır. Sonra da bütün bunların

dəlili, imamın təfsilatlı şəkildə açıqladığı üzrə Müsəlmanlar arasında

yaxşı görünməkdir.

Eyni əsərdə Abdullah b. Müğire kanalıyla İmam Razılıqdan (ə.s)

belə rəvayət edilər: "Kim fitrət üzərinə doğular və nəfsinin salehliyi

ilə tanınsa, şahidliyi caizdir." [c. 6, s. 283, h: 183]

Yenə eyni əsərdə Səmayadan, o da Əbu Basardan, o da İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Zəif [şəxsiyyətli] kəslər,

iffətli və günahlardan çəkinən kəslər olduqları təqdirdə şahidlik

etmələrində qorxu yoxdur."

əl-Kafi adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Əli b. Mehziyardan,

o da Əbu Əli b. Raşiddən belə rəvayət edər: "İmam Mis-

'a (ə.s) 'Sənin dostların arasında görüş ayrılıqları var. Hamısının arxasında

namaz edə bilərəmmi?' deyə soruşdum. Mənə 'Yalnız dindarlığına

güvəndiyin kəslərin arxasında namaz qıl.' deyə cavab

verdi." [c. 3, s. 374, h: 5]

Mən deyərəm ki: Nəql etdiyimiz rəvayətlərin yuxarıdakı şərhlərimizi

təsdiq etdikləri açıqca görülür. Bu mövzuda irdələniləcək daha

başqa məsələlər vardır, amma onlar bu araşdırmamızın məqsədi xaricindədirlər.

AND ÜZƏRİNƏ

"Ömürüm haqqı üçün bu iş belədir" və ya "Həyatım haqqı üçün bu

iş söylədiyim kimidir." şəklində andlar edilər. Bu sözlərin mənas(n)ı

budur: Adam bu sözləri ilə bir xəbər verir və bu xəbərin doğruluğunu

ömürünə və həyatına bağlayır. Bu ömür və ya həyat, o andı

edənin nəzərində uca və hörmətli dəyərlərdir və xəbər verilən hadisənin

doğruluğu və əsassızlığı ilə bu dəyərlərin varlığı və yoxluğu bir-birinə

möhkəm möhkəmə bağlanmaqdadır. Əgər verilən xəbər yalan isə, həyatın

adam nəzərindəki ucalığı və möhtərəmliyi ortadan qalxmaqda və

həyata möhtərəmlik ətf etməyə çağıran insanlıq səviyyəsinin altına dü

Maidə Surəsi 106-109 .................................................... 287

şülmektedir.

Bunların yanında "Allaha and verərəm; bu işi et və ya bu işi

etmə." demənin mənas(n)ı isə budur: Adam sözünü etdiyi işin edilməsini

və ya edilməməsini tələb etməklə uca Allahın möminlər

nəzərindəki izzəti arasında bağ qurmaqdadır. Belə ki, istənən şeyə

qarşı gəlinər və ya qadağan edilən şeyə zidd davranılsa, uca Allahın

izzəti kölgələnmiş və ona olan imana hörmətsizlik edilmiş olar.

Eynilə bunlar kimi sənin "Vallah bu işi edəcəyəm" şəklindəki

sözünlə, sözünü etdiyin işə istiqamətli qərarın ilə Allahın sənin nəzərindəki

ucalığı və möhtərəmliyi arasında imanın nisbətində xüsusi bir

əlaqə quruyursan. Belə ki, o işlə əlaqədar qərarını pozmağın və ya səyini

boşaltmağın, Allahın sənin nəzərindəki ucalığını ortadan

qaldırmağın demək sayılar. Bu cür sözləri söyləmənin məqsədi, qərarı

pozmağı və ya səyi boşaltmağı önləməkdir. Buna görə and

etmək, xəbər və ya inşa xüsusiyyətli bir işlə uca və şərəfli bir dəyər

arasında xüsusi bir bağ qurmaqdır. Belə ki, bağlanan işin yox olması

ilə özünə bağlanılan dəyər də yox olar. Özünə bağlanılan

dəyər bu əlaqəni edənin nəzərində nə qədər əhəmiyyətli və müqəddəs

olsa, nə nisbətdə onun dəyərini aradan qaldırmağa və ucalığını gölgelemeye

razı olmazsa, verdiyi xəbəri doğru verər, edəcəyinə və

etməyəcəyinə dair verdiyi sözlərdə vasvası olar və ya ver-diği qərarı

icra etməkdə qətiliklə əzmli davranar. Yəni andın nəticəs(n)i, söyləyən

sözlə əlaqədar güclü bir gücləndirmədiyər.

Bəzi dillərdə andın zidd idi olan bir əlaqə formasına rast gəlinər.

Bu cür sözlərdə verilən xəbər ilə xəbər verənin nəzərində əhəmiyyəti və

dəyəri olmayan şeylər arasında bağ qurular. Beləcə adam verdiyi

və ya çatdırdığı xəbəri yüngülə al/götürmüş, əhəmiyyətdən məhrum saymış olar.

Bu bir növ söymə sayılar. Bu cür ifadələrə Ərəb dilində çox

rast gəlinməz.

Bildiyimiz qədəri ilə and, insanların dillərində gəzən nəsildən

nəsilə miras qalan ədalətlərdəndir. Müəyyən dillərə məxsus bir

ənənə deyil. Bu da göstərir ki, şifahi bir fakt deyil. İnsanı

buna çatdıran faktor ictimai həyatın gərəkləri, ona müraciət etmənin lazımlılığı

və faydalılığı istiqamətindəki ictimai şüurdur.

And indiki vaxtda da millətlər arasında etibarlılığını

qorumaqdadır. Zaman zaman cəmiyyətlərində meydana gələn və

resmiyete intiqal etməyən müxtəlif vəziyyətlərdə ona söykən/dözülər və

288 ................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

intiqal etməyən müxtəlif vəziyyətlərdə ona söykən/dözülər və müraciət edilər. Bu

andlar aldatmağı aradan qaldırmaq, qarşı tərəfi təmin etmək və verilən

bir xəbəri təsdiq etmək kimi müxtəlif məqsədlərlə edilər. Hətta mədəni

qanunlar belə, ona əhəmiyyət verərək bəzi vəziyyətlərdə ona qanuni bir

statü tanıdılar. Məsələn dövlət başçıları və əhəmiyyətli dövlət səlahiyyətliləri

əhəmiyyətli vəzifələrini götürərkən and içərlər.

İslam yalnız Allah adına edilən andlara böyük əhəmiyyət vermişdir.

Bu maraq/əlaqənin tək səbəbi uca Allaha hörməti güdmək, ONun

ululuq mövqesini qorumaq, Rəb ilə qul arasında ol/tapılması lazım olan

hörmətlə uyğun gəlməyəcək diqqətsizliklərə meydan verməməkdir.

Bundan ötəri andını pozanlar üçün xüsusi bir kəffarə nəzərdə tutulmuş

və tez-tez Allah adına and içilməsi xoş qarşılanmamışdır.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Allah sizi (ağız vərdişi

ilə etdiyiniz) boş andlarınızdan ötəri məsul tutmaz; lakin

gücləndirdiyiniz (bilərək etdiyiniz) andlardan ötəri sizi məsul

məbləğ. (Belə bir andı pozsanız,) cəzası (kəffarəs(n)i), ya ailənizə

yedirdiyiniz yeməyin ortalaması üzərindən on yoxsulu doyurmaq..."

(Maidə, 89) "Əsla/çəkin Allah adına etdiyiniz andları yaxşılıq

etməyə, günahlardan çəkinməyə və insanların arasını tapmağa

maneə etməyin." (Bəqərə, 224)

Dəlildən məhrum, isbatsız iddialarda and etibarlı sayılmışdır.

Bu ayədə buyurulduğu kimi: "Bizim şahidliyimiz onların şahidliyindən

daha gerçəkdir, biz haqqa təcavüz etmədik... deyə Allaha

and içərlər." (Maidə, 107) Peyğəmbərimiz (s. a. a) da bu mövzuda,

"Şahid gətirmək, iddia edənə; and içmək isə, inkar edənə düşər."

buyurmuşdur.

Andı mötəbər saymanın mənas(n)ı, başqa da dəlil ol/tapılmayan

iddialarda imanın özünün dəlil olması ilə kifayətlənməkdir. Çünki dinə

söykənən cəmiyyət, fərdlərinin Allaha olan imanına söykən/dözər. Mömin

insan bu birləşmiş və qaynaşmış bütünün parçasıdır. Bu bütün isə,

uyğun gəlilən ənənələrin və tətbiq olunan hökmlərin qaynağıdır. Qısacası

cəmiyyətdə görülən bütün nəticələndirər o cəmiyyətin dini həyatının əks olunmasıdır.

Buna qarşılıq dini əsaslara söykən/dözməyən cəmiyyətlər də

fərdlərin milli məqsədlərə istiqamətli inanclarına söykən/dözər. O cəmiyyətdə

etibarlı olan ənənələr, qanunlar, əxlaq qaydaları və adətlər bu inancdan

qaynaqlanar.

Maidə Surəsi 106-109 ....................................................... 289

Vəziyyət belə olunca və bütün ictimai sahələrdə və çoxu həyat

gərəklərində müxtəlif formalarda fərdlərin inancına söykən/dözmək doğru

olduğuna görə, başqa tərəfindən dəlilin ol/tapılmadığı iddialarda fərdlərin

inancına söykən/dözmək caizdir. Bunun tətbiq üsulu da isbat edilə bilməyən

iddialarda anda müraciət etməkdir. Beləcə şikayətçinin iddiasını

rədd edən adam, bu rəddi ilə imanı arasında bağ qurmuş, onu

imanı ilə qeydləndirmiş olar. Bu vəziyyətdə iddianı rədd etməsi əsassız

olar və şərhlərinin, verdiyi məlumatların yalan olduğu ortaya

çıxarsa, Allaha olan imanı da etibarlılığını itirər.

Buna görə and içənin imanı andı səbəbi ilə ipotekalı bir

mal kimi olar. Borc verənin idarəsinə girər. Təkrar köhnə sahibinə

dönə bilməsi üçün ipotekalı tərəfin sözündə durması və borcunu zamanında

ödəməsi lazımdır. Əks halda malı gedər və əli boş qalar.

And içən adam da elədir. İmanı andın mövzusuna ipotekalı

qalar. Söylədiyinin tərsi ortaya çıxmayıncaya qədər imanı ipoteka

altında olar. Söylədiyinin tərsi ortaya çıxarsa, imandan yana əli

boş qalar. Etibarlılıq dərəcəsindən düşər. Dinə söykənən bir cəmiyyətdə

bütün ictimai imtiyazların meyarı olan imanın meyvələrindən faydalanma

haqqını itirər. Bütün hissələri bir-biri ilə uyğun olan

dini cəmiyyətdən xariclənər. Nə başı üzərində ona kölgə salacaq

göy yüzü/üzü və nə ayağını basacağı torpaq parçası tapar.

Bu şərhimiz, suverenliyin tamamilə dinə aid olduğu,

eqoist arzuların cəmiyyət rəhbərliyində təsirli olmadığı Peyğəmbərimiz

(s. a. a) dövründəki tətbiq ilə təsdiq edilir. O dövrlə

əlaqədar rəvayətlərdən öyrənirik ki, camaat namazlarından geri qalan

və döyüşlərə qatılmayan kəslər digər Müsəlmanlar tərəfindən

sıx bir qınama reaksiyasına məruz qalmışlar.

İçində yaşadığımız dövrə gəlincə, bu dövrdə dinin təsiri

zəiflədi. Ürəklərə eqoist arzular suveren oldu. Cəmiyyətimiz bir

yandan zəif bünyəli və insanlar tərəfindən lazım olduğu kimi əhəmiyyətsiz hesab olunan

dini ideallarla, kənar yandan günümüz dünyasından köçürülən

yeni idealların ortaq platforması oldu. Bu xarici idealların ortaq

xüsusiyyəti, ala bildiyinə maddi zövqlərə dalmaq oldu. Xalq izdihamlarının

bu zövqlərə şüursuzca hücum etdikləri görülür. Bunun

nəticəs(n)i olaraq dini ideallar ilə çöldən gələn yeni ideallar arasında

amansız bir mübarizə və qarşıdurma baş göstərdi. Davamlı şəkildə

bir-birlərini alt etməyə çalışarlarkən, bəzən biri qalib gəlirkən

290 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

o biris(n)i məğlub olur, bəzən də bunun tərsi olur.

Bu vaxt cəmiyyətin hər sahəsinə yayılması lazım olan ictimai

nizamın birliyi pozuldu. Ruhları herci mərc dalğası qucaqladı. Bu vəziyyətdə

nə and və nə ondan daha güclü bir sanksiya, insanların

haqqlarını qorumaq üçün kafi və faydalı ola bilmir. Cəmiyyət yalnız

mövcud dini dəyərlərə söykən/dözməkdən uzaq qalmaqla kifayətlənmədi,

dini dəyərlər ilə birlikdə yeni qanunlara da söykən/dözməyərək tamamilə

başı boşluğa diyirləndi.

Tək insanlar Allahın hökmlərinə arxa çevirdilər, onları əhəmiyyətli hesab etməz

oldular deyə Allah hökmlərini qüvvədən qaldırmaz,

qanunlarını göz ardı etməz. Allah qatında etibarlı olan tək din İslamdır.

O qullarının kafir olmalarına razı olmaz.

Əgər haqq yol, insanların eqoist arzularına uyğun gəlsə, göylər ilə yer üzü

alt-üst olardı. İslam, insan həyatının bütün sahələrinə qarışar,

o sahələrin hər biri ilə əlaqədar hökmlər ortaya qoyar. Parçaları bir-biri

ilə uyğun, balanslı və bir-birindən ayrılmaz bir bütündür. Tək bir

tövhid ruhu ilə yaşar. Bəzi hissələri xəstələnincə bütünü xəstələnər.

Bəzi qisimləri pozulunca bu qismi pozulma, bütünün işləyişində

təsirli olar. Eynilə bir tək insanda olduğu kimi.

İnsanın bəzi orqanları pozulunca və ya xəstələnincə, möhkəm

tərəfləri möhkəm olaraq tutmanın yanında xəstəlikli və xarab qisimləri

müalicə edib düzəltmək lazımdır. Xəstəlikli və xarab orqanları

xəstə və xarab buraxmaq və möhkəm qisimlərə də arxa çevirmək

doğru deyil.

İslam, hərçənd dümdüz, asan, dözümlü və müxtəlif dərəcələri

nəzərdə tutan, geniş diametrli bir dindir. Öhdəçiliklərini edə bilmə və

icra edə bilmə gücünə görə təyin edər. İpi uzundur. Bu ip, bütün qanun

və hökmlərinin istisnasız olaraq güvən içində tətbiq oluna bildiyi ictimai

vəziyyətdən, işarələ namaz qılmaqla kifayətlənilən zəruri fərdi

vəziyyətlərə qədər uzanar. Lakin onun bir üst dərəcəsindən alt dərəcəsinə

enə bilmə asanlığı, öhdəçilikləri yerinə yetirməyə imkan

verməyən, asana qaçmağı mübah edən zərurət və fövqəladəlik

şərtinə bağlıdır. Bu ayədə buyurulduğu kimi: "İman etdikdən sonra

kafir olanlar Allahın qəzəbinə uğrayarlar, onlar üçün böyük bir

əzab vardır. Tək bu hökm ürəkləri qəti bir imanın həzzi ilə

bəzənmiş olduğu halda nəşr/təzyiq altında qalanlar üçün deyil, lakin